LESBRIEF "HET BLAUWE GOUD" VOOR DE DERDE GRAAD VAN HET BASISONDERWIJS EN DE EERSTE GRAAD VAN HET SECUNDAIR ONDERWIJS
BLAUWE PLANEETWEEK Water is een enorm omvangrijk en boeiend onderwerp dat aanknopingspunten heeft met zowat ieder vak. De cd-rom Het blauwe goud is enerzijds een uitstekend hulpmiddel om op een interactieve manier meer te weten te komen over water. Anderzijds kan een thema uit de cd-rom het uitgangspunt vormen voor een verkenning in de buurt van de school, proefjes met water, een onderzoek, een actie We stellen hier een vakoverschrijdende projectweek rond water voor gericht naar de derde graad van het basisonderwijs en de eerste graad van het secundair onderwijs. De thema s en activiteiten evolueren van het verzamelen van kennis en het opdoen van ervaringen naar het ondernemen van concrete acties die bijdragen tot een duurzaam waterbeheer. De projectweek kan als geheel op één week uitgevoerd worden of men kan de dagen over een langere periode spreiden. In bijlage 4 geven we een overzicht van de eindtermen die bereikt worden doorheen de activiteiten. Programma van de projectweek: MAANDAG Verkenningstocht DINSDAG Water rondom ons WOENSDAG Rationeel Watergebruik DONDERDAG Water voor iedereen VRIJDAG River of Arts De voorgestelde activiteiten zijn opgebouwd rond de zes hoofdthema s van de Cd-rom: De rol van water in geschiedenis en maatschappij Water en leven De cyclus van het water Zeeën en Oceanen Het gebruik van water Water en de uitdagingen die het vormt Het blauwe goud l 2
THEMA s CD-ROM Een eerste verkenning van alle thema s. MAANDAG: VERKENNINGSTOCHT DOELSTELLING Inleidende activiteit die tegelijkertijd het thema én de cd-rom aanbrengt. De leerlingen beseffen dat water overal aanwezig is en dat we niet zonder water kunnen. Ze leren de mogelijkheden van de cd-rom kennen. ACTIVITEIT Als inleiding spelen we het Mysterieus water-spel. Hierbij leren de leerlingen nadenken over water vanuit hun eigen ervaringswereld. De inhoud van de activiteit wordt grotendeels door de leerlingen zelf bepaald en hangt af van hun associaties met het woord water. Na dit spel verkennen de leerlingen in kleine groepjes de inhoud van de cd-rom vanuit het ruimteschip en leren het controlepaneel bedienen (richtingzoeker, cockpitcomputer, diepzee-exploratie-apparaat, terugkeertoets, ruimteschip-toets). WERKWIJZE 1. Mysterieus water-spel Wat roept het woord water bij je op? Deze vraag wordt aan de hele klas gesteld. De leerlingen schrijven, zonder bij elkaar te kijken, één woord op een kaartje dat hen te binnen schiet wanneer ze aan water denken. Alle ideeën zijn goed, er zijn geen juiste antwoorden. Elke leerling bevestigt nu het kaartje met een veiligheidsspeld op de rug van een andere leerling, zonder dat deze het kaartje gelezen heeft. De bedoeling is dat elke leerling te weten komt welk woord op zijn rug staat. Iedereen loopt rond in klas. De leerlingen stellen elkaar vragen waarop ze enkel met ja of nee mogen antwoorden. Zo ondervragen de leerlingen elkaar totdat ze het juiste woord gevonden hebben. Elke leerling die het woord geraden heeft, neemt het kaartje van zijn rug en krijgt de opdracht van dit woord een tekening te maken op een groot papier dat aan de muur hangt of op de grond ligt. Het resultaat is een mooie poster met tekeningen waarop verschillende aspecten van water staan afgebeeld. Hierna volgt een bespreking waarbij de leerkracht er voor zorgt dat de zes hoofdthema s van de cd-rom worden aangeraakt. De leerlingen bekijken welke tekeningen bij elkaar passen en motiveren hun keuze. Ze zoeken een naam voor elke verzameling. De onderwerpen die de leerlingen aldus groeperen, gaan ze vervolgens op de cd-rom verkennen. Hiertoe worden kleine groepjes gevormd (maximum vier leerlingen per groepje). Elk groepje kiest een onderwerp. Tip: Je kan ook onmiddellijk overgaan tot de tekenopdracht. De kinderen maken elk een tekening over wat hen te binnen schiet wanneer ze het woord water horen. Daarna bespreek je de tekeningen één voor één en hangt elke leerling zijn tekening op het bord. Bij de bespreking kan je bijkomende vragen stellen zodat de zes hoofdthema s van de cd-rom aan bod komen. 2. Introductie ruimteschip Jullie zijn aardbewoners die 2000 jaar geleden werden ontvoerd door de bewoners van de planeet Zork, bijgenaamd de Rode Planeet. Door het speciale rode Zorksap zijn jullie niet verouderd maar nog steeds Het blauwe goud l 3
springlevend. De bewoners van Zork maken zich zorgen om de Aarde. Vanuit hun ruimteschip hebben ze gezien dat de aardbewoners slordig omspringen met hun blauwe goud (een ongekende stof op Zork). Daarom hebben ze besloten om een missie uit te sturen. En wie kunnen dat beter dan jullie, ex-aardbewoners? Juist. Niemand. Elke groep van de expeditie heeft een onderzoeksdomein gekozen. Tijdens de eerste tocht gaan jullie op verkenning en proberen jullie zo veel mogelijk te weten te komen over jullie onderwerp. Terug op het ruimteschip, brengen jullie verslag uit van wat jullie gezien hebben. Hou jullie klaar, binnen enkele minuten vertrekt het schip. Zoek per groepje op de cd-rom informatie op over je onderwerp. Je start op de Rode Planeet (openingspagina van de cd-rom). Het ruimteschip staat klaar om te vertrekken. Zie je de planeet Aarde al liggen? Een klik op het ruimteschip en je reist richting Blauwe Planeet. Met de richtingzoeker op het controlepaneel kan je de hele Aarde bekijken! Hou op je reis af en toe halt. Het loont de moeite om eens iets in detail te bekijken. Als je met de muis over het scherm glijdt, zie je hier en daar een witte rechthoek verschijnen (actieve zone). In de cockpit van het controlepaneel lees je wat je over dit deeltje kan ontdekken. Klik om het even waar in de rechthoek om meer te weten te komen. Om terug te keren klik je op de toets ruimteschip. Je kan nu verder op ontdekkingstocht. Als je op zee bent, dan kan je ook duiken naar de diepzee! In de cockpit verschijnt de tekst onder water. Klik er op om onder water te duiken. Gebruik de richtingzoeker om de zee te verkennen. Ook hier kan je sommige delen in detail bekijken. Om terug boven water te komen, klik je in de cockpit op de tekst boven water. TIPS EN UITBREIDINGSMOGELIJKHEDEN: Je kan de leerlingen vragen om enkele weken vooraf alles wat ze over water kunnen vinden te verzamelen: kranten- en tijdschriftenknipsels, reclame, liedjes, gedichten, foto s, stripverhalen De leerlingen vullen hun poster of mozaïek aan met het gevonden materiaal uit de kranten en tijdschriften. Bij welke tekeningen horen de knipsels thuis? De liedjes en de gedichten kunnen samen ingeoefend worden en op de laatste dag van de blauwe planeetweek verwerkt worden in de fanfare. Als inleiding op de activiteit van dinsdag en woensdag, waarin we aandacht besteden aan de rol van water in onze huidige maatschappij, is het interessant om met de leerlingen te kijken welke rol water speelde in andere beschavingen doorheen de geschiedenis. De opdracht is gebaseerd op het eerste hoofdthema van de cd-rom. Bij hun verkenningstocht waren de ex-aardbewoners natuurlijk supernieuwsgierig naar wat er in de afgelopen 2000 jaar gebeurd is op de blauwe planeet. Nadat ze een tijdje hadden rondgeneusd en musea hadden bezocht, schreven ze postkaartjes naar Zork vol met weetjes over het boeiende verleden. De Zorkis schreven echter dit antwoord: Het blauwe goud l 4
Beste vrienden, Hartelijk dank voor de postkaarten en flesjes kraantjeswater. Heerlijk! Jammer genoeg is er iets fout gelopen met de tekst op jullie kaartjes. Door de zwarte gaten in het heelal is een deel van de tekst verzwolgen. Dit zijn de woordjes die we nog konden lezen: Egyptenaren Sirenen Scheppingsverhaal Azteken Monster van Loch Ness Regendans Afrika Vikingen Vasco da Gamma Aquaducten Kunnen jullie de rest van de tekst terug aanvullen? Zork ze, Zaza, Zoë & Zion P.S.: Zeg aan de postman deze keer uit de buurt te blijven van de zwarte gaten! Elk groepje krijgt een aantal woorden uit bovenstaande brief. Door te navigeren vanuit het ruimteschip van de cd-rom zoeken ze informatie over elk woord (zelfde werkwijze als voor de verkenningstocht). Deze informatie kunnen ze op verschillende manieren naar voor brengen (vertellen, opschrijven, een tekening maken) en eventueel op een tijdslijn aanbrengen. Je kan uiteraard een andere selectie van woorden maken. Ga hiervoor naar het multimedia-centrum op de cd-rom. Het informatieve spel Waaw Water, ontwikkeld door GREEN en Biloba, laat de kinderen kennismaken met de wonderbaarlijke eigenschapen van water door middel van proefjes en opdrachten. De kinderen leren dat water heel veel kan en dat wij heel veel kunnen met water. Alle aspecten die later in deze projectweek Blauwe planeet nog aan bod komen, worden geïntroduceerd in dit spel. Je kan een spelbegeleiding aanvragen bij GREEN (zie bijlage 1). Het blauwe goud l 5
DINSDAG: WATER RONDOM ONS THEMA S OP DE CD-ROM Water en leven De cyclus van het water Zeeën en Oceanen DOELSTELLING De leerlingen beseffen dat ons water vervuild is en weten wat die vervuiling inhoudt op lokaal vlak, in het volledige stroomgebied van een rivier en wereldwijd. ACTIVITEIT De leerlingen gaan op ontdekking naar het water in de buurt van de school. Ze bestuderen een bron, beek, gracht, rivier of kanaal en onderzoeken de waterkwaliteit. Ze doen waarnemingen in de onmiddellijke omgeving van de waterloop en in de ruime context van het stroomgebied. Ze leren het hydroadres van de waterloop -de weg van de bron tot aan de zee- kennen. Deze activiteit is een onderdeel van de GREEN-Campagne Van Bron tot Monding (zie bijlage 1). Als voorbereiding op de activiteit bekijken de kinderen de diavoorstelling De Waterkringloop op de cdrom. Stap voor stap wordt de cyclus van het water uit de doeken gedaan. De diavoorstelling Rivieren belicht het deel van de waterkringloop waarin rivieren een rol spelen. Van hieruit kunnen de leerlingen gerelateerde onderwerpen raadplegen zoals grondwater, meren & vijvers Voor de leerkracht bevatten bovengenoemde thema s van de cd-rom een schat aan achtergrondinformatie die in de uitstap kan verwerkt worden (eigenschappen van water, eutrofiëring, waterplanten, water als wieg van het leven, de zeeën en oceanen van de wereld ). WERKWIJZE Mogelijke activiteiten waaruit je kan kiezen: 1. Bronnenonderzoek. De leerlingen onderzoeken de waterkwaliteit van de bron aan de hand van nitraatteststrips. 2. Biologisch wateronderzoek. Met schepnet en waterkoffer trekken de leerlingen er op uit om de ongewervelde diertjes te bestuderen. 3. Fysisch-Chemisch wateronderzoek. De leerlingen meten de fysische kenmerken van de waterloop (stroomsnelheid, temperatuur, diepte, breedte ) en kijken welke stoffen er in het water zitten. 4. Waarnemingen en Fotoreportage. De leerlingen doen waarnemingen van de bron tot de monding en leggen deze waarnemingen vast op foto. Bij elke activiteit stelt GREEN een handleiding voor de leerkracht en een werkboek met veldbladen voor de leerlingen ter beschikking. De resultaten van alle deelnemende klassen worden gebundeld op een interactieve rivierenkaart. Dit alles is te raadplegen op de website van GREEN www.greenbelgium.org (surf naar Campagne Van Bron tot Monding ). De leerlingen kunnen on line hun resultaten naar GREEN doorsturen. Het blauwe goud l 6
TIPS EN UITBREIDINGSMOGELIJKHEDEN: Wil je de waterloop eens van af het water ontdekken? Dan kan je inschrijven voor een tocht met de milieuboot. Op de boot maak je kennis met de waterloop waarop je vaart. De leerlingen nemen waterstalen die in het laboratorium benedendeks worden onderzocht. De milieuboot vaart al meer dan 10 jaar door Vlaanderen. Elk schooljaar doet de boot een ander rivierbekken. www.milieuboot.be Woon je in het stroomgebied van de Schelde? Dan kan je aan de slag met het Educatie Schelde Estuarium Project. De site www.schelde-estuarium.net bestaat uit een reeks lespakketten over de verschillende functies van het Schelde-estuarium in Vlaanderen en Zeeland. Breng met de klas eens een bezoek aan één van de vele natuureducatieve centra in Vlaanderen (zie bijlage 5). Informeer naar hun programma (tentoonstellingen, animaties, veldonderzoek) met betrekking tot water. www.mina.vlaanderen.be/educatie Om het begrip stroomgebied aan te brengen, raden wij de waterbouwdoos Ricochets aan. Met behulp van bouwblokken reconstrueren de leerlingen een rivierlandschap. Het spel kan ontleend worden bij GREEN. Op aanvraag verzorgt GREEN eveneens spelbegeleiding. Het blauwe goud l 7
THEMA S OP DE CD-ROM Het gebruik van water WOENSDAG: RATIONEEL WATERGEBRUIK DOELSTELLING De leerlingen maken kennis met de verschillende functies van water (drinkwatervoorziening, landbouw, industrie, transport ). Ze komen tot het inzicht dat we veel water gebruiken en vervuilen en dat er maar een beperkte voorraad zoetwater op de Blauwe Planeet aanwezig is. De leerlingen leren werken met het multimedia-centrum van de cd-rom. ACTIVITEIT In het multimedia-centrum gaan de leerlingen op zoek naar informatie over de toepassingen van water voor menselijk gebruik en de gevolgen ervan voor het milieu. Eén toepassing naar keuze wordt uitgediept aan de hand van een praktijkvoorbeeld. WERKWIJZE 1. Opzoeking in het multimedia-centrum Hoi, Bedankt voor jullie uitgebreid verslag van gisteren. Amai, het blauwe goud is er wel erg aan toe op Aarde! Jammer, want zuiver water is toch jullie bron van leven?! Wie zijn die snoodaards die het blauwe goud verspillen, bezoedelen en vergiftigen? Zouden ze wel beseffen wat ze aan het doen zijn? Kunnen jullie die boosdoeners niet bij de lurven vatten en streng straffen? Of wie weet kunnen jullie hen opnieuw respect bijbrengen voor water. Laat ons weten of dit lukt. Zorkisses Zoek op de cd-rom bij welke menselijke activiteiten water nodig is (elke!). De informatie die jullie gisteren doorstuurden naar Zork hebben de Zorkis netjes geordend en opgeslagen in het multimediacentrum. Op de Rode Planeet zie je het multimedia-centrum aan de linkerkant. Met één klik kom je in de controlekamer terecht. Van hieruit kan je alle informatie over water opzoeken en bekijken. Er zijn zes computerschermen in de controlekamer. Klik op het groene scherm. Bovenaan zie je zes thema s verschijnen. Zoek het thema dat je nodig hebt voor deze opdracht. Gevonden? Klik dan op het thema om alle onderwerpen te zien. Het blauwe goud l 8
Tijdens het zoeken vul je zo vaak mogelijk volgend zinnetje aan: heeft water nodig om. Enkele voorbeelden: De boer heeft water nodig om zijn gewassen te laten groeien. De schipper heeft water nodig om goederen te transporteren. De waterkrachtcentrale heeft water nodig om elektriciteit te produceren. 2. Uitstap We geven hier voor elk subthema bij het hoofdthema Gebruik van water op de cd-rom enkele suggesties voor een educatieve uitstap met de klas. Drinkwater, van productie tot rioolwater De functie van water als drinkwater sluit het dichtst aan bij de leefwereld van de kinderen. Ze worden er immers dagelijks mee geconfronteerd. Wanneer je aan de leerlingen vraagt waar ons drinkwater vandaan komt, krijg je steevast het antwoord: uit de kraan. Het is voor ons vanzelfsprekend dat er drinkwater uit de kraan stroomt. Maar waar komt dit kraantjeswater vandaan? Een rondleiding in een drinkwaterproductiecentrum of een watertoren kan verheldering brengen. En waar stroomt het water heen na gebruik? De meeste kinderen zullen ook dit antwoord kennen: naar de riool. Maar wat gebeurt er met het rioolwater? Laat je rondgidsen in de riolen van Brussel en je weet het meteen. Of bezoek een waterzuiveringsinstallatie. Drinkwaterproductiecentra, watertorens Heel wat drinkwatermaatschappijen hebben een educatieve dienst die instaat voor rondleidingen en die educatief materiaal (brochures, video s, tentoonstellingen ) aanmaakt. Enkele weken voor het bezoek ontvang je een handleiding en werkbladen zodat je het bezoek kan voorbereiden in de klas. Enkele interessante sites: www.pidpa.be, www.aww.be, www.biwm.be, www.vmw.be Voor een volledig overzicht van alle drinkwaterproductiecentra in België, neem je best contact op met Belgaqua www.belgaqua.be. Belgaqua overkoepelt bedrijven en organisaties die instaan voor de productie en distributie van drinkwater en de zuivering van huishoudelijk afvalwater in het Vlaams, het Waals en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Riolenmuseum Een geleid bezoek in de riolen is mogelijk vanaf 12 jaar. Tolhuis - Anderlechtse Poort - 1000 Brussel tel. 02/513.85.87 www.museumsite.be Waterzuivering In Vlaanderen staat Aquafin in voor de zuivering van het huishoudelijke afvalwater. De Dienst Educatie geeft leerrijke brochures uit. Een bezoek aan een rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) kan vanaf 12 jaar. www.aquafin.be Het dierenpark van Planckendael heeft een eigen waterzuivering. Op de themawandeling Planckendael en Milieu leidt Drupje de kinderen rond in het waterzuiveringstation en leert ze allerlei proefjes. www.planckendael.be Niet alle woningen zijn aangesloten op de riolering. Een individuele waterzuivering (IWZ) biedt hier een oplossing. Neem contact op met Vormingscentrum Dialoog voor een bezoek of informatie. www.dialoog.be Ook het Natuureducatief Centrum De Helix in Grimminge (Geraardsbergen) heeft een IWZ die je kan bezoeken. www.mina.vlaanderen.be/milieueducatie/ Het blauwe goud l 9
Dammen Op het kunstmatige eiland Neeltje Jans in de Oosterschelde kan je kennismaken met de kracht van water. De reusachtige stormvloedkering kwam er na de overstromingsramp in 1953. www.neeltjejans.nl Maritiem Transport: Havencentrum Lillo verzorgt educatieve bustours in de Haven van Antwerpen met aandacht voor de haveninfrastructuur, de terminals en de mensen die er werken. www.portcentre.com Het Nationaal Scheepvaartmuseum in Antwerpen heeft twee educatieve programma s: Schip Ahoy, een schattenjacht voor 8 tot 12-jarigen. Deze activiteit sluit ook aan bij het thema Geschiedenis en maatschappij, subthema Ze liggen op de zeebodem van de cd-rom. Museja, een rollenspel over het leven als matroos voor 6 tot 12-jarigen. www.dma.be/cultuur/scheepvaartmuseum/ Transport over rivieren Bezoek het Scheepvaartmuseum van Baasrode www.vvia.be/smbaasrode.htm of neem contact op met Promotie Binnenvaart voor een boottocht met de klas, een bezoekje aan een binnenschipper www.binnenvaart.be Irrigatie en landbouw Bij de vzw Plattelandsklassen kan je inschrijven voor het programma Plattelandsproevers. Je brengt met de klas een bezoek aan een land- of tuinbouwbedrijf in je eigen streek. www.plattelandsklassen.be TIPS EN UITBREIDINGSMOGELIJKHEDEN: Anywize.net is een programma van digitale lessen voor leerkrachten van het lager en middelbaar onderwijs. Een aantal lessen behandelen het thema Water: Water wordt drinkwater Waterhuis Water voor jong en oud Deze lessen kan je gratis downloaden vanaf de site www.greenbelgium.org onder de rubriek Educatie. In het Eco-huis van het Provinciaal Domein Kessel-lo (Leuven) is een permanente tentoonstelling ingericht Water, bron van alle leven, met aandacht voor waterwinning, watertorens, watergebruik en waterzuivering. Provinciaal recreatiecentrum Kessel-Lo - Gemeenteplein 5-3010 Leuven (Kessel-Lo) - tel. 016/25.13.92 Wist je dat we één derde van ons drinkwater gewoon door het toilet spoelen? Je kan onze watervoorraden helpen beschermen door de leerlingen waterbewuster te maken. De leerlingen kunnen op de volgende websites op zoek gaan naar tips om zuinig met water om te gaan: www.greenbelgium.org, www.vmm.be, www.pidpa.be, www.vmw.be. Vervolgens kan je deze tips in klasverband bespreken en de leerlingen een eigen top 10 van watertips laten opstellen. Deze kunnen ze opgehangen in de toiletten en op andere plaatsen waar water wordt gebruikt. Het blauwe goud l 10
Je kan ook het watergebruik bij je thuis meten. Zo ga je te werk: Week 1 Hou geen rekening met de waterbesparende tips. Noteer van maandag tot en met zondag het watergebruik bij je thuis. Je kan dit van dag tot dag nakijken op de watermeter. 1m 3 =1.000 liter. Noteer het gemiddelde per persoon. Als je thuis met 4 bent, deel je het watergebruik door vier. Week 2 Pas nu wél de waterbesparende tips toe. Noteer van maandag tot en met zondag opnieuw het watergebruik bij je thuis. Maak weerom het gemiddelde per persoon. Merk je een verschil? Stuur jouw resultaten naar GREEN en bouw mee aan de grote waterteller op de website www.greenbelgium.org De vervuiling van onze beken en rivieren kan je aanpakken door thuis en op school milieuvriendelijke producten te gebruiken. Er zijn tegenwoordig heel wat schoonmaak- en onderhoudsproducten op de markt die het milieu sparen. Enkele algemene tips: - Een scheutje azijn kan wonderen doen: het doet kalkaanslag verdwijnen en is een ideale wasverzachter. Bovendien is het goedkoop. - gewone zeep is milieuvriendelijker dan de vele synthetische producten die op de markt zijn. - Bleekwater of javel is uit den boze. - Als je even nadenkt vind je makkelijk milieuvriendelijke alternatieven voor schadelijke pesticiden om onkruid of ongedierte te bestrijden, een beetje onkruid kan trouwens best mooi zijn en niet ieder beestje met zes of acht poten is schadelijk! - De Belgische Chateau du Pompe of kraantjeswater is heerlijk, gezond en spotgoedkoop drinkwater. Het wordt heel streng gecontroleerd en voldoet aan alle normen. Aangezien je geen verpakking nodig hebt, spaar je het milieu. Tip: zet een karaf kraantjeswater in de koelkast en leg er een schijfje citroen in. Gezondheid! Wil je het watergebruik en de vervuiling op school verminderen? Dan kan je meewerken aan de GREEN-campagne Van Bron tot Monding (zie bijlage 1) en in het MOS-project van de Vlaamse Gemeenschap stappen. MOS staat voor Milieuzorg Op School (zie bijlage 2). Wil je de principes van rationeel watergebruik ook thuis toepassen? Doe mee aan de actie Water voor morgen van het Wereldnatuurfonds. www.wwf.be Het blauwe goud l 11
DONDERDAG: WATER VOOR IEDEREEN THEMA S OP DE CD-ROM Hoofdthema: Water, wat zijn de uitdagingen Subthema s: Drinkwater: de uitdagingen Door water overgebrachte ziekten Vrouwen en water DOELSTELLING De leerlingen weten dat 1,2 miljard mensen geen toegang hebben tot zuiver water. Ze zien in dat het onbeperkt beschikken over zuiver kraantjeswater een luxe is. Samen zoeken ze naar oplossingen voor het wereldwatervraagstuk. De kinderen leren de kopiëren knop gebruiken voor de krantenartikels van de Blauwe-Goud-krant. ACTIVITEIT Om de leerlingen te laten inzien dat heel wat mensen veel moeite moeten doen om aan drinkwater te geraken, spelen we de loopquiz Water met gaatjes. Daarna volgt een nabespreking in de klas. Afhankelijk van de leeftijd zoeken de leerlingen de juiste antwoorden in de teksten of bekijken ze enkel de illustraties van de cd-rom. De artikels kan je later nog gebruiken in de klas. Laat de leerlingen de Blauwe-Goud-krant kopiëren naar het bureaublad van de computer. Van hieruit kunnen ze gemakkelijk afgeprint worden. Hoe je de krant raadpleegt en kopieert naar het bureaublad, staat duidelijk uitgelegd in de handleiding bij de cd-rom. WERKWIJZE 1. Water met gaatjes Quizvragen De leerkracht stelt twintig meerkeuzevragen op aan de hand van de informatie in de bovengenoemde thema s van de cd-rom. Voorbeeldvraag: Hoeveel mensen in de wereld moeten veel moeite doen om aan drinkbaar water te komen? a) 1,2 miljoen (1 op 500 mensen) b) 12 miljoen (1 op 50 mensen) c) 1,2 miljard (1 op 5 mensen) Opstelling voor de loopquiz De leerlingen zijn in vijf groepjes verdeeld. Elk groepje heeft bij zijn vertrekpost een lege, witte emmer. Op een vijftiental meter van elk groepje staat een volle emmer water. Zonder dat de kinderen dit weten, zijn vier emmers gevuld met vervuild water: twee met basisch water (kraantjeswater met een aantal lepels soda) en twee met zuur water (kraantjeswater met een aantal lepels azijn). De vijfde emmer bevat gewoon kraantjeswater. In het midden tussen de vertrekposten en de gevulde emmers ligt een fluitje en een stuk plastic buis (30 cm) met veel kleine gaatjes. Het blauwe goud l 12
Verloop De leerkracht leest de vraag voor. Per groepje zoeken de leerlingen het juiste antwoord en bepalen ze wie mag antwoorden. Om te mogen antwoorden, moeten de afgevaardigden uit de verschillende groepen proberen om als eerste op het fluitje te blazen. De leerkracht zegt nu op welke manier ze de afstand tussen de vertrekpost en het fluitje moeten afleggen (al lopend, kruiwagen, als een spin, op handen en voeten, ganzenpas ) en geeft een duidelijk startsein. Als de eerst aangekomene (bij het fluitje) een juist antwoord geeft, dan vult hij de gaatjesbuis aan zijn volle emmer en brengt de buis zo snel mogelijk over naar de emmer bij de vertrekpost. Is het antwoord fout, dan keert iedereen terug naar z n vertrekpost en begint de ren opnieuw. Wie is gewonnen? Op het eerste zicht lijkt de groep met het meeste water in zijn emmer gewonnen. Deze groep verdient inderdaad een pluim. Maar is dit water wel zuiver? Van besmet water word je ziek. In dat geval is alle moeite voor niets geweest. Om dit na te gaan, moeten we het water testen. We voegen daartoe enkele lepels rode koolsap toe aan het verzamelde water. Rode koolsap kleurt zuur water roze, basisch water blauw-groen en neutraal water lichtpaars. De echte winnaar heeft lichtpaars water. 2. Blauwe-Goud-krant Afhankelijk van de leeftijd zoeken de leerlingen de juiste antwoorden in de teksten van de Blauwe- Goud-krant of bekijken ze enkel de illustraties van de op de CD-rom. De artikels van de krant kan je later nog gebruiken in de klas. Laat de leerlingen de krant kopiëren naar het bureaublad van de computer. Van hieruit kan de krant gemakkelijk afgeprint worden. Hoe je de krant raadpleegt en kopieert naar het bureaublad, staat duidelijk uitgelegd in de handleiding van de CD-rom. TIPS EN UITBREIDINGSMOGELIJKHEDEN: Wij leven in waterweelde, terwijl heel wat mensen, vooral in het Zuiden, elke dag veel moeite moeten doen om aan zuiver water te geraken. Om de leerlingen te laten inzien hoe onmisbaar kraantjeswater wel is in ons dagelijks leven, spelen we het inleefspel Woedend water. De leerlingen bedenken alternatieven voor het gebruik van kraantjeswater als drinkwater (zeewater ontzouten, ijsschotsen transporteren en ontdooien, water winnen uit planten, mist opvangen ). Stel je voor dat het kraantjeswater staakt. Het is woedend omdat we zoveel water verspillen en vervuilen. Hoe kan je nu aan zuiver water geraken? Je kan naar een bron of put gaan of flessenwater gebruiken om te koken, te wassen Zie je je al elke dag 120 liter water -dit is ongeveer honderd flessen- halen naar de supermarkt? Nee, toch. Je zal heel wat minder water gebruiken. Ook de bronnen en putten beginnen mee te staken. Wat ga je nu doen? Rivierwater drinken. Maar dit is zo vervuild dat het eerst gezuiverd moet worden. Dit kost handenvol geld De staking verspreidt zich als een lopend vuurtje naar de meren, gletsjers, wolken en de zee. Het zal pas terugkomen wanneer jullie beloven er meer respect voor te hebben. Als aanvulling op de Blauwe-goud-krant kunnen de leerlingen een echte Wereldwaterkrant maken. Als je op de eerste dag gewerkt hebt met krantenartikels, kan je nagaan of er artikels bij zijn die te maken hebben met water in de wereld (overstromingen, droogte, conflicten ). Misschien zijn de kinderen niet meer tevreden met de indeling die ze gemaakt hebben op dag 1. Het blauwe goud l 13
Water, een brug tussen Noord en Zuid. Dit is de naam van een GREEN-project waarbij Belgische scholen een uitwisseling en samenwerking opzetten rond water met een school in het zuiden (bv. Senegal, Burkina Faso). Zin om zo n brug te slaan? Neem dan contact op met GREEN (zie bijlage 1). Haatweeooh! is een boeiend jeugdboek over water in de wereld. Een kleurrijk boek boordevol feiten, informatie, voorbeelden, tips, spreekwoorden, poëzie, humor en bikkelharde realiteit. Haatweeooh! is uitgegeven door GREEN www.greenbelgium.org, PROTOS www.protos.be en Jeugd & Vrede www.jeugdenvrede.be in samenwerking met Bakermat. Te verkrijgen in de betere boekhandel of bij GREEN (12,5 euro). Bij het boek hoort een interactieve tentoonstelling die je kan ontlenen bij GREEN (zie bijlage 1). Iedereen heeft recht op voldoende zuiver water! Nochtans heeft een aanzienlijk deel van de wereldbevolking geen toegang tot dit blauwe goud. Op de website www.watervooriedereen.be kan je lezen hoe je kan meehelpen om dit onrecht ongedaan te maken. Het blauwe goud l 14
VRIJDAG: RIVER OF ARTS THEMA S OP DE CD-ROM Je vindt verschillende gedichten in verband met water en kunst op de cd-rom. DOELSTELLING De opgedane kennis tijdens de waterweek verwerken op een creatieve manier en uitdragen naar de hele school. Leren werken met de toets kunst op het controlepaneel van het ruimteschip. ACTIVITEIT Jullie hebben nu al heel veel over water geleerd maar het is wel jammer dat jullie de Zorkis zoveel slecht nieuws moesten brengen. Daarom hebben jullie besloten er iets aan te doen. Met een klaterende waterfanfare voeren jullie actie tegen waterverspilling en -vervuiling. Jullie maken aquarelpamfletten met slogans en tekeningen. Ken je ook gedichtjes en liedjes over water? Je ziet, met water kan je ook heel veel leuke dingen doen! Nog enkele uren en de missie zit er op. De Zorkis zullen bij jullie terugkomst blij zijn met de tekeningen en de muziek. De kinderen denken na over wat ze zelf kunnen doen en wat hun vriendjes, andere klassen, hun familie, de buurt, de gemeente en de ministers kunnen doen om water te sparen en minder te vervuilen. Ze zoeken ook een leuke manier om hen daartoe aan te zetten. Zo kunnen ze bijvoorbeeld een optocht houden in de school met een waterfanfare om hun acties rond rationeel watergebruik te promoten. Laat je creativiteit maar de vrije loop! Inspiratie voor gedichten vinden de kinderen op de cd-rom. Vanuit het ruimteschip navigeer je over de planeet Aarde. Klik op een actieve zone op het scherm. Je krijgt nu meer informatie over de afbeelding die je hebt aangeklikt. Als op het controlepaneel de toets kunst flikkert, klik er dan één keer op en je ziet een gedicht verschijnen. Klik nogmaals om terug te keren. Zoek zo een aantal gedichten op. Kies een gedicht dat je mooi vindt en schrijf het over op papier. De gedichten kan je verwerken op de pamfletten of voordragen in de waterfanfare. TIPS EN UITBREIDINGSMOGELIJKHEDEN: De gemaakte kunstwerkjes en muziekjes kan je opsturen naar GREEN. Ze komen dan samen met die van andere scholen op de artistieke rivierenkaart van de website www.greenbelgium.org (surf naar Campagne Van Bron tot Monding ). Je kan met deze kunstwerkjes zelf een tentoonstelling opzetten op school en de andere leerlingen, het schoolpersoneel, de ouders uitnodigen. Misschien heeft ook de lokale pers wel interesse voor jullie artistiek talent! Via kranten, radio of TV kan je veel mensen waterbewust maken. Redactie lesbrief: Tine Vanfraechem, Jo Van Cauwenberge, Ilse Meersman "Het blauwe goud", cd-rom PC-MAC, uitgegeven bij uitgeverij Lannoo. ISBN 90 209 4204 2. Aanbevolen winkelprijs: 32,95 euro. Het blauwe goud l 15
BIJLAGE 1: GREEN BIJLAGE 2: MILIEUZORG OP SCHOOL (MOS) BIJLAGE 3: UNESCO BIJLAGE 4: EINDTERMEN BIJLAGE 5: NATUUR- EN MILIEUEDUCATIEVE CENTRA BIJLAGE 6 Het blauwe goud l 16
BIJLAGE 1: GREEN Wat is GREEN? GREEN Belgium vzw is sinds 1997 actief op het domein van duurzame ontwikkeling, water, educatie en participatie. Door educatieve projecten uit te werken voor verschillende doelgroepen, voornamelijk voor jongeren, wil GREEN Belgium vzw attitudes en beleidsmaatregelen aanmoedigen in de richting van een duurzaam waterbeheer. Dit veronderstelt o.a. rationeel watergebruik, preventie en een doeltreffende aanpak van watervervuiling, een grotere burgerparticipatie en wereldwijde solidariteit in het waterbeleid. GREEN Belgium vzw maakt deel uit van het Global Rivers Environmental Education Network, kortweg GREEN. Het netwerk verenigt wereldwijd personen en organisaties die zich inzetten voor de bescherming van water, bron van alle leven. Water is onvervangbaar om te drinken, voor voedselproductie en voor onze hygiëne. Water is eveneens essentieel voor het evenwicht in de natuur. Ook onze economische ontwikkeling en landbouw zijn ondenkbaar zonder water van voldoende kwaliteit. Door de steeds toenemende bevolking daalt de beschikbare hoeveelheid water per persoon. Daarbij komt nog dat we steeds meer water per persoon verbruiken. Bij een ongewijzigd beleid en gebruik zal in 2025 twee derde van de wereldbevolking geconfronteerd worden met waterschaarste. Rivieren die door verschillende landen lopen, dreigen een bron van conflicten te worden. Over de kwaliteit van het water valt ook al niet veel goeds te vertellen. Op veel plaatsen is het water zodanig vervuild dat het niet langer geschikt is voor mens en natuur. De kosten voor zuivering en drinkwaterproductie lopen steeds hoger op. Wereldwijd hebben 1,4 miljard mensen geen toegang tot drinkbaar water. Als er niets veranderd zal dit aantal nog fors toenemen. Het is hoog tijd om het tij te keren. Watervervuiling en verkwisting moeten stoppen, willen we de toekomstige generaties in staat stellen in hun behoeften te voorzien. De oplossingen voor de watercrisis zijn te zoeken op mondiaal en lokaal niveau. GREEN is dan ook op beide vlakken actief. Lokale projecten en acties zetten jongeren aan inspanningen te leveren voor een duurzaam waterbeheer. Daarnaast helpt GREEN het globale waterprobleem aan te pakken door initiatieven in ontwikkelingslanden te steunen, door wereldwijde samenwerking en door deel te nemen aan wereldwaterconferenties en debatten. Vanaf 22 maart 2001 nodigt GREEN al wie jong, milieubewust, sociaalvoelend en ondernemend is uit om een GREEN-Club op te richten en zo GREEN te helpen meer druk uit te oefenen op wereldleiders om mondiale afspraken te maken die een duurzaam en solidair waterbeleid mogelijk maken. Deze "think global, act local" aanpak van GREEN wordt gesymboliseerd in het logo dat de wereld in een waterdruppel voorstelt. Campagne Van Bron tot Monding Van Bron tot Monding heet de nieuwe campagne waarbij je op ontdekking gaat naar het water in de buurt en leert hoe je kan bijdragen tot de bescherming van onze watervoorraden. De campagne gaat over stromend water. Je bestudeert een bron, beek, sloot, rivier of kanaal en onderzoekt de waterkwaliteit. Je doet waarnemingen in de onmiddellijke omgeving van de waterloop (de oevers, dieren en planten) en in de ruime context van het stroomgebied (wisselwerking mens en rivier). Deze waarnemingen leg je vast op foto. Een kunstwerkje illustreert en symboliseert jouw wensen en Het blauwe goud l 17
dromen over water. Door acties voor rationeel watergebruik op touw te zetten, lever je daadwerkelijk een bijdrage aan duurzaam waterbeheer. Met de campagne bieden we de mogelijkheid om je eigen leefomgeving te leren kennen. Je doet niet alleen waarnemingen, metingen en opzoekingen, je ontmoet ook mensen uit het dorp of de stad zoals de milieuambtenaar of een natuurgids. We willen je de kans geven meer betrokken te zijn bij het lokale waterbeheer. Door zoveel mogelijk gegevens te verzamelen over de waterkwaliteit en het vastleggen van problemen op foto of in een kunstwerk, dragen we met zijn allen bij tot een hogere bewustwording en een betere zorg voor water. Het wateronderzoek heeft ook een grote wetenschappelijke waarde: door een betere kennis van de waterlopen kunnen ze beter beschermd worden. Klassen of groepen die aan de campagne deelnemen kiezen uit vier activiteiten: 1. wateronderzoek doen, van bron tot monding; 2. een fotoreportage maken van onze beken en rivieren, van bron tot monding; 3. River of Arts, een artistieke vertaling van wensen en dromen over water; 4. dromen worden werkelijkheid door rationeel watergebruik op school en thuis. Voor elke activiteit is er een praktische handleiding voor de begeleiders en werkbladen voor de jongeren. Verder kan je via een interactief verslag jouw activiteiten on line rapporteren. Alle resultaten komen op de rivierenkaart. Zo kan je het werk van alle deelnemers bekijken. 1. Wateronderzoek, van bron tot monding Wetenschappers onder jullie trekken er op uit met schepnet, waterkoffer of teststrips om de waterkwaliteit van een bron, beek of rivier te meten. Beginnen doen we bij het begin, de bron. Met nitraatstrips krijg je onmiddellijk een beeld van de waterkwaliteit van een bron. Verder stroomafwaarts in de beek of rivier vertellen de dieren en planten in het water je meer over de waterkwaliteit (wij werken met macro-invertebraten). Je bepaalt zelf de biologische waterkwaliteit door de Biotische Index te berekenen. Echte wetenschapsfanaten tenslotte sporen de vervuilende stoffen op en bestuderen de fysische kenmerken van de rivier (fysisch-chemische waterkwaliteit). Deze activiteit sluit aan bij de internationale werking van GREEN en bij het Riverwatch-project, dat reeds een succesvolle lancering kende in Nederland (WATCH) en Frankrijk (La Rivière m a dit). Internationale uitwisselingen behoren dan ook tot de mogelijkheden. 2. Fotoreportage van een beek of rivier, van bron tot monding Ligt wetenschap je niet, maar wil je een beek of rivier in de buurt van dichtbij bekijken? Schrijf je bovendien graag? Maak dan een fotoreportage en geef uitleg bij de genomen foto s, zodat ook klassen en groepen in heel Vlaanderen er wat van opsteken. In je fotoreportage kan je de nadruk leggen op de zichtbare vervuiling van het water, het waterpeil, de toestand van de oevers, het leven in en rond het water, Laat je ook inspireren door de resultaten van het wateronderzoek. 3. River of Arts, wensen en dromen over water Jongeren met artistiek talent nemen deel aan de River of Arts wedstrijd met een gedicht, een tekening, een schilderij of een ander kunstwerk over water. Hoe zie je de rivier in de toekomst? Hoe denk je dat die er zal uitzien als er niets verandert aan de manier waarop wij met water omgaan? Inspiratie haal je ook uit activiteiten 1 en 2. Deze activiteit sluit aan bij de campagne Rivières d images, fleuves de mots die in Europa gecoördineerd wordt het European Rivers Network (ERN). Waterkunst is grensoverschrijdend! Het blauwe goud l 18
4. Dromen worden werkelijkheid, rationeel watergebruik op school en thuis Wil je jouw droombeeld over water een stukje dichterbij brengen, jouw wensen verwezenlijken? Bewijs dat zorgzaam omgaan met water geen utopie is en pak het probleem aan bij de bron. Rationeel watergebruik op school of bij je thuis is al een belangrijke stap in de goede richting. Samen zullen we zwembaden vol water sparen. Meer informatie over GREEN en de Campagne Van Bron tot Monding op www.greenbelgium.org GREEN Belgium Koningsstraat 171/3 B-1210 Brussel tel. 02/209.16.38 fax 02/209.16.31 e-mail: info@greenbelgium.org website: http://www.greenbelgium.org Het blauwe goud l 19
BIJLAGE 2: MILIEUZORG OP SCHOOL (MOS) Milieuzorg op School (MOS) is een milieueducatief project dat gecoördineerd wordt door het Vlaamse Gewest i.s.m. de milieueducatieve diensten van de provincies. MOS helpt leerkrachten de ontwikkelingsdoelen na te streven, eindtermen te bereiken en een veilige en aangename schoolomgeving te creëren op maat van hun klas en milieubewust te werken in de school. Scholen kiezen voor één of meer aandachtsvelden: afval, water, energie, groenvoorziening, verkeer, materialen of keuken en kantine, Voor elk aandachtsveld is een educatief pakket samengesteld bestaande uit een inventaris van leermiddelen en een handleiding bij het werken aan een milieuvriendelijke school. Het project werd eerst gestart in het Secundair onderwijs onder de naam Groene School. In 2001 werd ook het pakket voor het Basisonderwijs uitgewerkt en sindsdien draagt het project de naam MOS. MOS biedt een kader aan voor milieuzorg op school. De reeds lopende lokale initiatieven kunnen er met behoud van hun eigenheid probleemloos inhaken. Meer informatie over MOS op www.mina.vlaanderen.be/milieueducatie/ Departement Leefmilieu en Infrastructuur Afdeling Algemeen Natuur- en Milieubeleid Koning Albert II-laan 20 bus 8 B-1000 Brussel tel. 02/553.80.72 fax 02/553.80.25 e-mail: nme@lin.vlaanderen.be website: http://www.mina.vlaanderen.be/milieueducatie/ Het blauwe goud l 20