Bollen planten lessenserie over bloembollen
Uitgave: ANMEC Bollen planten docentenhandleiding Redactie / layout: Mirte Smeenk, Elena Francissen, Paula Wanner, Jolanda van der Heijden Illustraties verkregen van de webwinkels: www.bloembollenkopen.nl www.zadenkopenonline.nl Deze handleiding is ontwikkeld in opdracht van gemeente Amsterdam Stadsdeel Oost. Het lesmateriaal mag vrij gekopieerd worden voor gebruik op school en is gratis te downloaden van onze website www.anmec.nl. Vermenigvuldiging voor overige doeleinden is uitsluitend toegestaan na toestemming van het ANMEC. Telefoon 020-622 54 04 E-mail anmec@anmec.nl Website www.anmec.nl Maart 2013
Inhoud Inleiding 4 Doelen 4 Suggesties 4 Excursie beschrijving 5 Achtergrondinformatie 6 Voorbereidingsles najaar groep 1/2 7 Voorbereidingsles najaar groep 3,4 en 5 8 Excursieles najaar groep 1/2 9 Excursieles najaar groep 3,4 en 5 10 Verwerkingsles najaar groep 1/2 11 Verwerkingsles najaar groep 3,4 en 5 12 Voorbereidingsles voorjaar groep 1/2 13 Voorbereidingsles voorjaar groep 3,4 en 5 14 Excursieles voorjaar groep 1/2 en 3,4 en 5 15 Verwerkingsles voorjaar groep 1/2 en 3,4 en 5 16 Bijlagen Filmpjes over het planten van bollen 17 Jaarkalender voorbeeld 18 Werkblad bol en knol, benoemen onderdelen 19 Soorten bollen (foto s) 20 Bloembollen etiketten met foto bloem 21 Tekening bollen cyclus 22 Werkblad Bloem 23 Werkblad Tulp 24 Bloemen memory 25 Leesvoer Bloemen plukken 27 3
Inleiding Dit is de handleiding bij de lessenserie Bollen planten van het Amsterdams NME Centrum (ANMEC). Deze lessenserie is onderdeel van het natuur educatief programma dat het ANMEC aanbiedt aan basisscholen in Oost, in opdracht van Stadsdeel Oost. De lessenserie is geschreven voor groep 1 t/m 5 van het basisonderwijs, en bestaat uit twee begeleide excursies: één in het najaar, waarbij de leerlingen zelf bollen planten, en één in het voorjaar, als de bloemen te zien zijn. In deze handleiding vindt u een beschrijving van de buitenlessen, suggesties voor introductie en verwerking in de klas, werkbladen en achtergrondinformatie over bloembollen. Leerdoelen De leerdoelen bij deze lessenserie zijn gebaseerd op kerndoel 41: De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun onderdelen. Tijdens de lesactiviteiten ontdekken de leerlingen wat bloembollen zijn, hoe en waar ze groeien, wat ze nodig hebben en welke bloemen eruit komen. Naast kennis over bloembollen en de vorm en functie van hun onderdelen, betrekt het programma de leerlingen bij hun directe leefomgeving: door de bollen te planten in het park, zijn de leerlingen verantwoordelijk voor een klein stukje van de openbare ruimte. Afhankelijk van het niveau van uw leerlingen en de activiteiten die u kiest in de klas, zijn er meer specifieke doelen te behalen. Voor sommige activiteiten zijn deze uitgewerkt. Lessenserie Deze handleiding bestaat uit lessuggesties, werkbladen en achtergrond informatie. De lessen hebben de volgende opbouw: Een voorbereidende les Een excursie les, zie het kopje voorbereiding op pagina 5 voor meer informatie Een verwerkings les Door van te voren en na afloop van de excursie les aandacht te besteden aan het onderwerp bloembollen, maakt u er een afgerond geheel van. U vindt naast de uitgewerkte lessen ook een aantal lessuggesties op deze pagina. Suggesties voor introductie en verwerking op school Een kringgesprek voeren over bloembollen. Wat weten de leerlingen al van bloembollen af? Wie heeft ze wel eens geplant? Welke namen hebben die bollen? Welke vind je het mooist? Een kijkje nemen in de schoolomgeving. Zijn er bloemen te zien? Komen die uit bloembollen? Zitten er bollen in de grond in de schooltuin? Kun je die opgraven en bekijken? Een verhaal over bloembollen interactief voorlezen. Bijvoorbeeld het boek Een prachtig cadeau van Marie Mirabel en Saskia Daniëls. Een uitwerking van deze les vindt u op pagina 7. Het boek is te leen bij Anmec. Etiketten van bloembol verpakkingen bekijken. Wat staat er op? Wat betekent dat? Waar moet je allemaal op letten als je bloembollen gaat planten? Een uitwerking van deze les vindt u op pagina 8. Een gedicht schrijven over een bloembol die onder de grond wacht op het voorjaar om te gaan bloeien. Een liedje of versje leren over een bloembol aanleren. Een werkblad maken over de onderdelen van een bol en knol, een uitwerking van deze verwerkingsactiviteit vindt u op pagina 12. Informatie opzoeken op internet over bloembollen en hier een werkstuk of verslag over schrijven. Stripverhaal maken over de groeicyclus van een bloembol. U kunt hiervoor de tekening van de bollen cyclus gebruiken op pagina 22. Filmpjes bekijken over bloembollen. Op pagina 17 vindt u een lijstje met links naar diverse filmpjes. Een bloembol doorsnijden en van binnen bekijken: wat zie je, hoe heten de verschillende onderdelen? Denk aan wortels, groeipunt, bolrokken, reservevoedsel. Een narcis of tulp knutselen. Een bloeiende bloembol uitgraven, bekijken, natekenen, de onderdelen benoemen (bol, wortel, stengel, blad, bloem, zaadbeginsel) Het verhaal, Bloemenplukken, van Jip en Janneke kunt u voorlezen bij de kleuters, zie hiervoor pagina 27 in deze handleiding. U kunt een memory spel maken, zie hiervoor pagina 25 in deze handleiding. U kunt er voor kiezen om een bloemen memory te spelen, waarbij de leerlingen een bloem bij een andere juiste bloem zoeken. Of u kunt een bloem zoeken bij het juiste woord. Verven met bloemen. Gebruik hiervoor de sappen uit de bloemblaadjes. Parfum maken van verschillende bloemblaadjes en de daar uitvloeiende sappen. U kunt de bloemenveiling naspelen of mogelijk een keer bezoeken. Hier zijn mooie rekenactiviteiten bij te bedenken. 4
Een topografie les over de bollenstreek, waar bevindt zich de bollenstreek en wat maakt die plek nu ideaal voor de groei van met name tulpen. Hoe komt het dat dat de bollenteelt zich de laatste jaren verplaatst heeft naar andere gebieden in Nederland? Zie pagina 6 van deze handleiding voor meer informatie. Bloembollen kweken met de klas. Let op: Bloembollen die je in het najaar plant, hebben een koude periode nodig. Plant de bollen in de schooltuin of in potten die u buiten zet. Volg het groeiproces. Voorbereiding Excursieles Introduceer het onderwerp Bloembollen in de klas. Bijvoorbeeld met een van de hiernaast genoemde activiteiten. Regel voldoende begeleiders (ouders, stagiairs, 8e groepers). Ga uit van 1 begeleider per 4-5 leerlingen. Instrueer de begeleiders, vertel wat zij van de activiteit kunnen verwachten en wat u van hen verwacht. Maak eventueel (samen met de leerlingen) naambordjes, zodat iedereen straks kan zien wie die mooie bloemen heeft geplant. Zorg dat de leerlingen gekleed zijn op het weer (regenkleding, kleding en schoenen/laarzen die vies mogen worden). Ook met minder goed weer gaan we naar buiten. 5
Achtergrondinformatie Iets over de bol Een bol is eigenlijk een complete, in elkaar geschoven plant. De rokken kun je vergelijken met sterk verdikte bladeren; er is reservevoedsel in opgeslagen. De rokken omsluiten het zogenaamde groeipunt in het midden, waaruit bloembladeren, bloemsteel met bloem zullen groeien. Tussen de rokken zitten okselknoppen. Uit de okselknoppen groeien nieuwe bolletjes. Voorbeelden van bolgewassen zijn de ui, tulp, narcis, hyacint, sneeuwklokje en bieslook. Reservevoedsel In de herfst en winter passen planten en dieren zich aan op de kou door voedselvoorraden aan te leggen. Een bol of een zaadje bevat een voedselvoorraad voor een kiemplantje. Het kiemplantje dat al in het zaadje of als groeipunt in de bol aanwezig is, krijgt van de moederplant een voorraadje babyvoeding mee. Daarmee kan het aan het eind van de winter, zodra het weer warmer wordt, meteen gaan groeien. In de lente bloeien veel bolplanten al voordat bomen en struiken bladeren hebben, dankzij het reservevoedsel in de bol of knol die de hele winter onder de grond zat. De kop eraf In het voorjaar groeien uit de bloembol eerst bladeren en wortels. Daarbij verbruikt de plant het reservevoedsel uit de bloembol. Die verschrompelt daardoor. Met de wortels en bladeren kan de plant zijn eigen voedsel maken. Hiermee laat hij een bloemstengel met bloem groeien. Wanneer de bloem bevrucht wordt, zal de plant zijn voedsel gaan gebruiken om zaadjes te laten groeien. Intussen groeien, onder de grond, ook nieuwe kleine bolletjes aan de oude bol. Bollentelers willen dat de plant veel en grote bloembollen gaat maken. Daarom knippen ze de bloemen af. De plant zal, zonder bloem, al zijn voedsel gebruiken om ondergronds nieuwe bollen te laten groeien. In de bollenstreek laten telers de bloemen wat langer zitten vanwege het toerisme. Hoe de bloembol naar Nederland kwam Toen de botanicus Carolus Clusius in 1592 directeur werd van de Hortus Botanicus in Leiden nam hij tulpenbollen mee naar Nederland. Tulpen kwamen toen helemaal niet voor in Nederland, ze groeiden van oorsprong in Turkije. De bollen waren hier schaars en erg duur; een heel bijzonder verzamelobject. Voor een tulpenbol kon wel meer dan fl. 4000,- ( 2000,-) worden betaald. In de 17e eeuw werd de bol gezien als een geneesmiddel. Voor een bol moest je naar de apotheek waar de bollen ook in voorraad werden gehouden. Daaruit is tenslotte de handel in bloembollen ontstaan. De bollenteelt De eerste bollentelers waren in de streek tussen Haarlem en Leiden gevestigd. De grond daar, afgegraven duinen die bestaan uit een mengsel van zand, veen en soms wat klei, bleken erg geschikt voor de bollenteelt. Zo ontstond de eerste Bollenstreek. Met de teelt op grotere schaal gingen de prijzen van de bollen wel omlaag, maar voor de gewone man bleven ze onbetaalbaar. Toen de groothandel in de 19e eeuw opkwam veranderde dit en kwam ook de export van bloembollen naar het buitenland goed op gang. Inmiddels breidde het teeltgebied zich, in de loop van de tijd, steeds verder uit en worden tegenwoordig in elke provincie bollen gekweekt. Nederland is de grootste exporteur van bloembollen in de wereld. Tulpen vormen 50% van de hele Nederlandse bollenteelt. Weetjes De bloemenstreek bevindt zich met name in het noorden van Nederland. Wij wonen in Amsterdam, dit is vlak bij deze bollenstreek. Hier noem je de grond, geestgrond, deze grond bestaat uit duinzand, veen en klei grond. Dit is een rijke grond. Ook het klimaat in de (afkomstig van Wikipedia) bollenstreek is ideaal. De streek kent een voor de bollenteelt uitmuntend klimaat. Er valt tamelijk veel regen in het (door de nabijheid van de zee) relatief zachte najaar en winter, terwijl het relatief koele maar zonnige voorjaar en meestal ook de zomer droog verlopen. Driekwart van het jaar ( s winters niet) is er daarom landbouwactiviteit in de streek. Attracties De beroemde Keukenhof trekt elk jaar zo n 800.000 bezoekers. In die tijd worden er onder meer bloemenslingers langs de kant van de weg verkocht. Bloemencorso Bollenstreek is het bloemencorso op de derde zaterdag in april waarvan de praalwagens, met prachtige kunstwerken, gemaakt van gekopte bloemen, rijden van Noordwijk aan Zee via Sassenheim, Lisse, Hillegom, Bennebroek (rustplaats) en Heemstede naar Haarlem. In augustus is er een bloemencorso van Leiden via Rijnsburg naar Katwijk aan Zee. Weetje over de tulp De tulpenbol komt oorspronkelijk uit Turkije en heeft zijn naam te danken aan het woord tulband. In Nederland hebben ze de tulp steeds mooier gemaakt, er zijn wel honderden soorten. Er zijn heel veel mensen die naar Nederland komen om de tulpen in de lente te bekijken, dit doen ze bijvoorbeeld in de Keukenhof in Lisse. 6
Voorbereidingsles najaar Groep 1/2 Bloembollenverhaal interactief voorlezen Wanneer Locatie Tijd najaar in de klas 30 minuten Doel De leerlingen maken kennis met het planten van bollen. De leerlingen worden zich bewust van de verschillende seizoenen. De leerlingen leren dat wanneer je een bol in de aarde plant, deze uitgroeit tot een bloem. De leerlingen leren dat wanneer je bollen buiten plant, ze eerst een tijd slapen voordat ze uitgroeien tot bloem. Afsluiting Vertel dat veel mensen blij worden van bloemen en dat deze week een natuurjuf bij jullie op bezoek komt. Met deze natuurjuf gaan jullie zelf bollen planten. Extra Vraag de leerlingen welke seizoenen we hebben.vertel ze dat de bollen nu, in de herfst, in de grond gaan, in de winter slapen en pas als het warmer wordt in de lente uitgroeien tot bloemen. Kies er eventueel voor om met de leerlingen een jaarkalender te maken. U kunt eventueel de jaar-kalender op pagina 18 gebruiken. De leerlingen zouden de kalender in kunnen kleuren op maanden wanneer de bollen de grond in gaan en maanden waarin de bloemen te zien zijn. Materiaal Zelf voor zorgen Boek Een prachtig cadeau van Marie Mirabel en Saskia Daniëls (te leen in de NatuurMEdiatheek van het ANMEC) Eventueel: bol, potje, aarde en kunstbloem om het verhaal uit te beelden Inleiding Je laat de kaft van het boek. Je stelt de leerlingen vragen als: Wat zie je op de kaft? Wat zijn de jongen en het meisje aan het doen? Wat heeft het meisje in haar handen? Kern Lees het verhaal interactief voor. Bespreek de volgende punten: Wat denken jullie dat een bloembol nodig zal hebben om te kunnen groeien? Welke stappen moet je nemen om een bloembol te planten en tot bloei te brengen? Beeld het verhaal uit met de bol, het potje, de aarde en de kunstbloem. Verwerking Stel de leerlingen vragen naar aanleiding van het verhaal. Denk hierbij aan: Wie heeft er zelf al eens een bloembol geplant? Vond je dit lang of niet lang duren? Heb je zelf wel eens bloemen aan iemand gegeven? Weet je nog welke bloemen dit waren? 7
Voorbereidingsles najaar Groep 3, 4 en 5 Bollenplantschema s onderzoeken Wanneer Locatie Tijd najaar in de klas 30 minuten Doel De leerlingen kunnen vertellen welke informatie op een bollenplantschema te vinden is. De leerlingen kunnen aflezen, waar en wanneer een bol het beste geplant moet worden en wanneer deze tot bloei komt. Materiaal Uit de bijlagen van deze handleiding: Bollenplantschema s Foto s van verschillende soorten bollen Tekening bollen cyclus Weetje In Nederland groeien er in verschillende jaargetijden verschillende bloemen. Een zonnebloem (uit een zaadje) groeit in de zomer en een sneeuwklokje (bol) aan het eind van de winter. Een bol heeft minder licht en warmte nodig dan een zaadje om te kunnen groeien. Dit komt doordat in de bol reservevoedsel zit. Kern Geef aan dat het belangrijk is om te bekijken welke bollen in november/december geplant kunnen worden. Vertel dat dit op de bollenplantschema s van de bloemen staat en dat hierop ook staat waar en hoe de bollen geplant moeten worden. Deel de bollenplantschema s uit en geef aan dat hierin de benodigde informatie staat. Laat de leerlingen(in groepjes) antwoorden zoeken op de vragen waar en wanneer de bollen geplant moeten worden. Kunnen ze ook vertellen wanneer de bloemen bloeien en hoe hoog de bloemen worden? Vraag de leerlingen welke bollen in het najaar geplant kunnen worden. Zie de etiketten. Oefen waar nodig het lezen van het plantschema nogmaals met de bollenplantschema s van andere bollen. Verwerking Laat de leerlingen een jaarkalender maken en hierin opschrijven wanneer welke bol geplant moet worden en in welke maand de bol is uitgegroeid tot bloem. De leerlingen kunnen de jaarkalender op pagina 10 gebruiken. Afsluiting De leerlingen laten elkaar hun gemaakte jaarkalender zien. Inleiding Start met een raadsel: Nu ben ik bruin. Straks ben ik groen en kleurrijk. In de winter lig ik stil in de grond, wanneer het warmer wordt kom ik tot groei. Veel toeristen kopen mij om mee naar huis te nemen (een bloembol). Laat de leerlingen verschillende plaatjes van bollen zien. Zie pagina 19 en 20.Stel vragen als: Wat voor verschillen zie je? (let op vorm, grootte, kleur, groeipunt) Welke kleur hebben de bollen? De bollen zijn bruin van kleur. En ze hebben gedroogde wortels. Waarom hebben de bollen dit? Bespreek met de leerlingen of zij weten hoe dit kan. (Dit komt doordat de bollen vorig jaar uit de grond zijn gehaald en te drogen hebben gelegen). 8
Excursieles najaar Groep 1/2 Bollen planten Wanneer Locatie Tijd najaar bij de plantlocatie rond de school 60 minuten Doel weten dat er bollen zijn die in de herfst geplant worden weten hoe diep je bollen in de grond moet stoppen weten dat een bol, een bolrok en een groeipunt heeft weten dat er in de bolrokken voedsel zit voor de bol weten dat je bollen en knollen hebt en wat de verschillen hier tussen zijn Verwerking De leerlingen gaan aan de slag en planten hun eigen bloembol. Afsluiting De bollen gaan nu slapen. Ze slapen bijna de hele winter, ze slapen met Sinterklaas, kerst, en oud en nieuw. Zodra de sneeuw en het ijs verdwenen zijn en de temperatuur wat stijgt en het buiten warmer wordt, zal de bol gaan groeien. Dit is te zien aan een klein puntje dat boven de grond uit steekt. Dit is het moment voor u om de voorbereidende les van het voorjaar te geven. De verwerkingsles najaar kunt u nu doen met de leerlingen. Ook kunt u lessuggesties gebruiken die te lezen zijn op pagina 4 in deze handleiding. Materiaal bollen een ui/bol, aardappel/knol foto van ui, zie pagina 20 in deze handleiding mesje 12 handscheppen Inleiding Vertel de leerlingen dat u ze eerst wilt laten zien hoe de bol en de knol er van binnen uit ziet. U snijdt de ui door de midden, dit zelfde doet u met de knol. Stel de leerlingen de volgende vragen: Hoe ziet de bol er van binnen uit? Hoe noem je de onderdelen van de bol? Benoem bolrok en groeipunt. Hoe ziet de knol er van binnen uit? De bollen die wij planten gaan de herfst de grond in. De bollen slapen in de winter en zodra de tempratuur omhoog gaat en het weer warmer wordt, gaat de bol uitlopen. Hij krijgt dan langere wortels onder de grond en een steel en een knop boven de grond. Uiteindelijk groeit er uit de bol een bloem. Dit uitlopen doet hij in het voorjaar. Zodra dit gebeurd eet hij zijn voedsel uit de rokken op, dit voedsel is zijn reservevoedsel. Zodra de bol zijn reserve voedsel opeet, slinkt de bol in grote. Ook wordt de bol minder stevig. Laat de leerlingen zien hoe de bol geplant wordt. Denk hierbij aan het groeipunt van de bol, deze wijst omhoog. Wijs de leerlingen ook op de diepte van het planten. Nu gaat u met de kinderen naar buiten. Zorg dat u alles mee neemt! Kern Laat de leerlingen ook buiten nog een keer zien hoe de bol geplant wordt. Wijs de leerlingen wederom op het groeipunt van de bol. Ook laat u nog een keer zien hoe diep de bol de grond in moet. 9
Excursieles najaar Groep 3, 4, en 5 Bollen planten Wanneer Locatie Tijd najaar buiten 60 minuten Doel weten dat er bollen zijn die in de herfst geplant worden weten hoe diep je bollen in de grond moet stoppen weten dat een bol, bolrokken heeft en een groeipunt weten dat er in de bolrokken voedsel zit voor de bol weten dat je bollen en knollen hebt en dat wat de verschillen hier tussen zijn Materiaal bollen soorten bolinstructies een ui/bol en een aardappel/knol foto van een ui, zie pagina 20 in deze handleiding 12 handscheppen mesje plaat van de groeicyclus van de bol, bloem Inleiding In de voorgaande les heeft u met de leerlingen bolleninstructies/etiketten bekeken. Stel de leerlingen de volgende vragen: Weten de leerlingen nog waar je op moet letten bij het planten van bollen? Welke bollen kunnen in het najaar al de grond in? Vandaag gaan ze zelf bollen planten. Kunnen de leerlingen op de bloeminstructies zien vanaf welke maand de bloemen van de narcis te verwachten zijn? Weten ze ook hoe lang de bloemen worden? Laat zien hoe de bol de grond in moet. U wijst de leerlingen op het groeipunt en de wortels. Ook laat u zien hoe diep de bol de grond in moet. Snij vervolgens een ui door en laat de binnenkant zien. Deze lijkt veel op onze bloembol. U snijdt ook de binnenkant van een knol zien (de aardappel). Wat zijn de verschillen. Bij het laten zien van de bol benoemt u zoveel mogelijk onderdelen, zoals de bolrok, groeipunt en reservevoedsel. Het groeipunt is belangrijk bij het planten, deze wijst naar boven. Het reservevoedsel uit de bolrokken eet de bol op als de steel gaat groeien. Daarnaast kunt u de kinderen de volgende informatie vertellen: De bollen die wij gaan planten zijn droog. Bollen worden gepeld. Er moet een koude periode overheen gaan willen de bollen weer gaan groeien. Onze bollen hebben een paar jaar gewacht en zijn nu klaar om ons in de lente mooie bloemen te geven. In de bol vind je reserve voedsel. De groeicyclus van de bol kunt u duidelijk laten zien aan de hand van de tekening te vinden op pagina 22 in deze handleiding. Kern Laat de leerlingen buiten nog een keer zien hoe de bol geplant wordt. Let wederom op groeipunt, wortels en diepte. Informatie De bol plaats je niet te diep en niet te ondiep in de grond. De bol stop je in de grond omdat hij anders mogelijk wordt opgegeten. Je stopt de bol 1 schepblad diep de grond in, zodat deze niet bevriest en niet uitdroogt. De bol mag niet te diep de grond in, want in het voorjaar wil het groeipunt licht zien om te weten dat hij kan gaan groeien. De steel en de knop van de bloem hebben voedsel nodig om te groeien. De wortels van de bol gaan groeien om het water uit de grond te gebruiken voor dit groeiproces. Ook het reservevoedsel uit de bolrokken wordt opgegeten. In de winter slaapt de bol, het reservevoedsel blijft in de bol zitten. Denk aan de hongerwinter van 1944. Toen was er weinig of geen eten. Veel mensen hadden honger. Omdat er nog wel bollen waren, werden deze opgegeten. Deze bollen waren nog rijk gevuld met voedsel. De bloembollen werden gebruikt voor de stamppot. De bol vult zich weer met nieuw voedsel als je de knoppen van de bloemen topt. Dit doe je als de bloemen uit gebloeid zijn. Van de bloemen kun je bijvoorbeeld mooie kransen maken. Verwerking De leerlingen gaan de bollen planten. Afsluiting Alle bollen zijn geplant. De bollen gaan nu slapen. Ze slapen bijna de hele winter, ze slapen met Sinterklaas, kerst, en oud en nieuw. U kunt de verwerkingsles met de leerlingen doen, zie pagina 12 in deze handleiding. Zodra de sneeuw en het ijs verdwenen zijn en de temperatuur stijgt en het buiten warmer wordt, zal de bol gaan groeien. Dit is te zien aan een klein puntje dat boven de grond uit steekt. Dit is het moment voor u om de voorbereidende les van het voorjaar te geven. 10
Verwerkingsles najaar Groep 1/2 Onderdelen bollen en knollen Wanneer najaar Locatie in de klas Tijd 30 minuten Doel De leerlingen weten dat de meeste bollen in de herfst geplant worden De leerlingen kunnen vertellen hoe je een bol plant De leerlingen kunnen korte woorden op elkaar laten rijmen De leerlingen weten dat er reserve voedsel in de bol zit De leerlingen weten dat er uit een bol een steel, een blad, een bloem groeit De leerlingen weten dat de bol groeit als het warmer is buiten Materiaal Geen Inleiding Laat de leerlingen vertellen over hoe zij hun bollen hebben geplant. Wat was de volgorde van het bollen planten? Wat zat er in de bol? In welk seizoen hebben we onze bollen geplant? Kern Vertel dat er ook een gedicht is dat over bollen gaat. U leest onderstaand gedicht voor. En ondersteund dit door de handelingen van het bollen planten nog een keer voor te doen. Ter afsluiting van het bollen planten leert u de leerlingen het onderstaande gedicht aan: Zaadjes en bolletjes Zaadjes en bolletjes die stop je in een gat Zand erover en je maakt het lekker plat De stengel die groeit lang en groen En een blad, en een blaadje en een hele mooie bloem Auteur onbekend Verwerking Herhaal het gedicht meerdere keren en laat de leerlingen zoveel mogelijk de bewegingen van het bollenplanten nadoen. Afsluiting Laat de leerlingen nog een schilderij of tekening maken. Geef de tekeningen, schilderijen, en eventuele foto s van het bollenplanten een mooie plek in het lokaal. 11
Verwerkingsles najaar Groep 3, 4 en 5 Onderdelen bollen en knollen Wanneer Locatie Tijd najaar in de klas 30 minuten Doel De leerlingen kunnen de onderdelen van de bol (groeipunt, schijf, bolrok en wortels) benoemen en aanwijzen. De leerlingen weten dat in een bol reservevoedsel zit opgeslagen voor het kiemplantje dat eruit groeit. De leerlingen leren dat wanneer je bollen buiten plant, ze eerst een tijd slapen voordat ze gaan uitgroeien tot bloem. Bloembollenversjes Zaadjes en bolletjes Zaadjes en bolletjes die stop je in een gat Zand erover en je maakt het lekker plat De stengel die groeit lang en groen En een blad, en een blaadje en een hele mooie bloem Auteur onbekend Bolletjes In de lente als het weer warm wordt Groeien mijn wortels lang en kort Ook krijg ik een groene steel Mijn bloem wordt paars en roze en geel Kom me dan maar weer eens bekijken En mijn mooie bloemblaadjes vergelijken Auteur M. Smeenk Materiaal Werkblad bol en knol, benoemen onderdelen Tekening bollen cyclus Inleiding en kern De leerlingen hebben de bollen geplant. Bespreek na afloop van de excursie hoe de leerlingen het bollenplanten hebben ervaren. Wat zijn ze te weten gekomen? Kunnen ze vertellen hoe ze een bloembol moeten planten? Plant eventueel in de eigen schooltuin/border nog aantal bloembollen, zodat het groeiproces nauwer kan worden gevolgd. Verwerking en afsluiting Geef de leerlingen het werkblad over de onderdelen van de bol en de knol. Weten ze alle onderdelen nog te benoemen? Laat de leerlingen op hun jaarkalender aankruisen wanneer de bollen zijn geplant en bespreek wanneer ze tot bloei zullen komen. In het voorjaar kan vervolgens uitgerekend worden hoelang het daadwerkelijk duurde voordat de bollen tot bloei zijn gekomen. Extra In de hongerwinter aten mensen bloembollen. Er was nauwelijks voetsel te vinden. Wilt u uitvoerig ingaan op het eten van bollen tijdens de hongerwinter? Op www.geschiedenis24.nl (zoek op oorlogsvoedsel) staat informatie en een filmpje.ook zijn er recepten met bloembollen te vinden (zoek op bloembollen recept honger). 12 a n m e c - B o l l e n p l a n t e12n
Voorbereidingsles voorjaar Groep 1/2 Proces van bol tot bloem Wanneer Locatie Tijd voorjaar in de klas 50 minuten Doel kunnen onderscheiden van de verschillende groeifases van de bol/bloem benoemen onderdelen van de bol, bolrok, groeipunt en wortel benoemen onderdelen van de bloem, knop, bloem, stengel en stamper weten dat de meeste bollen in de lente uitkomen Materiaal bol glas fototoestel werkbladen Inleiding Lees samen met de leerlingen nogmaals het boek Een prachtig cadeau, van Marie Mirabel en Saskia Daniels. Dit boek kunt u lenen in de NatuurMEdiatheek van het ANMEC, www.anmec.nl. Weten de kinderen nog te vertellen hoe de bloemen groeien? Kern Bespreek met de leerlingen of zij nog weten dat we ze in het najaar bollen de grond in gestopt hebben. Om te zien hoe de bol groeit vult u een glas met water, u laat de bol in het glas hangen. Vertel dat de leerlingen deze weken bij gaan houden hoe de bol groeit. Laat het werkblad zien. Ook maakt u elke dag een foto van het groeiproces. Belangrijk voor de leerkracht Bollen hebben altijd een koude periode nodig om te kunnen groeien tot een bloem. Door bollen te toppen als ze uitgebloeid zijn, ontwikkeld een bol bijbollen. De bijbollen die een bol maakt, geven niet direct het jaar daarna een eigen bloem. Ze hebben een paar jaar nodig om klaar te zijn om uit te groeien tot een eigen bloem. Verwerking De leerlingen kunnen na deze week een werkblad maken over de groei van de bol tot bloem. Deze is terug te vinden op onze website ( Er bestaan ook puzzels die de groei van zaadje /bol tot bloem in laagjes laat zien, mogelijk heeft u die in de klas). Afsluiting Leer de leerlingen onderstaande liedjes aan, eventueel met bewegingen. Op Youtube.com vindt u filmpjes en muziek van deze liedjes door te zoeken op de titel van het liedje. Vertel de leerlingen dat zij de volgende les bloemen zullen vergelijken. Ook gaan de leerlingen hun eigen bloem bekijken en fotograferen. Er liggen bolletjes in de grond Auteur: Herman Broekhuizen 13
Voorbereidingsles voorjaar Groep 3, 4 en 5 Proces van bol tot bloem Afsluiting Bespreek na deze week de bevindingen van de kinderen. U kunt de leerlingen mogelijk het lied Tulpen uit Amsterdam leren. U vertelt kort wat er in de volgende les gebeurt. De leerlingen gaan dan hun eigen geplante bol bekijken. Ze maken een foto van de gegroeide bloem. Wanneer voorjaar Locatie in de klas Tijd 40 minuten Doel kunnen onderscheiden van de verschillende groeifase van de bol/bloem benoemen onderdelen van de bol, bolrok, schijf, groeipunt en wortel benoemen onderdelen van de bloem, knop, bloem, stengel, stamper, meeldraden, bladsteel, kroonblad en kelkblad weten dat de meeste bollen in lente uitkomen benoemen van de verschillende soorten bloemen functie van bloem weten Materiaal zo mogelijk diverse soorten bollen glas fototoestel werkbladen Inleiding Laat de leerlingen een bloembol zien, weten ze nog dat ze in het najaar bollen hebben geplant? Kennen ze de verschillende onderdelen nog? Weten ze nog dat er in de bol, reserve voedsel te vinden is? Kern De bol is gaan groeien, maar wij hebben niet onder de grond gekeken hoe. Daarom gaan we dat deze week bijhouden. Je vult een glas met water en zet de bloembol hierin. Mogelijk dat u van dit proces foto s bij kunt houden. Het groeien van de bol, duurt langer dan een week. Mocht u niet voldoende tijd hebben, laat dan ook het filmpje van dit proces zien, zie de link op pagina 17 in deze handleiding. Voor de volledigheid zou het leuk zijn als u de leerlingen vraagt of zij mogelijk een bloembol willen meenemen van diverse soorten bloemen. Zo worden de verschillen tussen bloemen zichtbaar. Verwerking Laat de leerlingen bijhouden hoe de bol groeit. Laat de leerlingen de steel en de wortels meten. Mogelijk kunt u ook de bol laten meten (deze wordt steeds dunner en slapper). www.abcnotation.com/tunes 14
Excursieles voorjaar Groep 1/2 en groep 3, 4 en 5 Hoe ziet onze bloem eruit? Wanneer voorjaar Locatie bij de plantlocatie rond de school Tijd 60 minuten Doel benoemen van de verschillende soorten bloemen kennis nemen van het feit dat een bloem ook een functie heeft weten dat je bloemen niet zomaar mag plukken benoemen van de onderdelen van de bloem, knop, bloem, stengel en stamper(groep 1/2), meeldraden, bladsteel, kelkblad en kroonblad (groep 3,4 en 5). Materiaal linialen handschep 1 x 3 soorten bloemen in pot, narcis, tulp en hyacint Tekening groeicyclus Zelf voor zorgen fototoestel Inleiding Wat u vertelt in de klas: Laat de leerlingen eerst het liedje over de bollen nog een keer zingen. Nu is het lente (of bijna lente). Laat de narcis, tulp en hyacint zien. Deze bloemen zijn verschillend. Bij met name de tulp is duidelijk de stamper te zien. U benoemt de verschillende onderdelen. Wij hebben narcissen geplant. Als de klas de voorbereidende les gedaan heeft, pak dan de bol in de glazen pot erbij en laat de leerlingen vertellen over het groeiproces. U neemt het volgende mee naar buiten: tekening groeiproces fototoestel linialen handschep Kern Wat u vertelt: Haal 1 bol/bloem uit de grond en laat zien hoe de wortels gegroeid zijn. Hoe ziet de bol er nu uit? Benoem de onderdelen van de bloem. Laat de bloem ook ruiken. U vertelt ook waarom de bloemen er zijn, wat de functie van de bloem is. De bloembol die uit de grond haalt krijgt een plek in de klas, deze wordt gebruikt bij de verwerkingsles. Vertel er wel bij dat je nooit zomaar bloemen mag plukken omdat de bloemen een functie hebben, namelijk bestuiving en voortplanting. Daarnaast vinden veel mensen bloemen ook heel mooi en is het een teken dat de lente begonnen is. Wat doen de leerlingen Laat de leerlingen op de foto gaan bij hun bloem. En laat de leerlingen hun bloem meten. Hoeveel cm is de steel met bloem groot? Ter afsluiting buiten Laat de tekening van de groeicyclus zien. Laat de leerlingen zoveel mogelijk het groeiproces benoemen. Verwerking binnen U loopt met de kinderen terug naar de klas. In de klas bespreekt u de onderdelen van de bloem nog een keer. Evenals de groeicyclus. Laat de leerlingen zoveel mogelijk zelf vertellen. Wat weten zij nu over bloembollen? U maakt met de leerlingen een staafdiagram/tabel. Hoeveel cm groot is jouw bloem? De route naar de bloemen Tijdens de wandeling naar hun bloementuintje, laat u de leerlingen onderweg vast op de bloemen op de route letten. De leerlingen kunnen de bloemen die zij zien aan hun maatje aanwijzen. 15
Verwerkingsles voorjaar Groep 1/2 en groep 3, 4 en 5 Onze bloem Wanneer Locatie Tijd voorjaar in de klas 45 minuten Doel De onderdelen van de bloem en bol kunnen benoemen Weten wat de functie van de bloem is (voor de leerlingen van groep 3 t/m 5) Materiaal De gemaakte foto s van de bloem van de leerlingen Groeicyclus bollen Werkblad Bloem Werkblad Tulp Inleiding Laat de leerlingen de groeicyclus zien. Kunnen ze benoemen hoe de bloem groeit? Laat ook weer de diverse bloemen zien. En laat een aantal kinderen verschillende onderdelen benoemen. Kern Deel vervolgens de leerlingen hun foto uit, de foto van hun bloem. Laat de leerlingen een streep trekken en de onderdelen benoemen. Zie ook het werkblad Bloem en werkblad Tulp, op pagina 23 en 24 in deze handleiding. Laat de leerlingen ook naast de bloem schrijven hoe lang deze is geworden. Afsluiting Laat een aantal kinderen hun gemaakte werkstuk aan de klas zien. Zing met zijn allen nog een keer het lied Tulpen uit Amsterdam of Er liggen bolletjes in de grond Verwerking U kunt diverse verwerkingsopdrachten doen. Zie pagina 4 bij lessuggesties in deze handleiding. Denk bijvoorbeeld aan het memoryspel, hierdoor leren de leerlingen de verschillende bloemen en hun bijbehorende naam. 16
Film mogelijkheden Aan het einde van de winter bloeien al de eerste voorjaarsbloemen. Zij hebben hun eigen voedsel bij zich. Dat zit in de bol. In zes weken groeit er een bloem uit de bol. Filmpje over hoe een bol groeit aan de hand van twee kinderen die om de zoveel dagen metingen doen. http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20040414_ontwikkelingbol01 Dit filmpje gaat over de groei van een ui, ook een bol. http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030623_uien01 Bloemveiling, ook te gebruiken voor reken activiteiten. Denk aan kosten die worden betaald voor bollen op de veiling. Vervolgens komen deze bollen op de Amsterdamse bloemenmarkt terecht en dan worden ze verkocht aan toeristen. Door het vervoer en arbeid wat er verricht wordt stijgen de prijzen. Op de grootste bloemenveiling ter wereld worden dagelijks 21 miljoen bloemen en planten verhandeld. Wie bepaalt de prijs en waarom rijden al die karretjes zo hard door de veilinghal? http://www.hetklokhuis.nl/klokhuisstreams/category.cfm?item=066c12f3%2d2a58%2dbf62%2dea DF76BA4912A794 17
18 JANUARI FEBRUARI MAART APRIL MEI JUNI JULI AUGUSTUS SEPTEMBER OKTOBER NOVEMBER DECEMBER 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Jaarkalender
Werkblad bol en knol Benoem de onderdelen van de bol Benoem de kleuren van de binnenkant en buitenkant van de knol Hoe voelt de binnenkant van de knol? anmec werkblad Bollen planten
Soorten bollen Narcis Hyacint Tulpenbol Ui 20
Bloemetiketten Sneeuwklokje Krokus Agapanthus schaduw schaduw zon/ schaduw zon zon/ schaduw zon zon Tulp Gladiool Hyacint zon/ schaduw schaduw zon zon/ schaduw schaduw zon zon Iris Blauwe druifjes Narcis schaduw zon/ schaduw schaduw schaduw zon/ schaduw zon zon/ schaduw zon zon 21
Bollen cyclus 22
Werkblad bloem anmec werkblad Bollen planten
Werkblad Tulp Benoem de onderdelen van de tulp anmec werkblad Bollen planten
Bloemen memory (voorkant) 25
Bloemen memory (achterkant) KROKUS KROKUS SNEEUWKLOKJE SNEEUWKLOKJE GLADIOOL GLADIOOL TULP TULP BLAUWE DRUIFJES BLAUWE DRUIFJES IRIS IRIS HYACINT HYACINT AGAPANTHUS AGAPANTHUS NARCIS NARCIS 26
Leesvoer Auteur: Annie M. G. Schmidt 27