en werken met het geld van ieder van ons Omdat alles schaars is moeten we keu GELD Raak brengt een thema dat aan je vel zit, dat je raakt. Kritisch, scherp en genuanceerd tegelijk. De waarheid over ons geld Financieren de banken oorlogstuig met mijn spaargeld? Hoe kan ik mijn centen verantwoord en duurzaam investeren? En hoe zit het intussen met de financieel-economische crisis: is het ergste achter de rug of staat er een nieuwe crash voor de deur? Raak ging te rade bij Netwerk Vlaanderen, die als een waakhond de bankwereld nauwlettend in de gaten houdt. _ Teksten: Mathias Bienstman Geen geld voor wapens Netwerk Vlaanderen onderzoekt of banken het spaargeld van hun klanten verantwoord investeren. Tegelijk voert ze onder de slagzin Mijn Geld. Goed geweten? campagne om klanten en politiek te mobiliseren voor toekomstgericht bankieren. We legden ons oor te luister bij Frank Vanaerschot, die de visie van het campagneteam van Netwerk Vlaanderen uit de doeken doet. Hoe startte de campagne Mijn geld. Goed geweten?? Het begon in 2003. In heel de wereld kwamen honderdduizenden mensen op straat tegen de oorlog in Irak. Dat was voor Netwerk Vlaanderen de aanleiding om uit te zoeken of ons spaargeld ook gebruikt werd voor de fabricatie van oorlogswapens. De eerste onderzoeksbevindingen waren ontluisterend. Tot onze verbazing ontdekten we dat alle onderzochte banken het spaargeld van hun klanten investeerden in wapenproductie. Sterker, er ging ook geld vanuit de Belgische banken naar omstreden wapentuig zoals landmijnen en clusterbommen. Die zijn in strijd met het humanitair oorlogsrecht omdat ze veel te veel burgerslachtoffers maken. Wat was de reactie van pers en publiek op dat eerste onderzoek? In de media waren er heftige reacties op de investeringen in landmijnen. Iedereen voelde dat de banken daarmee over de schreef gingen. Ook klanten lieten dat aan hun huisbankier weten. Veranderde er iets? Had de campagne resultaat? Ja. Nu zeven jaar later mogen banken niet langer met Belgisch spaar- en beleggingsgeld de producenten van controversiële wapens financieren. Door de weerklank in de pers en verontwaardigde reacties van klanten, stuurden eerst een aantal banken hun beleid bij. Nadien kwam er een wet die zulke schadelijke investeringen verbiedt. Dat was een onverhoopt goed resultaat. België pionierde zo in de regulering van investeringsstromen. Een voorbeeld dat in steeds meer landen navolging krijgt. Tegenwoordig doet Netwerk samen met vredesorganisaties uit andere landen onderzoek naar de wapeninvesteringen van honderden financiële instellingen uit tientallen landen. Eén trend is duidelijk : de banken die investeren in producenten van controversiële wapens krijgen het steeds moeilijker om in hun gedrag te volharden. 6 september 2010 raak
zes maken over investeringen Een echt keerpunt in de economie is nog niet in zic Foto: David Playford Afrit gemist: nog geen uitweg uit de crisis De Griek Hippocrates gebruikte het woord Krisis voor keerpunt in een ziekte. Afgemeten aan de crisis van de banken, de economie en de staatsschuld is onze economie meer dan verkouden. Maar is er al een keerpunt bereikt? Een diagnose van de economische aandoeningen van onze tijd. Foto: Joram van Holen Is alles nu OK? Investeren de banken het spaaren beleggingsgeld ethisch? Nee, uit ons onderzoek voor de website www.bankgeheimen.be blijkt dat ondernemingen die barslecht presteren op het vlak van respect voor de mensenrechten of het milieu, nog steeds financiering vinden bij de meeste van de banken die in België actief zijn. Maar het is toch de overheid die de ondernemingen moet reguleren, niet de banken? Dat klopt, maar je bedenking is niet helemaal meer van deze tijd. De financiële instellingen kunnen overal ter wereld investeren, dus ook in landen waar overheden lak Bankencrisis 2008: de banken in shock, overheid dient een infuus toe Zonder staatstussenkomst waren alle Belgische grote banken failliet. Dat komt omdat ze alle veel meer risico genomen hebben dan hun kapitaal hen toeliet. (Koen Schoors, professor economie) Wat? In de herfst van 2008 daverden tientallen banken op hun grondvesten. Ook het Belgische Fortis, KBC en Dexia kwamen in de problemen. Ze hadden massaal geld belegd in de Amerikaanse huizenmarkt, via schijnbaar veilig schuldpapier. De huizenprijzen in Amerika stegen al jaren. Daarvoor zorgde gul krediet en bancair wanbeleid. Steeds meer mensen kochten een huis of speculeerden op een waardestijging in de huizenmarkt. Banken en kredietmakelaars verdienden goed. Politici waren blij dat veel kiezers zich rijk waanden met een eigen vastgoed. Maar toen de zeepbel op de huizenmarkt uiteenspatte, deelden ook de Belgische banken in de klappen. Plots kelderde het schuldpapier dat ze in handen hadden in waarde. Gevolg? De bankwereld sloeg in paniek. De financiële instellingen wilden elkaar geen geld meer lenen. Klanten haalden hun spaarboekjes leeg. Verschillende financiële ondernemingen stevenden af op een bankroet. De overheid redde de banken van het faillissement door ze geld toe te steken met kredieten of participaties in het kapitaal. Ze leende daarvoor zelf op de financiële markten, (blz. 9) raak september 2010 7
van de vergrijzing komt er aan Rechtstreeks investeren in wind is interessant De GELD Foto: Herman Vanaerschot Op 2 juni ging de campagne Bankroet van start. Netwerk Vlaanderen én kwb roepen de banken op om niet langer te investeren in klimaatonvriendelijke projecten. Nog meer steenkoolcentrales, nog meer CO 2 -uitstoot, daar doen wij niet aan mee! Teken de petitie op www.netwerkvlaanderen.be of op www.kwb.be hebben aan regulering. Denk aan Birma: dat land is rijk aan grondstoffen maar wordt al jarenlang geleid door een meedogenloos dictatoriaal regime. Bedrijven zoals Total, Chevron en Petronas pompen er olie en gas op. De dictators blijven in het zadel door het geld dat de oliebedrijven naar hen doorsluizen. In zulke situaties vinden we dat een financiële instelling zelf een ethische ondergrens moet hanteren. Ze kan zeggen: dit is niet meer netjes, hier blijven we weg met kredieten en financiële diensten. Banken werken tenslotte met het geld van ieder van ons. Maar hoe kan een bank te weten komen of alle bedrijven waarin ze investeert wel verantwoord te werk gaan? Dat lijkt misschien onmogelijk, maar is het niet. We hebben het hier over een gegeven aantal grote, beursgenoteerde ondernemingen. Diegene met een hoog risico op wanpraktijken, zoals ondernemingen in de olie-, gas- en mijnbouwsector, worden nauwlettend in het oog gehouden door allerlei onderzoekinstellingen en NGO s. Maar het belangrijkste van al: die kennis is vaak al in de bank aanwezig! De meeste banken bieden immers duurzame beleggingsfondsen aan. Om de selectie voor die fondsen te doen, gebruiken ze info over povere prestaties van ondernemingen op het vlak van de mensenrechten of het milieu. Netwerk Vlaanderen vraagt dat de grootste probleemgevallen geweerd worden voor alle investeringen, totdat ze hun gedrag bijsturen. Maar is ethiek niet altijd relatief: de ene wil niet dat er in tabak geïnvesteerd wordt, de andere niet in varkensvlees? Dat is een relevante vraag. Enerzijds zijn er normen die afhankelijk zijn van je overtuiging of religie, zoals in de voorbeelden die je geeft. De bank is vrij om producten op maat te ontwikkelen die in de smaak vallen bij bepaalde klanten, zoals religieuze organisaties. Maar een aantal normen zijn universeel, ze staan niet ter discussie, zoals het verbod op slavenarbeid of het verbod op gebruik van wapens in strijd met het oorlogsrecht. Is het te veel gevraagd dat financiële instellingen bij investeringen niet enkel rekening houden met risico en rendement, maar ook met die breed aanvaarde normen? 8 september 2010 raak
zon levert gratis, zuiver en geluidloos energie Banken werken met het geld van ied wat de overheidsschuld liet stijgen. In België ging er van de verschillende overheden iets meer dan 20 miljard euro naar de bankwereld. De staatsschuld steeg van 84% van het BNP in 2007 naar 100% nu. Met het verse overheidsgeld konden de banken hun verliezen verteren en het vertrouwen van klanten, aandeelhouders en kredietgevers herstellen. Keerpunt? De komende jaren beloven meer van hetzelfde, maar ditmaal strikter gereguleerd en van dichterbij opgevolgd. De overheden geloven vooralsnog dat banken met wat stevigere schokdempers, die van tijd tot tijd getest en gecontroleerd worden door toezichthouders, niet in een nieuwe crisis terecht zullen komen. Meer structurele oplossingen op het niveau van de bank, de economie of de handel zijn er nog niet. Banken kunnen nog steeds risicovolle beleggingen doen met spaargeld. Politici zullen nog steeds verleid worden om het stagnerend inkomen van de actieve bevolking te verdoezelen met gul krediet. De onevenwichtige handelsbalans tussen China en de VS tenslotte, blijft schokken door het financiële systeem jagen. Klinkt als een retorische vraag. Maar hoe ziet de financiële wereld er in de toekomst voor jullie idealiter uit? De meeste grote banken in België hebben wortels in organisaties van arbeiders, landbouwers of ondernemers. Ze hadden een duidelijke sociale missie. Ze hielpen de emancipatie van die groepen vooruit door het sparen te bevorderen, de toegang tot betaalbaar krediet te creëren of een goede verzekering te bieden. Dat zijn duidelijke doelstellingen. Winst was daarbij slechts een middel. Maar diezelfde banken zijn in de laatste decennia gefusioneerd tot grote financiële spelers met heel andere dan emancipatorische belangen. De sociale missie vervaagde en ze hanteerden allen hetzelfde kompas als de rest van de bedrijfswereld. Ze zeggen als we zoeken naar het maximale rendement, met oog voor een zo klein mogelijk risico, dan geeft dat voor iedereen het beste resultaat. De bankencrisis heeft pijnlijk duidelijk gemaakt dat het niet zo is. Iedereen is er bekaaid vanaf gekomen. Honderden miljoenen euro s Belgisch spaargeld gingen naar een zeepbel in de Amerikaanse Foto: David Playford Economische crisis 2009: de economie in shock, centrale banken dienen infuus toe Samen staan we voor twee crisissen: de klimaatverandering en de problemen in de wereldeconomie. Maar ze bieden ons een kans om ze tegelijk aan te pakken met massale groene investeringen, een Green New Deal. (Ban Ki Moon, VN secretaris-generaal) Wat? Door de problemen in de bankwereld raakte de economie in de Westerse landen uit vorm. Mensen vreesden voor hun spaargeld en hun job, bedrijven vreesden voor moeilijker te verkrijgen bankkrediet en een slabakkende vraag naar hun producten. Al die onzekerheid en angst zorgden voor minder investeringen en consumptie. De economie vertraagde en belandde uiteindelijk heel 2009 in een recessie. (blz. 11) raak september 2010 9
Elektriciteit wordt alsmaar belangrijker, kijk maar naar de auto-industrie. Maar wat baat het om met een elektrische auto te gaan rijden, als die stroom niet uit hernieuwbare bronnen komt? Voor mij is groene stroom daarom de energie van de toekomst. Ik steun dan ook elk initiatief dat bijdraagt aan een schonere toekomst voor onze provincie. De coöperatieve Limburg wind is zo n initiatief. Aan het woord is Frederic Robben, zaakvoerder van bakkerij Cools in Hasselt. Hij kocht een aantal aandelen van de nieuwe coöperatieve Limburg wind. Zo hoopt hij de uitbouw van windenergie te ondersteunen en er tegelijk een centje aan over te houden. In Vlaanderen bestaan er verschillende coöperatieve bedrijven die zich zoals Limburg Wind toeleggen op de uitbouw van windmolenparken en andere hernieuwbare energie. Sommigen, zoals Ecopower, leveren ook elektriciteit aan hun aandeelhouders. Een aandeel in een coöperatieve geeft recht op een stem tijdens de algemene vergadering. Zo kan een aandeelhouder meebeslismdat alles schaars is moeten we keuzes maken over investeringen Een echt keerpu GELD De zon levert gratis, zuiver en geluidloos energie huizenmarkt. Wat hadden de banken daar in de eerste plaats te zoeken? Investeren in wat het meeste opbrengt, verraadt een desinteresse in de andere functie van investeringen: de economie oriënteren. Ons pleidooi is om terug de discussie te starten over de rol van bankinvesteringen in de uitbouw van onze economie. Want het miljard euro dat naar een nieuwe kolencentrale gaat, die dertig jaar lang het milieu vervuilt, kan niet gebruikt worden voor oplossingen voor de klimaatverandering. Net omdat alles schaars is: grondstoffen, tijd maar ook geld; moeten we weloverwogen, en best ook democratisch, keuzes maken over investeringen. Pleiten jullie dan voor een vorm van staatsgeleid bankieren? Zo ver hoef je niet te gaan. Banken kunnen op eigen houtje investeringskeuzes maken. Maar de overheid en de klanten kunnen een stuk actiever betrokken worden bij het uitzetten van de grote lijnen. Zo zou een logische reactie op de bankencrisis zijn: voortaan geen gespeculeer of schadelijke investeringen meer met ons spaargeld, maar wel maatschappelijk nuttige kredietverlening die jobs creëert. Nu gebeurt het tegenovergestelde. De overheid is de grootste stemgerechtigde aandeelhouder in BNP Paribas, een Europese bank van formaat en heeft een belangrijke stem in Dexia en KBC. Maar wat blijkt: aan de bestuurstafel doet ze vooral haar best om zoveel mogelijk als een bankier te klinken. Ze is bekommerd om de waarde van haar eigen participatie. Maar over wat haar eigenlijk aanbelangt, het algemeen belang en maatschappelijk zinvolle investeringen, zegt ze nauwelijks iets. Groene investeringen: dubbel interessant De wind en de zon kunnen ons van hernieuwbare en schone energie voorzien. De ontwikkeling van die energiebronnen komt nog maar net op gang. Door zélf spaargeld te investeren in projecten voor hernieuwbare energie kan je de overgang versnellen. Zulke groene investeringen leveren ook aardig wat op. In dit artikel overlopen we de mogelijkheden om zélf op wind en zon in te zetten. Aandelen van erkende coöperatieven voor windenergie 10 september 2010 raak
nt in de economie is nog niet in zicht De kost van de vergrijzing komt er aan Rech Foto: C-Power N;V., 2009 Gevolg? De VS tekende in 2009 een krimp op van 2,4%, de EU van 4,7% van het BNP. De werkloosheid steeg vaak naar 10% of meer van de actieve bevolking. In de Europese welvaartstaten zorgde de sociale zekerheid in vergelijking met de VS voor minder leed bij de gewone man. Maar voor de 6,7 miljoen mensen die in VS hun werk verloren, betekende werkloosheid vaak ook een uithuiszetting, een onbetaalbare ziekenhuisfactuur of zelfs bittere armoede. Keerpunt? De centrale banken van de landen in recessie lieten de rente naar bijna 0% dalen. Goedkoop geld zou de economie terug aanzwengelen. Overheden timmerden investeringsplannen in elkaar. Hoewel een Green New Deal hoog op de agenda stond, geïnspireerd door de urgentie van de klimaatproblematiek, bleef het in de meeste landen bij een lappendeken aan stimulerende maatregelen van slooppremies tot belastingsvermindering voor de bouw. Een echt keerpunt in de economie is nog niet in zicht: zodra de groei herneemt zal ze opnieuw de kapitaalkrachtigen bevoordelen en aanbotsen tegen de begrensde draagkracht van de aarde, haar ecosystemen en de eindige voorraad grondstoffen. Landencrisis 2010: landen in shock, behandeling in testfase We zitten in een vergelijkbare situatie als in de bankencrisis. Vandaar dat een krachtige respons nodig is om de euro te beschermen. (Didier Reynders, minister van financiën) Wat? Landen zijn voor de (her)financiering van hun staatsschuld afhankelijk van de financiële markten. Pensioenfondsen, verzekeringsmaatschappijen of banken willen wel wat staatsschuld kopen als dat genoeg rente opbrengt en het risico op wanbetaling door de overheden beperkt blijft. Net daar knelt het schoentje. De staatsschuld van heel wat landen was spectaculair gestegen door de banken- en economische crisis. Het risico voor wanbetaling groeide, volgens de markt het meest in Griekenland maar ook in Spanje, Portugal, Ierland, Italië of zelfs België. Die landen moeten een steeds hogere rente betalen om (blz. 13) raak september 2010 11
teren in wind is interessant De zon levert gratis, zuiver en geluidloos energie Ban GELD Foto: Declan K In onderstaande tabel zie je een aantal mogelijkheden van coöperatieven voor windenergie waarvan je aandelen kan kopen. Prijs aandeel Verwacht rendement Maximaal aantal Uitstap mogelijk Info Tel Ecopower 250 6,00% 50 om de 6 jaar www.ecopower.be 03 287 37 79 Limburg wind 125 4 a 6% 20 na 5 jaar www.limburgwindt.be 011 35 38 68 Groenkracht 125 6,00% onbeperkt om de 3 jaar www.groenkracht.be 059 56 97 00 BeauVent 250 6,00% 7 om de 5 jaar www.beauvent.be 058 29 90 29 Wasewind 245+7 5% 1 jaarlijks www.wasewind.be 03 707 19 01 sen over de toekomstige koers van het bedrijf. Rechtstreeks investeren in wind is redelijk interessant. De meeste coöperatieven geven jaarlijks een dividend van 5 a 6 %. Als je bijvoorbeeld voor 1000 euro aandelen koopt, dan krijg je ieder jaar 60 euro dividend. Bij een latere verkoop van je aandelen krijg je de 1000 euro terug. Bovendien is een bedrag van 170 euro dividend per jaar vrijgesteld van belastingen. Een rendement van 6% is een stuk meer dan wat een spaarboekje of een kasbon oplevert. Toch zijn de formules moeilijk te vergelijken. Coöperatieven zijn op zoek naar lange termijn investeerders. Dat vertaalt zich vaak in een vereiste om een aantal jaren aandeelhouder te blijven. Bovendien deel je als aandeelhouder bij een faling mee in de klappen. Hoewel dat risico erg klein is, hou je er best toch rekening mee. Diversifieer je beleggingen en koop slechts een beperkt aantal aandelen. Bij de meeste van de coöperatieven voor windenergie is het sowieso niet toegelaten om veel aandelen te kopen: zo blijft het bedrijf een échte coöperatieve die in handen is van vele kleine eigenaars. Zon op je dak Als je met de trein reist en een blik werpt op de achterzijde van huizen merk je dat de Vlaming massaal in zonnepanelen investeert. De cijfers bevestigen dat: in 2009 kwamen er maar liefst 47.273 installaties voor zonneenergie bij, ruim viermaal meer dan het jaar voordien. In heel Vlaanderen staan er nu 62.623 installaties. Die enorme interesse voor elektriciteit uit zonlicht is niet verwonderlijk. De zon levert gratis, zuiver en geluidloos energie. Bovendien daalt de kostprijs van fotovoltaïsche panelen jaar na jaar. De royale ondersteuning van de federale en Vlaamse overheid tenslotte, met een belastingsaftrek en premies onder de vorm van groenestroomcertificaten, doen de rest van het overtuigingswerk. Een vereenvoudigd rekensommetje leert vlug dat eenieder met een goed georiënteerd en geïsoleerd dak er nog 12 september 2010 raak
ken werken met het geld van ieder van ons Omdat alles schaars is moeten we ke investeerders te overtuigen nog overheidsobligaties te kopen. Die hogere rente dreigt een gevaarlijke rentesneeuwbal te creëren waarbij de overheid steeds meer betaalt en toch haar schuld verder ziet aandikken. voordeel bij heeft om zonnepanelen te plaatsen. Een doorsnee gezin betaalt 700 euro per jaar voor een verbruik van 3500 kwh. Een installatie die zeker 30 jaar die hoeveelheid stroom kan opwekken, kost momenteel tussen de 14.000 en 22.000 euro. Maar door allerlei voordelen bedraagt de terugverdientijd niet 20 jaar (14.000/700), maar slechts 5 tot 8 jaar. Nadien heb je gratis stroom en ontvang je daarbovenop nog tot 20 jaar na de ingebruikname van de installatie 350 euro per 1000 kwh groene stroom productie. Dat je zonnepanelen zo snel terug verdient, komt door de combinatie van de groenestroomcertificaten en een belastingsaftrek tot 3600 euro. Bovendien hoef je niet langer tegen de investering op te zien. Je kan bij de bank ook terecht voor een groene lening. Zo n krediet voor de aanleg van zonnepanelen, wordt door de federale overheid ondersteund met een rentekorting van 1,5%. Duurzaam sparen Een laatste mogelijkheid om je spaargeld te investeren in hernieuwbare energie, is het op een duurzame spaarrekening plaatsen. Triodos bank, VDK en BNP Paribas Fortis bieden zo een spaarboekje aan. De bank garandeert daarbij dat ze met het geld kredieten geeft aan verantwoorde ondernemingen, onder andere in de sector van de hernieuwbare energie. Maar je spaargeld op zo een rekening kan evengoed naar cultuur of zorg gaan. Voordeel: je spaargeld slaapt veilig, beter: werkt veilig aan een aangenamere wereld. Gevolg? Omdat Griekenland haar staatsschuld niet meer gefinancierd kreeg op de financiële markten, schoten andere Europese landen te hulp met een pakket van 750 miljard euro. Tegelijk eisten de EU en het Internationaal Monetair Fonds draconische besparingen van probleemlanden zoals Griekenland. Enkel door het tekort op de begroting terug te brengen, kan op termijn de staatsschuld dalen en het vertrouwen op de markten terugkeren, luidde de redenering. Dezelfde overheden die een jaar eerder nog de economie zouden stimuleren, gaan nu stevig snoeien in de ambtenarenlonen, de pensioenen en andere grote kostenposten. Keerpunt? Door dat snoeiwerk in de overheidsuitgaven vergroot de kans op een double dip, een tweede recessie, volgend op die van 2009. Overheden geraken geklemd tussen hamer en aambeeld: de economie stimuleren maar afstevenen op een onbetaalbare staatsschuld, of de overheidsuitgaven saneren maar in een economische recessie tuimelen. Ondanks het opbod aan bezuinigingsplannen van Europese landen is het vertrouwen op de financiële markten nog niet teruggekeerd. De premie voor een verzekering tegen wanbetaling van overheidsschulden, zeg maar de graadmeter voor dat vertrouwen, stond in juni 2009 nog steeds historisch hoog. Stilletjes lijken de markten ervan uit te gaan dat het tot een schuldherschikking komt in landen zoals Griekenland. De kost van de vergrijzing komt er immers nog aan. De bank voor Internationale Betalingen voorziet in één generatie tijd tot een verdubbeling van de staatsschuld in de meeste Westerse landen. De investeerders in overheidspapier geloven dat sommige landen op de duur hun schulden niet meer zullen kunnen terugbetalen, dat ze er langer over zullen doen of op eigen houtje de rente zullen verlagen. raak september 2010 13