T H E M A Van stad naar bewoners Nieuwe rol voor architectuur in stedelijke vernieuwing In de stedelijke herstructurering verschuift de aandacht van de zuiver ruimtelijke opgave naar het gebruik dat mensen van een wijk of buurt maken. Architecten zullen steeds meer openheid moeten betrachten naar de wereld die het vak beïnvloedt. Ze moeten vooral dienstbaar zijn, ook al levert dat misschien minder krachtige architectuur op. Marian Prins In een groot aantal Nederlandse stadswijken wordt op dit moment een programma van stedelijke vernieuwing uitgevoerd. Hierbij zijn veel architecten en stedebouwkundigen betrokken. Architect Matthijs Bouw van One Architecture ziet voor hen een belangrijke taakverbreding. Zij zouden naast het ontwikkelen van een fysiek programma aandacht moeten hebben voor sociale en culturele programma s. Voor Bouw is de tijd van het bouwen van iconen voorbij. Volgens hem moeten architecten niet alleen bezig zijn met zichzelf en het realiseren van hun project, maar ook met het ontwikkelen van zachte instrumenten. 1 De architectuur moet leren schakelen tussen fysieke vorm, mensen en sociale programma s, schrijft Bouw. Het klinkt ideaal, maar de praktijk is weerbarstiger. Soms wordt een architect of stedebouwkundige pas ingeschakeld als de verhouding met de bewoners al flink is verstoord, bijvoorbeeld door een omstreden besluit tot sloop. Ook komt het voor dat met ingrijpende transformaties een andere doelgroep moet worden aangetrokken. Een vergelijking van drie wijken waarin op dit moment stedelijke vernieuwing plaatsvindt, geeft inzicht in de verschillende benaderingswijzen. West 8 maakte voor Nieuw Crooswijk in Rotterdam een masterplan met ingrijpende sloop-nieuwbouw. In Tilburg tekende De Zwarte Hond voor de Uitvinders- en Zeeheldenbuurt een herstructureringsplan en realiseerde vervolgens een aantal nieuwbouwprojecten. En in Gouda-Oost schreef One Architecture op basis van een uitgebreide inventarisatie van bewonerservaringen een essay over de gewenste aanpak. Grootschalige sloop en nieuwbouw De vooroorlogse wijk Nieuw Crooswijk ligt aan de noordkant van Rotterdam, aan de rand van het Kralingse Bos en net binnen de Ring. De wijk bestaat grotendeels uit kleine corporatiewoningen, smalle straten en ondiepe bouwblokken. Hoewel de meeste woningen eerder zijn gerenoveerd, laat de kwaliteit veel te wensen over. In 00 besluit de net aangetreden gemeenteraad van Rotterdam, met Leefbaar Rotterdam als de grootste partij, dat Nieuw Crooswijk moet worden geherstructureerd. De wijk moet een serieus alternatief worden voor de Vinexwijken. Rotterdam heeft te maken met een vertrek van inwoners uit de middenklasse en daarom is bij Nieuw Crooswijk na overleg met buurtbewoners ingezet op een mix met veertig procent middenklasse en dertig procent duur, aldus Edzo Bindels van West 8. Het is een superplek: dichtbij het Kralingse Bos, een van de leukste openbare ruimtes van Rotterdam, maar ook op tien minuten van de Bijenkorf. In de Structuurvisie (00) is gekozen voor grootschalige sloop, gevolgd door nieuwbouw. Huurders die al langer in de wijk wonen, waaronder relatief veel ouderen, kunnen terugkeren in een sociale huurwoning. Woningcorporatie Woonstad, de eigenaar van het merendeel van de bijna 100 woningen, vormt samen met Era Bouw en Proper-Stok Woningen de Ontwikkelingscombinatie Nieuw Crooswijk (OCNC). Deze voert de regie over de planvorming en de uitvoering. Bureau West 8 krijgt opdracht tot het maken van een masterplan dat begin 00 wordt vastgesteld in de gemeenteraad. Door de rigoureuze sloop kan West 8 een plan maken met grotere bouwblokken, groene lanen en open ruimtes. Het parkeren vindt plaats binnen de bouwblokken. Voor de 18 woningen die worden gesloopt, komen 17 nieuwe en ruimere woningen terug. De bouwhoogte varieert van drie tot negen lagen; op een aantal locaties komen specials van maximaal achttien lagen. In een aantal straten zijn grondgebonden woningen gepland. De blokken worden pandsgewijs ingevuld door verschillende architecten. Per blok is een gezamenlijke parkeeroplossing gekozen. Het Masterplan gaat uit van een gefaseerde sloop en nieuwbouw, waarbij tussen 006 tot 016 de hele wijk wordt aangepakt. De uitvoering is echter flink vertraagd, doordat een groep wijkbewoners bezwaren maakte tegen de voorgenomen sloop. Maar volgens Bindels was er ook steun: Er was Masterplan herstructurering van de vooroorlogsewijk Nieuw Crooswijk in Rotterdam, door West 8. de Architect, juni 009
1 vanaf het begin een grote groep voorstanders, maar die hadden niet zo n harde stem als de tegenstanders. Bovendien is er veel animo voor de plannen van mensen buiten de wijk. De eerste nieuwbouw, Nieuw Trapezium, wordt in april 010 opgeleverd. Dit project bestaat uit koopappartementen en seniorenwoningen in de sociale huursector, zodat bewoners uit de wijk kunnen doorschuiven. Tot de eerste nieuwbouw behoort ook de brede school die dit najaar wordt opgeleverd en als belangrijk ingrediënt voor de herstructurering kan worden gezien. Voor de tweede fase, Wandeloord, zijn inmiddels zeven blokken gesloopt. Dit wordt het deel met de hoogste dichtheid. De start is vanwege de kredietcrisis opgeschoven. De ontwikkelaar heeft echter besloten om toch door te gaan met bouwen en niet te wachten tot zeventig procent is verkocht, vertelt Bindels. Verkopen op basis van een kale vlakte is natuurlijk moeilijk, maar ze geloven in het project en ze willen de kwaliteit van het product in gebouwde vorm laten zien. Gerichte ingrepen ter verbetering van de ruimtelijke kwaliteit De Uitvindersbuurt en de Zeeheldenbuurt grenzen direct aan de binnenstad van Tilburg. Het zijn echte woonbuurten, met kleine eengezinswoningen in een hoge bebouwingsdichtheid. De oorspronkelijke lintbebouwing is particulier eigendom, daarachter zijn aan het begin van de twintigste eeuw kleine corporatiewoningen gebouwd. De hele wijk raakte in de laatste jaren dichtgeslibd met geparkeerde auto s. Toen De Zwarte Hond bij de aanpak werd betrokken, was al besloten dat de woningen van corporatie Tiwos zouden worden gesloopt. Er is in eerste instantie weinig gecommuniceerd met de bewoners. Zij wisten bovendien niet wat voor de sloop in de plaats zou komen, aldus Jeroen de Willigen van De Zwarte Hond. Jammer, omdat je in die jaren een band kunt opbouwen en veel informatie krijgt. Het bureau kreeg opdracht voor het maken van een herstructureringsplan, volgens de zogenoemde pincetmethode : een aantal gerichte ingrepen die aansluiten op de bestaande (ruimtelijke) kwaliteiten en deze waar mogelijk verbeteren. Voor het totale gebied moest bovendien een inrichtingsplan voor de openbare ruimte worden opgesteld. In het plan ontstaat door een aantal nieuwe, groene verbindingen en bredere straatprofielen een ruimer beeld. Bij de nieuwbouw is gekozen voor een mix van koop en huur, met daarbinnen verschillende woonvormen, waaronder een zorgcentrum. Door op een aantal plaatsen hoger te bouwen, kon toch een hoge dichtheid worden bereikt. Het parkeren is bij de nieuwbouw deels binnen het bouwblok gebracht, waardoor op straat meer ruimte overblijft. De Zwarte Hond bouwde de eerste nieuwbouw in de Uitvindersbuurt. De projecten in de Zeeheldenbuurt-West van Atelier Pro en De Zwarte Hond zijn in 009 klaar, daarna zal de Zeeheldenbuurt-Midden volgen. Ondanks de slechte start met de bewoners, is er veel overleg geweest. De Willigen: We hebben gevraagd wat zij van onze voorstellen vonden. Maar het was heel ruimtelijk: het ging vooral over concrete stedebouwkundige en architectonische plannen. Betrokkenheid van bewoners Gouda-Oost is een naoorlogse wijk, gebouwd vanaf 197 tot in de jaren zestig. De wijk is te zien als een verzameling losse gebieden, zonder veel onderlinge samenhang. De komende jaren zal het nodige in de wijk moeten worden 1 Vogelvluchtperspectief van Nieuw Crooswijk. Impressie indeling binnentuinen in de toekomstige situatie. De binnenruimtes van de gesloten bouwblokken zijn deels privé en deels gemeenschappelijk. Impressie van de Boezemlaan in de toekomstige situatie. Op gezette plekken moeten hoogteaccenten en functies in de plint zorgen voor een levendige sfeer. 6 de Architect, juni 009 T H E M A Nieuwe rol voor architectuur in stedelijke vernieuwing 7
1670,10 6 16 1 1 Uitvindersbuurt en Zeeheldenbuurt in Tilburg. Situatie na sloop. Masterplan van de Uitvindersbuurt en Zeeheldenbuurt door De Zwarte Hond. Principedoorsnede over nieuwe bebouwing. vernieuwd. Het gaat daarbij om renovatie en sloop-nieuwbouw van woningen, maar ook om voorzieningen. De huidige bewoners zullen merendeels in de wijk blijven wonen, maar er moet ook ruimte zijn voor nieuwkomers. One Architecture kreeg van de gemeente en twee corporaties opdracht voor het opstellen van een essay. Het bureau wil bij de aanpak van de wijk de fysieke ingrepen koppelen aan sociale en culturele programma s. Dit kan door bewoners te betrekken bij de planvorming en de uitvoering, maar ook door buurtnetwerken te versterken. Voorzieningen als scholen kunnen daarbij een belangrijke rol gaan vervullen. In het essay, verschenen in 008, wordt eerst met behulp van posters en plaatjes een beeld geschetst van de toekomstige wijk. Daarna volgt een aantal ruimtelijke analyses van de wijk en voorstellen voor interventies. Zij hebben betrekking op het verbeteren van de verbindingen (verkeer en groen), het introduceren van een brede school en het functioneren van winkels en voorzieningen. Mogelijke locaties voor sloop en nieuwbouw zijn in het essay benoemd, maar de verdere invulling wil One Architecture samen met de direct betrokkenen (bewoners of ondernemers) uitwerken. Dit kan per deelgebied of blok gebeuren. De voorstellen van het bureau zijn mede gebaseerd op veelvuldig contact met bewoners. Een vrouw van ons bureau, die zelf uit Marokko komt, heeft veel gesproken met Marokkaanse vrouwen in de wijk, vertelt Matthijs Bouw. Door die gesprekken weten we precies hoe ze zich in de wijk bewegen. Zo vermijden ze een winkelcentrum, omdat daar een muurtje staat waarop de mannen zitten. Stedebouw kan dus op een dergelijk klein schaalniveau verkeerd gaan. In het essay wordt dan ook gesproken van het ontwikkelen van 8 de Architect, juni 009 T H E M A Nieuwe rol voor architectuur in stedelijke vernieuwing 9
1 een microstrategie voor doelgroepgerichte openbare ruimte en tuinen. Door de gevolgde aanpak waarbij het bureau voortdurend met bewoners in gesprek bleef, werd het maken van een concreet plan tot het laatste moment uitgesteld. Het maakte de opdrachtgevers enigszins onrustig. Bouw: Twee weken voor de deadline vroegen ze waar ons essay bleef. Ze zijn toch gewend dat een architect meteen zegt hoe het moet. Maar toen het er eenmaal lag, was het direct raak. Heeft Gouda-Oost de toekomst? De drie plannen lopen qua aanpak uiteen. Een methode zoals Bouw in Gouda heeft toegepast, was in Rotterdam en Tilburg gezien de opdracht en de startsituatie moeilijk uitvoerbaar. Of is het ook een ontwikkeling in de tijd en is de aanpak van One Architecture een voorloper op een nieuwe stroming? Zijn essay voor Gouda is enkele jaren na beide andere opgesteld. De Willigen ziet een ontwikkeling in die richting van Bouw: Ik denk dat hij een punt heeft en dat je ook samen met bewoners een wijk kunt maken. Ik zie dat daar nu meer belangstelling voor is. Tien jaar geleden betekende stadsvernieuwing vooral bouwen voor de middenklasse. De wethouder of corporatiedirecteur kwam toen wel even vertellen dat je woning zou worden gesloopt. Nu ligt dat toch anders. 1 en Bebouwing in vier lagen accentueert de grens van de Uitvindersbuurt. In zowel de Uitvindersbuurt als de Zeeheldenbuurt overheerst de grondgebonden woning. Dit is door De Zwarte Hond overgenomen in de nieuwbouwplannen. Op een aantal punten in de buurt ontmoeten oud en nieuw elkaar. Foto s Scagliola/Brakkee fotografie 1 Matthijs Bouw, Maatschappij in vorm. Nieuwe ruimte voor architectuur, Stadscahiers 008/009. 0 de Architect, juni 009 T H E M A Nieuwe rol voor architectuur in stedelijke vernieuwing 1
One Architecture kreeg van de gemeente van Gouda de opdracht een essay op te stellen over herstructurering van de wijk Gouda-Oost. In de plankaart staan de ruimtelijke conclusies uit gesprekken met bewoners en analyses van het gebied. Een belangrijke conclusie van One Architecture was, dat de vernieuwing eilandsgewijs kan worden aangepakt. Weerstand bestaand straat nieuwe straat fietspad te slopen 1 nieuwe groenekavels locatie langs hoofdas, accent nieuwe brede school locatie autonome ontwikkeling mogelijke verdichting, Eilanden bestaand 1 7 begeleiden profiel oude school ontwikkeling vernieuwingsgebied voorzieningen langs hoofdas, 8 hoogaccent de wijk Weerstand bestaand straat nieuwe straat fietspad te slopen Voorzieningen sociaal centrum: brede school, veilig heidshuis, buurtcentrum commerciaal centrum + moskee + gezondheidscentrum + apotheek fuctioneert als entree van 6 direct beschikbaar kavel 7 herontwikkelen onderwijs- Eilanden bestaand Verbindingen lokale groen verbinding vernieuwingsgebied interlokale verbinding locatie. ontwikkeling vrije 9 kavels rondom cul de sac 8 direct beschikbare kavel 10 9 locatie geschikt voor ontwikkeling gezondheids1 hoogaccent lokale verbinding 11 Terrein hard Voorzieningen sociaal centrum: brede school, veilig heidshuis, buurtcentrum soft commerciaal centrum + moskee + gezondheidscentrum + apotheek privé tuinen nieuw water Verbindingen lokale groen verbinding Potentieel interlokale verbinding geen prioriteit lokale verbinding autonome ontwikkeling Sport bestaande sportvelden nieuwe sportplekken Terrein direct beschikbaar hard renovatie + toevoeging op bestaand gebouw spelplekken running track soft sloop nodig hangt af van grondbezit privéontwikkeling tuinen nieuw water centrum/veiligheidshuis 10 huidige centrum slopen, weerstand weghalen groen wonen 11 locatie langs Sportlaan 6 1 geschikt voor plein ontwikkeling, woon/ werkwoningen goede woonlocatie in het groen langs de Sportlaan 1 mogelijkheid tot behouden en verbeteren lage huurwoningen, nieuwbouw en differentiatie 1 locatie aan IJsseldijk goed voor hoogbouw. woonfunctie met uitzicht, plint aan Sportlaan geschikt voor supermarkten Sport bestaande sportvelden De fasering van de herstructurering is zodanig dat mensen binnen de wijk kunnen worden geherhuisvest. Daarom wordt er begonnen met het nieuwe De lange lijnen in de stad worden verbeterd door de Sportlaan te upgraden en door ten commerciële centrum en de nieuwbouw van de moskee. Hiermee ontstaat er noorden van het Sportpark een fietsroute tussen centrum en Goverwelle aan te leggen. plek in het midden van Oosterwei en ontstaat er schuifruimte. nieuwe sportplekken De voorstellen van het bureau zijn mede gebaseerd op veelvuldig contact met bewoners. Zo bleek dat Marokkaanse vrouwen het winkelcentrum vermijden omdat daar spelplekken een muurtje staat waarop mannen zitten. Het resultaat van een dergelijke aanpak wordt door One Architecture omschreven als het ontwikkelen van een microstrategie voor running track doelgroepgerichte openbare ruimte. Fase 1 Fase Fase de Architect, juni 009 Fase 1 Fase Fase Fase Fase autonome ontwikkeling Fase toegevoegd programma Fase autonome ontwikkeling T H E M A Nieuwe rol voor architectuur in stedelijke vernieuwing