Dieet bij Hartfalen
Inhoudsopgave Pagina Inleiding 3 De basis voor een gezonde voeding 4 Het advies voor de patiënt met hartfalen 5 Letten op natrium 7 De broodmaaltijd 11 De warme maaltijd 15 Tussen de maaltijden door 22 Letten op vocht 25 Letten op energie 28 Letten op eiwitten, vitaminen en mineralen 32 Letten op alcohol 33 Meer informatie 34 2 Nederlandse Hartstichting
Inleiding De huisarts vermoedde al dat uw klachten als kortademigheid en moeheid, te maken zouden kunnen hebben met een slechte pompfunctie van het hart. De cardioloog heeft u na verder onderzoek verteld dat u hartfalen heeft. Leven met hartfalen betekent dat u uw klachten goed in de gaten moet houden en sommige gewoonten - zoals de hoeveelheid zout en vocht in uw voeding - moet aanpassen. Cardioloog, (hartfalen)verpleegkundige, diëtist en fysiotherapeut zullen u daar bij begeleiden. In deze brochure staat informatie over het onderwerp voeding. Uw dagelijkse voeding vormt een belangrijk onderdeel van het behandelplan om u in zo goed mogelijke conditie te houden of te brengen. Het kan zijn dat u daarover al adviezen heeft gekregen van de hartfalenverpleegkundige. De inhoud van deze brochure vormt het voedingsadvies. Het kan worden aangevuld met de persoonlijke adviezen van de diëtist. In deze brochure vindt u informatie over de basis voor een gezonde voeding, de speciale adviezen die gelden voor mensen met hartfalen over onder meer zout, vocht en de hoeveelheid energie. U krijgt ook boodschappentips en suggesties voor lekkere maaltijden. Veel praktische tips die het u gemakkelijk maken om zonder veel extra inspanningen toch te genieten van smakelijke maaltijden. Dieet bij Hartfalen 3
De basis voor een gezonde voeding Gezond zijn is een belangrijke voorwaarde om prettig te kunnen leven. Dat realiseren we ons eens te meer als de gezondheid te wensen over laat. Ons lichaam heeft energie en allerlei voedingsstoffen nodig om zo goed mogelijk te functioneren. Dat geldt voor iedereen, zeker als er gezondheidsproblemen zijn. Als u bijvoorbeeld al geruime tijd maar kleine porties of eenzijdig heeft gegeten, kan het bijstellen van uw dagelijkse voeding helpen om u in betere conditie te brengen. Variatie Veel variatie aanbrengen in de keuze van voedingsmiddelen maakt het gemakkelijk om gezond te eten. Probeer in ieder geval elke dag verschillende keuzes te maken uit elk van deze vier groepen: Brood, en aardappelen of rijst of pasta Groenten (200 g) en (twee keer) fruit* Melk en melkproducten (halfvol of mager), en kaas, en (mager) vlees of kip of (vette) vis (twee keer in de week). Margarine of halvarine**, en olie, vloeibaar bak- en braadproduct of vloeibare margarine. * Houd rekening met het individuele advies dat u van de cardioloog heeft gekregen over de hoeveelheid vocht per dag. ** In deze brochure wordt regelmatig margarine of halvarine genoemd. Kies die margarine, halvarine en andere smeersels voor op brood die minder dan 17 g verzadigd vet per 100 g bevatten. Ander vet Let vooral ook op de soort vet die u gebruikt. Minder verzadigd vet heeft een gunstig effect op de conditie van uw bloedvaten. Kijk of u de verzadigde vetten zo veel mogelijk kunt vervangen door onverzadigde vetten. Onverzadigde vetten verlagen het cholesterolgehalte in het bloed. Dat is gunstig, het risico op het dichtslibben van de bloedvaten wordt kleiner. Veel groente en fruit Een flinke portie groente en fruit eten, is een belangrijke pijler van gezonde voeding. Het levert diverse voedingsstoffen die van groot belang zijn. Groente en fruit verminderen de kans op harten vaatziekten en bepaalde vormen van kanker. Ook de spijsvertering is er bij gebaat. 4 Nederlandse Hartstichting
Vooral ook lekker Dat gezond eten niet samen zou gaan met lekker eten, is een fabeltje. Er zijn lekkere en gezonde producten die ook voor mensen met hartfalen geschikt zijn. Waarschijnlijk zult u in het begin moeten wennen aan een voeding die minder zout bevat. In deze brochure staan handige en simpele tips om elke dag toe te passen. Ook een gezonde leefstijl Gezond eten helpt om een betere conditie te krijgen, maar het is niet het enige dat voor u van belang is. Roken heeft nadelige effecten voor iedereen, maar zeker voor de patiënt met hartfalen. Niet roken hoort daarom bij een gezonde leefstijl. Terwijl hartfalenpatiënten in het verleden het advies kregen om lichamelijke inspanning te vermijden, denkt men daar nu heel anders over. Uit onderzoek blijkt dat meer bewegen voor mensen met stabiel hartfalen gunstig is. Ze zijn beter in staat om de alledaagse inspanningen te verrichten. Overleg met uw behandelaar welke vorm van bewegen voor u geschikt is. Het advies voor de patiënt met hartfalen Er zijn gespecialiseerde behandelaars (zoals cardioloog, hartfalenverpleegkundige, diëtist en fysiotherapeut) die u met hun kennis en ervaring steunen en helpen nu de diagnose hartfalen is gesteld. Het succes van de behandeling bij hartfalen wordt voor een groot deel bepaald door de geneesmiddelen die u van uw specialist krijgt voorgeschreven. Maar u heeft zelf ook invloed op het effect van de behandeling. Het opvolgen van de leefstijladviezen (bewegen, gezonde voeding en niet roken) kunnen een positieve bijdrage leveren. Diëtist adviseert en begeleidt Aandacht voor de voeding is één van de leefregels. Een met zorg samengesteld dieet levert alle voedingsstoffen die u nodig heeft. Daarnaast zijn extra adviezen nodig, zodat u zich ondanks het hartfalen zo goed mogelijk voelt. Het is nodig om te letten op de hoeveelheid zout en vocht die u binnenkrijgt. Het veranderen van eetgewoonten is moeilijk. Niet alleen doen zich praktische problemen voor waar u graag een antwoord op wilt hebben, u bent ook gewend aan uw eigen eetgewoonten. Daarom is het goed dat u zich laat adviseren en begeleiden door de diëtist. De diëtist weet praktische oplossingen voor uw problemen, beantwoordt uw vragen, geeft u handige tips en een advies dat is gebaseerd op uw huidige eetgewoonten. Dieet bij Hartfalen 5
Hartfalen Bij hartfalen is de pompfunctie van het hart verminderd. Het hart pompt minder bloed rond. De oorzaak kan zijn: het doormaken van één of meerdere hartinfarcten, een langdurig te hoge bloeddruk, niet goed functionerende hartkleppen, een te langzaam of te snel kloppend hart of een ziekte van de hartspier. Dat leidt er toe dat op diverse plaatsen in het lichaam vochtophopingen kunnen ontstaan. U kunt kortademig worden of bijvoorbeeld een vol gevoel in uw buik hebben. Met diverse medicijnen kunnen de klachten verminderen. Het is ook nodig om de voeding aan te passen. De diëtist bespreekt met u hoe de hoeveelheid zout en vocht in uw dagelijkse eten kan worden veranderd. De grote lijnen De aanpassingen van uw voeding hangen nauw samen met de ernst van uw klachten. De diëtist adviseert u over het gebruik van zout, de hoeveelheid vocht, en vertelt u of het nodig is te letten op de hoeveelheid energie en eiwitten. In de volgende hoofdstukken van deze brochure staan die adviezen per onderdeel verder uitgewerkt. U leest waarom het nodig is daar extra op te letten, krijgt allerlei praktisch tips als waar zijn speciale producten te koop en hoe maak ik mijn eten lekker op smaak. Er is ook een pagina met tips die u kunt toepassen als u moe of kortademig bent, een droge mond of weinig eetlust heeft. Gevarieerde voeding 6 Nederlandse Hartstichting
Letten op natrium Zout in het brood dat we kopen, in de kaas, vleeswaren en de zoutpot: het kost geen moeite om veel meer zout (met daarin natrium) binnen te krijgen dan het lichaam nodig heeft. De Nederlander krijgt gemiddeld 9 gram zout per dag binnen (3600 mg natrium), terwijl het lichaam aan 1-3 gram zout (400-1200 mg natrium) voldoende heeft. Daarom is het advies voor iedereen om voorzichtig te zijn met het gebruik van zout. Voor de patiënt met hartfalen is het nodig het gebruik van natrium te beperken. Natrium en chloride Zout bestaat uit natrium en chloride. Elke gram zout bevat 400 mg natrium en 600 mg chloride. Het natrium beïnvloedt de vochtbalans in het lichaam en zorgt zo onder meer voor het transport van belangrijke voedingsstoffen naar de cellen van ons lichaam. Natrium speelt ook een rol bij de prikkeling van zenuwen en het samentrekken van spieren. In balans brengen Omdat het hart bij hartfalen onvoldoende in staat is om het bloed door het lichaam te pompen, houden de nieren natrium en vocht vast. Zo compenseert het lichaam de te geringe doorbloeding van de weefsels. Er wordt natrium en vocht vastgehouden om er voor te zorgen dat de bloedvaten toch gevuld zijn en belangrijke weefsels goed doorbloed worden. Dat lijkt gunstig, maar dat is het op den duur zeker niet. Want het overtollige vocht vormt een extra belasting voor het hart. De kans is groot dat iemand met hartfalen veel dorst heeft. Door de geringere pompfunctie wordt het dorstcentrum in de hersenen geprikkeld. Ook het gebruik van sommige medicijnen kan het dorstgevoel vergroten (zie de tips op pagina 27). Door de hoeveelheid natrium en vocht in het dagelijkse eten te beperken, houdt het lichaam minder vocht vast zodat het hart minder wordt belast. Dieet bij Hartfalen 7
Natrium in producten Natrium komt van nature voor in vrijwel alle voedingsmiddelen, dus ook in granen, peulvruchten, groenten en fruit, melk en melkproducten. Maar het gaat naar verhouding om kleine hoeveelheden. Natrium wordt door vrijwel iedereen als zout gebruikt om in de keuken of aan tafel gerechten op smaak te maken. Natrium wordt door fabrikanten, de bakker en de slager als zout toegevoegd om producten meer smaak te geven. Brood, kaas, maar ook kant-en-klaarproducten zoals sausen, soepen, maaltijden of maaltijdonderdelen en snacks bevatten naar verhouding veel natrium. Natrium komt ook voor in de smaakverbeteraar natrium-glutamaat die de fabrikant in sommige producten gebruikt. In plaats van zout wordt soms bouillonpoeder aan producten toegevoegd. Dit betekent dat het producten wel natrium bevat, ook al is geen zout gebruikt! Wettelijke afspraken Een laag natrium- of zoutgehalte op het etiket van een product mag alleen worden gebruikt als er minder dan 40 mg natrium per 100 gram of 100 ml in voorkomt. Als er op staat: geen zout toegevoegd, ongezouten, bereid zonder zout, gefabriceerd zonder zout, zonder toegevoegd zout of zonder toevoeging van zout mag dat alleen als beslist géén natriumzouten zijn gebruikt. Dat is wettelijk geregeld. Controleer of geen andere ingrediënten met zout (zoals bouillonpoeder) zijn gebruikt. In de winkel zijn ook producten te koop waarbij op de verpakking staat vermeld: verminderd natrium- of zoutgehalte. Dat betekent dat ze minder natrium bevatten dan de gebruikelijke producten. Het moet wel ten minste 33% minder zijn! Als u kaas in de schappen ziet liggen met die aanduiding, wil dat dus zeggen dat er eenderde minder natrium in voorkomt dan in de vergelijkbare, gewone kaas. Het helpt om minder zout binnen te krijgen, maar het is afhankelijk van het advies dat u heeft gekregen of het voor u een geschikt product is. Natrium beperken Om uw gezondheidsproblemen te verminderen, is het nodig om de hoeveelheid natrium te beperken. De mate van beperking hangt af van uw situatie en de behandeling. Volg dus steeds de adviezen die u van uw cardioloog en diëtist krijgt. 8 Nederlandse Hartstichting
Er zijn twee vormen van het natriumbeperkte dieet: een natriumbeperking waarbij maximaal 3000 mg natrium per dag is toegestaan; een natriumbeperking waarbij maximaal 2000 mg natrium per dag is toegestaan. Dat betekent dat u: - geen zout gebruikt bij de bereiding van gerechten; - en het gebruik beperkt van producten die veel zout bevatten. In deze tabel staan de verschillen tussen een beperking van 3000 mg en 2000 mg natrium per dag op een rijtje. De indeling is gebaseerd op de aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen per dag. Het kan zijn dat u in overleg met de diëtist het anders doet. Dan gelden altijd de adviezen die de diëtist u heeft gegeven. Natriumbeperking 3000 mg/dag 2000 mg/dag Brood gewoon gewoon Smeersel ongezouten ongezouten Vleeswaren gewoon, met mate lichtgezouten (max. 2 plakken per dag) Kaas gewoon, met mate lichtgezouten (max. 2 plakken per dag) Melk en melkproducten gewoon gewoon (max. een halve liter per dag) Warme maaltijd zonder zout bereid zonder zout bereid Snacks en tussendoortjes natriumarm/zonder zout/ natriumarm/zonder zout/ ongezouten ongezouten Dieettabel gebruiken Het Voedingscentrum in Den Haag geeft de Dieettabel uit. Daarin staan de natriumgetallen van gangbare voedingsmiddelen en gerechten. Met hulp van die tabel kunt u zelf bepalen hoe u de 3000 mg of 2000 mg natrium evenredig over de dag verdeelt. Voor meer informatie zie pagina 34. Praktische adviezen In dit deel van de brochure vindt u adviezen hoe maaltijden het beste kunnen worden samengesteld. Welke voedingsmiddelen kiest u voor de broodmaaltijd, hoe doet u het met de warme maaltijd en wat zijn geschikte en lekkere tussendoortjes? Dieet bij Hartfalen 9
Er zijn diverse smaakmakers die uw eten zonder zout toch lekker maken. Er staan voorbeelden van het natriumgehalte van gewone en natriumarme producten om u de verschillen te laten zien. En u vindt per maaltijd tips die het gemakkelijk maken om gerechten meer smaak te geven. Boodschappen doen De basisvoedingsmiddelen zoals zuivelproducten, groenten en fruit, vers vlees, vis en kip zonder toevoegingen kunt u blijven kopen zoals u was gewend. Naar natriumarme producten zult u in het begin moeten zoeken. Soms is het gemakkelijk, soms is het lastig om bepaalde producten te kopen. Het hangt sterk af van de plaats waar u woont. Vraag de diëtist om raad, zij kan u wellicht helpen. Vraag de diëtist ook om advies als u kaliumsparende diuretica gebruikt en graag natriumarme producten wil gaan proberen. In de supermarkt is meestal een apart schap(je) met producten die voor diverse diëten geschikt zijn.u vindt er bijvoorbeeld natriumarme smaakmakers zoals ketjap of aromat, natriumarm broodbeleg en tussendoortjes. De reformzaak en natuurvoedingswinkel, soms de drogist, hebben een meer of minder uitgebreid assortiment natriumarme producten. Vraag in de speciaalzaak (kaaswinkel, delicatessenwinkel, slager) of ze natriumarme producten verkopen of misschien voor u kunnen bestellen of maken. 10 Nederlandse Hartstichting
De broodmaaltijd Brood Alle bruine broodsoorten, roggebrood en mueslibrood bevatten extra veel voedingsvezel, vitaminen en mineralen. Daarom verdienen ze de voorkeur boven witte broodsoorten. Bovendien geven ze de maaltijd wat meer smaak. Kies liever niet voor natriumarm brood omdat daarin geen jodium voorkomt, (jodium is een bouwsteen van het schildklierhormoon). De kans op een jodiumtekort wordt zo verkleind. Varieer ook eens met bruin knäckebröd, matzes en beschuit. Te koop zonder toevoeging van zout: beschuit, ontbijtkoek, broodwafels, volkorencrackers, rijstwafels en roggebrood Smeersel Margarine en halvarine (zie ook opmerking op pagina 4) zijn geschikt om bij de broodmaaltijd te gebruiken. Ze leveren maar een spoortje natrium en naar verhouding veel onverzadigde vetten. Dat is gunstig voor hart en bloedvaten. Dieet bij Hartfalen 11
Kaas Kaas bevat veel natrium. Dat geldt zowel voor jonge, belegen als oude kaas. Schimmelkazen en buitenlandse kaassoorten bevatten ook veel natrium. Mon Chou, Hüttenkäse en Maaslanderkaas bevatten naar verhouding minder natrium. Het voordeel van Zwitserse strooikaas en gemalen Parmezaanse kaas is dat u er weinig van nodig hebt. Gebruik als broodbeleg niet meer dan 1 afgestreken eetlepel. Kaas met de aanduiding minder zout of minder natrium levert nog steeds veel natrium (zie tabel). Te koop zonder toevoeging van zout: natriumarme kaas voor 1 boterham gram mg natrium gewone kaas 20 180 kaas met 33% minder natrium 20 120 natriumarme kaas 20 10 Vleeswaren De meeste vleeswaren bevatten veel natrium. Lichtgezouten vleeswaren zijn fricandeau, kalkoenfilet, kipfilet, lichtgezouten rookvlees en rosbief. Te koop zonder toevoeging van zout: enkele soorten natriumarme vleeswaren voor 1 boterham gram mg natrium rookvlees 10 310 gezouten vleeswaren 15 240 lichtgezouten vleeswaren 15 35-100 natriumarme vleeswaren 15 10 * De tabellen met informatie over het natriumgehalte van voedingsmiddelen in deze brochure zijn afkomstig uit de Eettabel van het Voedingscentrum. 12 Nederlandse Hartstichting
TIP Braad gehaktballen zonder zout (voor extra smaak zie de tips bij de warme maaltijd op pagina 20), laat ze afkoelen en snijd ze in plakjes. Zo maakt u uw eigen natriumarme vleeswaren. Bewaar een paar porties (individueel verpakt in diepvrieszakje) in de diepvriezer zodat u voor meerdere dagen genoeg heeft. Als u er kleine balletjes van maakt, kunt u ze ook serveren als hartig hapje. Gebruik een (extra) stukje ongezouten vlees dat u bij de warme maaltijd heeft bereid als broodbeleg. Goed afgedekt bewaren in de koelkast (temperatuur +7 o C of lager). Ander beleg Zoet beleg, zoals jam, appelstroop, chocoladepasta en hagelslag, bevat maar weinig natrium. In pindakaas en huishoudstroop komt wat meer natrium voor. Een ei (zonder zout) kan op diverse manieren worden bereid. Gebruik niet meer dan 3 eieren per week. Sandwichspread, Marmite en Tartex bevatten veel natrium. Te koop zonder toevoeging van zout: natriumarme pindakaas, diverse noten- en zadenpasta's, gist-kruidenextract Vitam R (reformwinkel) en de smaakmakers natriumarme sambal, natriumarme mayonaise en natriumarme augurkjes. Zuivelproducten Zuivelproducten leveren waardevolle voedingsstoffen. Ze passen uitstekend bij een gezonde broodmaaltijd. De informatie over zuivelproducten vindt u bij het onderdeel warme maaltijd, pagina 19. Fruit Zie pagina 22. Dieet bij Hartfalen 13
Meer smaak: tips voor lekkere broodmaaltijden Groenten en fruit bevatten nauwelijks natrium, daarom zijn ze geschikt als fris broodbeleg, maar ook in combinatie met natriumarme kaas en vleeswaren. Geef uw boterhammen extra smaak met bijvoorbeeld een blaadje sla, plakjes komkommer, plakjes tomaat, reepjes paprika of bijvoorbeeld plakjes radijs. Probeer ook eens plakjes appel, peer, banaan, schijfjes perzik uit blik of kiwi. Maak gebruik van de natriumarme smaakmakers onder het kopje Ander beleg: te koop zonder toevoeging van zout (zie vorige pagina). Gebruik een paar druppeltjes citroensap (gemakkelijk uit een flesje) en introduceer een friszure smaak in plaats van een zoute als u rauwkost of Hüttenkäse als broodbeleg kiest. Rooster de boterhammen zodat ze de maaltijd wat meer karakter geven. Of maak een tosti met een tosti-ijzer, sandwichmaker of grill. Combineer kwark met jam als broodbeleg. Knip tuinkers (bakje groenteafdeling) op een boterham en sprenkel er een beetje citroensap of sinaasappelsap en wat suiker over. Combineer plakjes hardgekookt ei en plakjes rettich (of reepjes ijsbergsla). Beleg een boterham met rulgebakken gehakt, op smaak gemaakt met kerrie, paprikapoeder en/of knoflook. Een boterham met natriumarme pindakaas smaakt extra lekker met stukjes ananas (blik), plakjes banaan of komkommer en natriumarme sambal. Besmeer een sneetje witbrood met een beetje Mon Chou en beleg met plakjes kiwi of ander fruit. 14 Nederlandse Hartstichting
De warme maaltijd Gebruik geen keukenzout en geen natriumrijke producten bij de bereiding van de warme maaltijd. Krijgt u de maaltijd bezorgd, vraag dan voor alle zekerheid of de gerechten ook zonder zout bereid zijn. Kant-en-klare producten bevatten vrijwel zonder uitzondering veel natrium. Smaakmakers zonder zout Kruiden en specerijen bevatten weinig natrium, maar maken uw gerechten wel geurig en smakelijk. Tuinkruiden zoals basilicum, bieslook, dille, lavas, marjolein, oregano, peterselie, selderij of tijm kunt u vers kopen handig is een of meerdere potjes (zie groenteafdeling) op de vensterbank van de keuken, diepgevroren (diepvriesvak of kast) of gedroogde vorm (kruidenschap). Van gedroogde kruiden heeft u veel minder nodig dan van verse of diepgevroren kruiden. Specerijen zijn uit tropische streken afkomstig. Maak gebruik van kruidnagel, nootmuskaat, laurierblad, kerrie, paprikapoeder, gemberpoeder en bijvoorbeeld peper. In de winkels zijn allerlei kruidenmengsels en mixen te koop. Vaak bevatten ze naar verhouding veel zout, maar er zijn ook soorten waaraan geen zout is toegevoegd. Kijk daarom goed op de verpakking om zeker te weten dat u de soort zonder zout koopt! Als bijvoorbeeld de aanduiding zonder toegevoegd zout staat vermeld, heeft het kruidenmengsel een laag natriumgehalte. Om de smaak van gerechten te verbeteren, kunt u ook op zoek gaan naar andere smaakstoffen die de eigen smaak en het aroma van het gerecht versterken. Een beetje citroen- of sinaasappelsap en knoflook hebben dat effect. Probeer ook eens een ingrediënt dat een nieuwe smaak aan het gerecht geeft: stukjes fruit of een beetje wijn bijvoorbeeld. Soep Een bord soep uit blik of van een pakje gemaakt, bevat veel natrium (1000 mg). Soep zonder zout maakt u van zelfgetrokken bouillon. Maak eventueel meerdere porties en vries een deel in. Te koop zonder toevoeging van zout: natriumarme bouillonblokjes, natriumarme groente gistbouillon, zoutarme biolo gische kruidenbouillon en natriumarme soeppoeders Dieet bij Hartfalen 15
Vlees, kip en kalkoen Vlees, kip en kalkoen bevatten weinig natrium. Zodra deze maaltijdonderdelen zijn gekruid, gemarineerd of anderszins zijn voorbereid, moet u er op bedacht zijn dat ze vaak veel natrium bevatten. Dat geldt bijvoorbeeld voor rookworst, hamburgers, gepaneerd vlees, saucijsjes, kant-enklare gehaktballen, cordon bleu, gemarineerd vlees, slavinken, rundervinken, aangemaakt gehakt, kipschnitzels, kiprollade, gemarineerde drumsticks, gerookte bereide kipfilet, kalkoenschnitzels en gemarineerde kalkoenfilet. Kijk kritisch naar de verpakking als u twijfelt over de samenstelling. Koop de niet voorbereide vleessoorten, kip- en kalkoenvlees en maak bijvoorbeeld gebruik van natriumarme kruidenmixen* of maak zelf uw favoriete kruidenmengsel. * Sommige van die mixen bevatten nogal wat kalium. Misschien zijn ze daarom niet geschikt voor u. Houd rekening met de adviezen die u van cardioloog en diëtist heeft gekregen of vraag hen er naar. soort vlees gram mg natrium stukje rookworst 85 700 stukje zelf bereid ongezouten vlees 75 140 16 Nederlandse Hartstichting
Vis Verse vis en vis naturel uit de diepvries bevatten weinig natrium. Zodra vis is gepaneerd, gekruid, gemarineerd of anderszins is voorbereid, moet u er op bedacht zijn dat ze vaak veel natrium bevatten. Dat geldt bijvoorbeeld voor vissticks, in het zuur ingelegde vis, zoals haring, gestoomde en gerookte vissoorten en vis in blik of glas. Ook vis met een kant-en-klare saus levert veel natrium. Hetzelfde geldt voor verse haring en schaal- en schelpdieren. Paneer vis daarom zelf, of bereid die in de oven of magnetron. soort vis gram mg natrium 1 zoute haring 75 820 stukje zelf bereide ongezouten vis 100 100 Vleesvervangers Vleesvervangers hebben vaak soja als basis. Tahoe en tempé naturel zijn vleesvervangers die weinig natrium bevatten. Peulvruchten (zoals zelf geweekte bruine en witte bonen), ongezouten noten en af en toe eens een eigerecht kunnen vlees vervangen. Er zijn ook kant-en-klare (soja)producten die wel veel natrium bevatten: vegetarische groenteschijven bijvoorbeeld, vegetarische burgers en worstjes en Quorn. soort vleesvervanger gram mg natrium 1 vegetarische schnitzel 100 520 1 opscheplepel bruine bonen uit blik of glas 50 150 1 vegetarische groenteschijf 75 50 1 plak tahoe naturel 75 5 Vetten Margarine (zie ook opmerking op pagina 4), vloeibaar bak- en braadproduct, vloeibare margarine en olie zijn geschikt om bij de warme maaltijd te gebruiken. Ze leveren maar weinig natrium en naar verhouding veel onverzadigde vetten. Dat is gunstig voor hart en bloedvaten. Dieet bij Hartfalen 17
Jus en saus Als u vlees, kip of kalkoen bereidt in margarine (zie ook opmerking op pagina 4), vloeibaar baken braadproduct of vloeibare margarine en tot slot een beetje water toevoegt, maakt u jus met weinig natrium. Met wat aangemaakte aardappelmeel kunt u de jus licht binden. Gebruik geen juspoeders of -mixen, die bevatten veel natrium. Sausen zoals slasaus, fritessaus, halvanaise, mayonaise, mosterd, rode sausen als ketchup en curry, maar ook uit pakjes en potjes, bevatten veel natrium. Te koop zonder toevoeging van zout: natriumarme bouillonblokjes, natriumarme groente gistbouillon, zoutarme biolo - gische kruidenbouillon, natriumarme soeppoeders, natriumarme sambal, natriumarme ketjap, natriumarme mayonaise, natriumarme mosterd en natriumarme augurkjes Aardappelen, rijst en pasta Aardappelen bevatten van nature weinig natrium, dat geldt ook voor diepvriesfrites. Aardappelproducten zoals rösti, aardappelkroketjes en andere bewerkte aardappelgerechten bevatten wel veel natrium. Rijst en alle gedroogde naturel pastasoorten bevatten geen natrium zolang u ze maar niet met keukenzout bereidt. Voorbewerkte rijst- en pastagerechten zoals kant-en-klare nasi of bami goreng, lasagne of spaghetti bolognese leveren wel veel natrium. Groente Verse groente bevat van nature weinig natrium. Datzelfde geldt voor groente uit de diepvries, met uitzondering van diepgevroren groente die à la crème is bereid of vrijwel gereed is (zoals rode kool met appeltjes). Aan groenten uit blik of pot is zout toegevoegd. Bij de bereiding van zuurkool is van tevoren al veel zout gebruikt, afspoelen met water helpt niet. Te koop zonder toevoeging van zout: natriumarme zuurkool 18 Nederlandse Hartstichting
Kant-en-klaarmaaltijden Kant-en-klaarmaaltijden die in de supermarkt te koop zijn, maar ook de afhaalmaaltijden van de Chinees, toko, pizzeria of snackbar bevatten veel zout. Sommige van die maaltijden bevatten wel 6-7 gram zout, dat is 2400-2800 mg natrium. Zuivelproducten Aan kant-en-klare pappen zoals havermout- en rijstepap is extra zout toegevoegd. Dat is geen probleem als u de pap in plaats van een boterham eet. Instantpuddingen bevatten veel natrium. Gebruik deze producten daarom bij uitzondering. soort melkproduct gram mg natrium schaaltje rijstepap 150 115 schaaltje vla 150 90 puddinkje van instantpoeder 150 260 glas melk 150 70 bolletje roomijs 50 55 Dieet bij Hartfalen 19
Meer smaak: tips voor lekkere warme maaltijden Vlees, kip of kalkoen Als u het vlees (kip of kalkoen) marineert (met een natriumarme kruidenmengsel) geeft dat extra smaak. Bak een plak appel of een schijf ananas mee als u het vlees bereidt. Bak een fijngehakt uitje en/of een teentje knoflook, een tomaatje mee. Probeer ook eens paddestoelen zoals champignons (in plakjes gesneden). Grill het vlees (eventueel inkwasten met een beetje olie) voor extra smaak. Vis Vis smaakt heerlijk met een beetje citroensap (of sinaasappelsap, een scheutje witte wijn) en groene kruiden zoals dille, peterselie of basilicum. Strooi geroosterde amandelen over de vis. Vis bereid in de magnetron blijft sappig en behoudt veel smaak. Verpak de vis samen met blokjes wortel, fijngehakte ui en groene kruiden in aluminiumfolie en bereid het pakketje in de oven. Jus en saus Maak de jus af met een scheutje sinaasappelsap, appelsap, sherry, port of gebruik een scheutje wijn (als alcohol is toegestaan!). Voeg een eetlepel (gewelde) rozijnen toe aan jus of saus. Of gebruik een halve eetlepel gehakte gember. Kruiden, specerijen, stukjes fruit (vers of uit blik) en gehakte noten geven uw sausen steeds een andere smaak. Maak een grotere hoeveelheid jus als u stoofvlees of grootvlees bereidt. Vries de overige jus in handzame porties in. Groente Rauwe groenten (tomaat, komkommer, sla, bleekselderij, venkel, broccoli of lof) en kort gekookte groenten behouden veel smaak. Diepgevroren groenten naturel (dus niet afgemaakt door de fabrikant) die u zo kort mogelijk kookt, behouden veel smaak. Kook groenten zo kort mogelijk in een bodempje water om de smaak te bewaren. 20 Nederlandse Hartstichting
Sommige groenten (zoals worteltjes en bietjes) lenen zich goed voor het afmaken met azijn of citroensap en suiker. Gebruik een beetje geraspte kaas met minder zout of natriumarme kaas om de bovenkant van groenten (of van aardappelgerechten) in de oven of onder de grill een lichtbruin korstje te geven. Bereid stukjes groente met een klein beetje olie of vloeibaar bak- en braadproduct in de roerbakpan. De groente blijft knapperig en behoudt veel smaak. Aardappelen, peulvruchten, pasta en rijst Gebakken aardappelen en aardappelpuree brengt u op smaak met groene kruiden, een fijngesnipperd uitje, dunne preiringetjes, stukjes tomaat, wat kerrie of paprikapoeder. Deze smaakmakers passen ook goed bij peulvruchten, pasta- en rijstgerechten. Dieet bij Hartfalen 21
Tussen de maaltijden door Fruit* Fruit zowel vers, uit blik, glas, gedroogd en geweekt bevat weinig natrium. Dranken* De meeste dranken kunt u gebruiken omdat ze naar verhouding niet veel natrium bevatten. Sommige soorten mineraalwater leveren meer natrium dan u misschien verwacht. Kies die soorten die minder dan 50 mg natrium per liter bevatten. Lees de informatie op het etiket. Aan tomatensap en groentesap is extra zout toegevoegd. Informatie over het gebruik van alcoholische dranken vindt u op pagina 33. * Houd rekening met het individuele advies dat u van de cardioloog heeft gekregen over de hoeveelheid vocht per dag. 22 Nederlandse Hartstichting
Lekkernijen Zoet Sommige zoete lekkernijen bevatten weinig zout: dat geldt bijvoorbeeld voor zuurtjes, pepermuntjes, kauwgom of een spekje. Van versnaperingen als koekjes, appeltaart, of gevulde koek is de hoeveelheid natrium afhankelijk van de receptuur die is gebruikt (zie tabel). Een biscuitje, Evergreen, Sultana, kaneelbiscuitje, lange vinger, ontbijtkoek en vruchtenvlaai bevatten naar verhouding weinig natrium. Veel en vaak drop eten kan de bloeddruk verhogen, omdat drop naast natrium ook glycyrrhizine bevat. Natrium en glycyrrhizine komen voor in alle soorten drop: in zoete, in zoute, in laurierdrop, Engelse drop, Pottertjes, Wybertjes en salmiakdrop. Het eten van drop is daarom af te raden. zoete lekkernijen gram mg natrium gevulde koek 60 150 punt appeltaart 90 100 koekje 10 30 zuurtje, kauwgum, pepermunt of spekje 2-6 0 Hartig Het zal u niet verbazen dat veel van de hartige lekkernijen ook veel natrium bevatten (zie tabel). Kies daarom in plaats van gezouten pinda s, noten of studentenhaver de ongezouten soorten. Neem als versnapering: dadels, gedroogde vijgen, rozijnen, rauwkost (bleekselderij, kerstomaatjes, roosjes bloemkool, radijsjes, worteltjes, reepjes paprika), ongezouten popcorn of bijvoorbeeld een stukje natriumarme kaas met daarop een stukje fruit. hartige lekkernijen gram mg natrium frikadel 80 880 eetlepel gezouten pinda s 20 50 toostje met kwark 10 40 eetlepel Japanse mix 5 5 stukjes rauwkost zoals radijs, bleekselderij, wortel, kerstomaat 35 5 eetlepel ongezouten pinda s 20 0 Dieet bij Hartfalen 23