jaargang 33 nr. 2 april 2016 stedebouw architectuur jaargang 32 nr. 6 november 2015 stedebouw & architectuur & & 06 PPS: meer waar voor je geld 10 expertpanel over 10 Urban sports: stad als speelveld 21 meergeneratie- woningen scholenbouw nu ook in transitie in Nederland 28 Cradle 26 dementievriendelijke to Cradle schoolwoonomgeving gebouw Venlo 3848 Age herbestemming friendly cities: in stadsveteranen zoetermeer in Amsterdam hot topic hot topic thema Scholenbouw thema bouw & zorg 10 06 21 26 stedebouw & architectuur nr. 2 april 2016 www.stedebouwarchitectuur.nl 1
inhoud bouw & ZORG column Eelco Koppelaar: er gaat iets flink mis in Nederland: er is geen ruimte voor kinderen en jeugd. 5 05 TIJDELIJKE HUISVESTING: ZORG KANTOOR ONDERWIJS BOUWPLAATS hot topics Sabine Schoorl en Wouter Truffino: Disruptie door virtual en augmented reality. Vincent Kompier en Daniel Casas Valle: Urban sports, de stad als speelveld. 8-11 08 column Titia van den Berg: gaat hedendaagse technologie ruimtelijke barrières slechten en zorgen voor een levendig ecosysteem? 46 10 Een mager zesje TEN GELEIDE Wijnand Beemster Zowel tijdelijk als permanent Op ieder moment uitbreidbaar Op zeer korte termijn te realiseren Betaalbaar, met behoud van kwaliteit Verplaatsbaar Duurzaam Voldoen aan de gestelde huisvestings- en veiligheidseisen Er gaat een streep door de traditionele verzorgingstehuizen. De komende jaren zullen 100.000 ouderen zelfstandig thuis blijven wonen in plaats van naar een verzorgingshuis te gaan. Het gaat dan om kwetsbare ouderen, maar ook om mensen met een verstandelijke, lichamelijke of psychische beperking. Een groot deel van deze zorgdoelgroepen wonen of komen te wonen in een sociale huurwoning. Maar er is meer nodig dan alleen dat type woning. Tussen thuis en het verpleeghuis in is behoefte aan verschillende woonvormen die in meer of mindere mate bescherming, veiligheid en geborgenheid bieden, zegt Daniëlle Harkes, manager Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg en gasthoofdredacteur van het katern Bouw & Zorg in deze editie van Stedebouw & Architectuur. Harkes merkt dat zorgorganisaties en -corporaties er steeds beter in slagen om in de woonbehoeften van deze kwetsbare doelgroepen te voorzien. Ook marktpartijen zijn geïnteresseerd, constateert Harkes: Positief is dat de markt ook steeds meer initiatieven neemt rond wonen en zorg. Zo komt er meer variatie en meer keuze. Ze plaatst nog wel een kanttekening: Marktpartijen richten zich over het algemeen niet op de goedkope markt en ook niet op de wat minder krachtige wijken. En zij vergeten nog wel eens met de bewoners te overleggen over hun woon- en zorgwensen. Een mager zesje, zou ik zeggen, en dat terwijl dienstverlening aan ouderen booming is. In 2025 goed voor ongeveer veertien miljard euro, becijferde het Economisch Bureau van ING. De bank zegt dat er grote kansen liggen voor vernieuwende dienstverleners die zich richten op ondersteund wonen voor senioren. Als de markt het af laat weten, dan zijn er altijd nog de burgers die wel instappen. Harkes: Burgers nemen al langere tijd het heft in eigen handen en ontwikkelen zelf initiatieven. Zo zijn er zorgcoöperaties en woongemeenschappen ontstaan of runnen burgers zelf seniorensociëteiten of ontmoetingscentra. www.wagenbouw.nl 2 Postbus 72 3360 AB Sliedrecht 0184 41 17 66 info@wagenbouw.nl stedebouw & architectuur nr. 2 april 2016 3
column Eelco Koppelaar Waar is ruimte voor het kind? Een mooiere buitenwereld begint bij Falco FALCONINE Falco Grote Buitenboek. Bekijk online of vraag aan! De publieke ruimte is van ons allemaal. We willen ons er prettig voelen. Samenhang, vormgeving, uitstraling en veiligheid zijn daarom belangrijke elementen in de openbare ruimte. Falco, leidende producent van straatmeubilair, gebruikt die elementen dan ook als leidraad voor haar complete assortiment. Een assortiment dat varieert van fietsparkeersystemen tot overkappingen, van verkeersvoorzieningen tot parkmeubilair en nog veel meer. Productie op maat De meeste producten ontwikkelt en fabriceert Falco zelf. Vandaar ook dat uw keuze niet beperkt hoeft te blijven tot onze standaardcollectie. Ook voor projecten en bijzondere wensen kan Falco op maat maken wat u wilt en uw ideeën voor uw buiteninrichting gestalte geven. Kijk op www.falco.nl voor een uitgebreide impressie of bel (0546) 55 44 44 voor een afspraak of om het 256 pagina s dikke Falco Grote Buitenboek aan te vragen. De economie trekt weer aan. De bouw trekt weer aan! Ontwikkelingen worden weer uit de kast gehaald, allemaal goede, maar toch gaat er iets flink mis in Nederland: er is geen ruimte voor kinderen en jeugd. Kinderen spelen steeds minder buiten. Niet omdat ze niet willen, maar omdat ze nergens meer terecht kunnen. De ruimte die voor hen wordt gereserveerd is niet groter dan een postzegel met een hek eromheen. Drie toestellen en vermaak je maar! En de jongeren? Zij krijgen met een beetje mazzel één voetbalkooi in de wijk en een hangplek ver van de bewoonde wereld. Is dat wat we hun willen bieden? Voelen zij zich zo geaccepteerd en onderdeel van de maatschappij? Waar speelde u vroeger buiten? Wat deed u na schooltijd toen u nog puber was? Ik betwijfel dat uw antwoord is: Op het klimrek. Waarom sturen wij onze kinderen daar dan wel naar toe? Helaas kom ik regelmatig ontwikkelingen tegen van bijvoorbeeld geïntegreerde kindercentra (IKC) waarbij kinderen niet of nauwelijks worden betrokken. Zo ook architecten die het plein bij het gebouw ontwerpen. Met een beetje mazzel is er nog net een landschapsontwerper bij betrokken, maar zelden één met verstand van speelruimtes. Laat staan dat kinderen een stem hebben, dat zij zitting nemen aan de ontwerptafel. Omdat ik zelf een groot kind ben en tegelijk de leukste baan ter wereld heb, speel ik iedere dag buiten. Niet omdat het kan, maar omdat het móet. Ik wil kinderen en jeugd nu én in de toekomst dezelfde ervaringen bieden als ik vroeger heb gehad. Ik wil mij hard maken voor hen, omdat zij geen stem krijgen. Voor kinderen is buiten spelen hun dagelijkse kost. Tijdens het spelen ontwikkelen zij zich onder andere op motorisch, cognitief en sociaal vlak. Een goede buitenruimte stimuleert hun fantasie en creativiteit. Hoe ouder ze worden, hoe meer ruimte ze moeten krijgen. Formele speelplekken hebben we zeker nodig, om te spelen, maar misschien nog meer als plek om daarvandaan verder uit te vliegen. Spelen gebeurt niet alleen op de speelplekken met speeltoestellen, maar ook in de ruimte eromheen. Geef hun die ruimte. Letterlijk en figuurlijk. Eelco Koppelaar, speelruimte ontwerper. Kinderen spelen steeds minder buiten. Niet omdat ze niet willen, maar omdat ze nergens meer terecht kunnen. FalcoRoller; FalcoLevel Premium+; gebruiksvriendelijk etagerek dat voldoet aan eisen FietsParKeur, zowel h.o.h. maat 37,5 cm en 40 cm! FalcoJona; afvalbak verkrijgbaar in verschillende varianten (50, 70 en 100 liter). Nu verkrijgbaar met geïntegreerde asbak. Voor het veilig en overzichtelijk parkeren van rollators en rolstoelen. Leverbaar met aanbindbuis voor veilig stallen met kabel- of kettingslot. Falco B.V @FalcoTweets Falco Straatmeubilair FalcoBV Falco Fietsparkeren en Straatmeubilair Falco Fietsparkeren en Straatmeubilair reageren? post@eelcokoppelaar.nl www.eelcokoppelaar.nl 4 MEER WETEN? BEL (0546) 55 44 44 OF BEZOEK ONZE WEBSITE WWW.FALCO.NL OM ONS VOLLEDIGE ASSORTIMENT TE BEKIJKEN stedebouw & architectuur nr. 2 april 2016 5
nieuws nieuws Op de hoogte blijven van al het nieuws? -- s Werelds hoogste park op 1.600 meter Het heet The Mile en het moet boven alle gebouwen in de wereld Architect is als feniks uit as herrezen Kilometer lang zonnepark langs A20 Rotterdam Ga dan naar: stedebouwarchitectuur.nl/nieuwsbrief @StedArch Stedebouw & Architectuur uittorenen. Het ontwerp voor dit verticale park en uitkijkpunt op Eind maart 2016 startte Solar Green Point met de bouw van 1.609 meter hoogte is geen grapje, zo benadrukt ontwerper Carlo een kilometer lang collectief zonnepark langs de snelweg A20 Ratti. Het idee is simpel: draai het Central Park van New York een bij Rotterdam, ter hoogte van de wijk Nieuw Terbregge. In het kwartslag en rol hem op. Dat resulteert in een mijl hoog gebouw, twee keer zo lang als de Burj Khalifa in Dubai (828 meter), dat bestegen kan worden door diverse capsules die in een baan rond zonnepark komen 2.000 zonnepanelen, met een energielevering voor 150 huishoudens. Het zonnepark is een zogenaamd postcoderoos (PCR) project: leden die binnen deze PCR wonen, Rare architectuur in China halt toegeroepen de 20-meter brede schacht van het gebouw draaien. Onderweg profiteren van een korting op de energiebelasting. Zij kunnen lid geniet men van een continu veranderend uitzicht, met op de kroon worden van deze lokale coöperatie zonder winstoogmerk door Weg met enorme, xenocentrische en rare architectuur. Dat zegt van het gebouw een park, promenade en restaurant. Ratti laat het kopen van een of meerdere zonnepanelen. Het zonnepark is het Chinese kabinet, dat nieuwe richtlijnen voor stadsplanners weten dat momenteel een (anonieme) opdrachtgever met enkele een initiatief van de inwoners van Nieuw Terbregge. en architecten invoert die voornamelijk functionele architectuur steden in gesprek is om een geschikte locatie te zoeken. moeten opleveren. Hoewel het moeilijk is een woord als raar Lees meer: bit.ly/hoogste-park te specificeren, valt het niet te ontkennen dat gebouwen als de World Financial Center ( s werelds grootste flessenopener, zie Ze worden ook wel de next architects genoemd: nieuwe archi- onder) en de CCTV-toren, tezamen met alle andere excentrieke tecten die de architectuurpraxis uit de crisis hebben geholpen. gebouwen in Shanghai en Peking, een mengelmoes aan archi- Dit onderwerp stond centraal in de Stedebouw & Architectuur tectonische identiteiten opleveren. We moeten niet te ver gaan Talk van BNA voorzitter Nathalie de Vries, tijdens de beurs in onze drang naar vertoningen, aldus Wang Kai, vicepresident Building Holland (22 t/m 24 maart 2016). Ook de werkwijze van van de China Academy of Urban Planning. Kai verwacht dat de een succesvolle next architect werd belicht door Joost Ector van nieuwe richtlijn vooral zal resulteren in striktere ontwerpstandaar- Ector Hoogstad Architecten. Stedebouw & Architectuur organi- den voor publieke gebouwen. Voor particuliere woningen en seerde dit jaar voor de tweede keer een serie presentaties met commerciële projecten zal nog steeds ruimte zijn voor innovatie. als rode draad: innovaties in de bouw- en ontwerppraktijk. Benieuwd naar de presentaties? U kijkt ze terug via onze website: Eerste energieneutrale woontoren van Nederland in aanbouw Optimale isolatie, energie- bit.ly/bhtalks2016 Trap met 180 treden voor Stationsplein Rotterdam Architect Zaha Hadid overleden Een groot verlies voor de architectuur: starchitecte Zaha Hadid, ook wel Queen of the curve genoemd vanwege haar gebouwen met organische vormen, is op 31 maart 2016 overleden aan de besparende installaties en gevolgen van een hartaanval. Ze werd in een ziekenhuis in Miami veel zonnepanelen: het 73 behandeld voor bronchitis. De Brits-Iraakse Hadid werd beschouwd meter hoge woongebouw als een van de grootste hedendaagse architecten en was de eerste @Home Amstelkwartier vrouw die onderscheiden werd met de prestigieuze Pritzker Prijs bereikt hiermee een energie- en de Royal Gold Medal 2016. Haar architectuur kenmerkte zich prestatiecoëfficiënt (EPC) door grootse gebaren en golvende vormen, zoals te zien is in het van nul. Op woensdag 13 Aquatics Centre in Londen en het Heydar Aliyev Center in Bakoe. april werd door oud minister Hadid ontwierp ook het nieuwe havenhuis in Antwerpen, dat in en huidig voorzitter van september 2016 officieel in gebruik wordt genomen. Bouwend Nederland Maxime Verhagen het eerste gevelelement van @Home, Nederlands eerste energie- Frank van Dam/MVRDV neutrale woontoren, geplaatst. Vooral bijzonder is de toepassing Vanaf 16 mei tot en met 12 juni siert een gigantische trap het van de 2.500 m 2 aan zonnepanelen die nodig bleken te zijn om Stationsplein van Rotterdam. Deze 180 treden-tellende trap de woontoren energieneutraal te maken. De panelen zijn namelijk brengt bezoekers naar het dak van het Groot Handelsgebouw. deels op de gevel geplaatst, waarbij gekozen is voor een vlakke De komst van De Trap, met een hoogte van 29 meter en een montage van standaard zonnepanelen. Zo wordt voorkomen dat lengte van 57 meter, past geheel in de Rotterdamse traditie om er schaduw van het ene paneel op het andere valt. Hurks bouw zal mijlpalen van de wederopbouw te vieren. Het dak van het Groot het gebouw naar verwachting medio 2017 opleveren. Handelsgebouw wordt tijdelijk ingericht als uitkijkpost over de Meer over @Home Amstelkwartier leest u in de vorige editie van stad. Daar gaat ook de voormalige bioscoop Kriterion tijdelijk Stedebouw & Architectuur, thema Duurzaam Bouwen. open. Als het aan Winny Maas van MVRDV ligt, zou het goed zijn Kijk daarvoor op stedebouwarchitectuur.nl/bibliotheek. De Trap een permanente functie te geven. U kunt vanaf 12 juni iedere dag van 10:00 tot 22:00 uur De Trap bezoeken. Mary McCartney 6 stedebouw & architectuur nr. 2 april 2016 7
hot topic Auteurs: Sabine Schoorl en Wouter Truffino Startups zoeken klanten, grownups zoeken innovaties. Door te verbinden ontstaat het beste van twee werelden, aldus Age Vermeer van Dura Vermeer Infra. Grownups vergroten hun strategische wendbaarheid door samen te werken met relevante startups. Want radicaal innoveren lukt alleen aan de randen van organisaties. Er ligt een soort kleilaag in de traditionele organisaties die ontwikkelingen en innovaties tegenhouden. Wij trekken de vernieuwende leiders aan die willen experimenteren met startups. Disruptie door virtual en aug mented reality Sabine Schoorl en Wouter Truffino, Matchmakers Holland ConTech i info@hollandcontech.nl 06 28615727 (Wouter Truffino) Er wordt al regelmatig op succesvolle wijze geëxperimenteerd met virtual reality. Een voorbeeld is het gevirtualiseerde Duinhuis Terschelling van Jort Kelder: bit.ly/duinhuis-terschelling In veel branches heeft al disruptie plaatsgevonden. Ontwikkelingen volgen elkaar razendsnel op door de technologische mogelijkheden. Eigenlijk is verandering de enige constante. Dat was altijd al zo, maar die waarheid lijkt nu in alle hevigheid losgebarsten. Bedrijven moeten zichzelf ontwrichten om van betekenis te blijven, anders doet de concurrent het met je. Sterker nog, uw klant is ook in staat u te ontwrichten. En dan bent u te laat. Construction Technology Sabine Schoorl en Wouter Truffino hebben Holland ConTech in 2015 geïntroduceerd in Nederland. Bij ConTech kunt u denken aan nieuwe technologieën zoals big data, 3D printen, robotica, Internet of Things, nieuwe materialen, alternatieve energie, slimme software, drones, chips, sensoren, circulaire economie, virtual en augmented reality of hologrammen. Holland ConTech is een ecosysteem waarin architecten, stedenbouwkundigen, adviseurs, ontwikkelaars en bouwers versneld kennismaken met energieke en creatieve startups. De leden van Holland ConTech zijn de smaakmakers, koplopers en innovatoren van onze sector! Door het toepassen van nieuwe technologieën gaan grownups geld en tijd besparen (arbeidsproductiviteit verhogen), meer winst maken (minder risico s en faalkosten) en verhogen ze hun ROI op innovatie (rendabele innovatie). Meer dan nieuwe technologie Wij geloven dat rendabele innovatie mogelijk wordt door het toepassen van nieuwe technologieën, maar ook door aandacht te hebben voor marketing, leiderschap, ondernemerschap en sociale innovatie. Inmiddels zijn door Holland ConTech 200+ startups in beeld gebracht. Samen met de Raad van Advies (Anjelica Cicilia, Age Vermeer en professor Henk Volberda) heeft Holland ConTech de missie om de bouw-, vastgoed-, en infrasector weer springlevend te maken. Lancering matchmaking app Holland ConTech heeft onlangs de allereerste matchmaking app voor de bouw-, vastgoed- en infrasector gelanceerd, waarmee de startups en grownups die lid zijn van het netwerk elkaar 24/7 kunnen helpen. Met de app is het mogelijk om updates te volgen over de technologische vernieuwingen die voor innovatie en nieuwe kansen zorgen. Deze app is speciaal voor de leden van Holland ConTech ontwikkeld. Bij de profielen van de leden staan antwoorden op vragen zoals: 'Wie of wat heb je nu nodig voor de volgende stap?' Zo kunnen de leden met elkaar verbinden, samenwerken en elkaar verder helpen met hun business. Het netwerk bestaat al uit zo n zestig vernieuwers en dit aantal groeit snel. Ook niet-leden kunnen van de app gebruikmaken. Deze applicatie is zowel voor Android- als voor IOS per direct beschikbaar op mobiele telefoons en tablets. Stedenbouw en architectuur Een belangrijke, disruptieve innovatietrend in de stedenbouw en architectuur is virtual en augmented reality. Op vier manieren gaan virtual en augmented reality de ontwerppraxis compleet vernieuwen: 1. Virtuele omgevingen: architecten en ontwerpers kunnen ontwerpkeuzes ervaren en valideren door zich in een virtuele omgeving te verdiepen in de ruimtelijke eigenschappen van het ontwerp in een één-op-één omgeving. 2. Fotorealistische VR: een vereenvoudigde vertaling is een renderingmethode die gebruikt maakt van foto s. Door deze vervolgens toe te wijzen aan een sferische omgeving en er een app van te maken is het mogelijk voor projectteams om met een Google Cardboard mobile virtual reality-bril het ontwerp via een smartphone te delen. 3. Augmented condities: architecten kunnen door het inbedden van AR-triggers, zoals QR-codes in tekeningen, ervoor zorgen dat faalkosten worden verlaagd. Specifieke AR-software maakt tag - specifieke tekeningen en details mogelijk, zodat de bouwer een uitgebreid driedimensionaal model van de specifieke tekening of het detail kan visualiseren. Dit resulteert in een veel dieper inzicht waarmee de bedoeling van het ontwerp voor hen wordt vergemakkelijkt door de coördinatie en het verhelpen van de on-site vraagstukken. 4. Gebarencontrole in VR: in virtual reality tekeningen maken met handgebaren van de ontwerper. Dit geeft gelijk een reëel beeld van wat je werkelijk aan het ontwerpen bent. Hiermee kan de eindgebruiker ook invloed krijgen over het ontwerp. Hoe innovatief zou het zijn als de koper aanpassingen kan doen, terwijl hij door de virtuele omgeving loopt? Bijvoorbeeld ruimtes groter en kleiner maken en dan gelijk inzien wat daarvan de meervoudige effecten zijn. Startups die zich onderscheiden op een of meerdere van deze onderdelen zijn: Smart2VR, Bricks&Goggles, Future Insight, Tygron, TheConstruct, Dipper 3D en Hyperspace Collective. 8 stedebouw & architectuur nr. 2 april 2016 9
duurzaam bouwen Auteurs: Vincent Kompier en Daniel Casas Valle Matrikel no.8 in Kopenhagen. Een straat in een dichtbevolkte buurt is autovrij gemaakt. Er is een object geplaatst zonder direct duidelijke sportfunctie. Het object nodigt uit tot skaten, zitten, hangen, spelen. SteetMekka in Kopenhagen, een sport- en (straat-)cultuurcentrum in een voormalige tramremise, waar gedanst, gevoetbald en gebasketbald kan worden. Urban Sports: de stad als speelveld Vincent Kompier is onderzoeker, publicist en projectleider. Dé urban sports plek in Berlijn is voormalig vliegveld Tempelhof. Meer dan 350 hectare grote leegte met twee start/landingsbanen voor hardlopen, fietsen, skaten, surfzeilen en meer. Jonge en moderne stedelingen hebben lang niet altijd tijd en zin om zich langdurig en verplichtend aan een traditionele sportvereniging te verbinden. Ze willen sporten wanneer het hen uitkomt. Vandaar de opkomst van urban sports. In opdracht van het Stimuleringsfonds voor Creatieve Industrie schreef ik hierover de Sport in the City Lay-Out publicatie. Urban sports zijn ook zo populair omdat sportmaterialen zoals BMX-fietsen, skateboarden en skates zich uitstekend lenen om je in de stad (mee voort) te bewegen. De stad wordt dan je speelveld en niet de afgesloten, ge-airconditioneerde, veilige NOCNSFgoedgekeurde sportruimte. Mooi is ook dat in de stad altijd wel publiek is dat je prestaties kan zien. Ook dat telt in urban sports. Urban sports zijn (nieuwe) vormen van sportbeoefening in de openbare ruimte. Een bekend voorbeeld is parkour 1), waarbij de gebouwen (en obstakels) in de stad als uitdagingen gezien worden om zo snel mogelijk van a naar b te komen. Een andere vorm is figure running, waarbij de route die je aflegt een figuur vormt op de kaart van een app, die na het hardlopen ge-upload kan worden 2). Ook jugger is een urban sport: een computergame die is verwerkelijkt en zich tot sport heeft ontwikkeld. De inrichting van de openbare ruimte De opkomst van urban sports heeft gevolgen voor de inrichting van de openbare ruimte. De openbare ruimte is een sport- en beweegruimte bij uitstek. Aan de ene kant wil je de openbare ruimte geschikt maken voor urban sports (asfalt is bijvoorbeeld een belangrijk onderdeel van street football, basketbal et al.). Maar tegelijkertijd moet je die ruimte niet te specifiek ruimtelijk en vormgevingstechnisch voorprogrammeren. Dat staat niet alleen op gespannen voet met het ongebonden karakter van urban sport zelf, maar ook in relatie tot ander gebruik in diezelfde open ruimte als sociale ontmoetingsplek. Een goede balans is altijd belangrijk. Sport en bewegen is nog onvoldoende geïntegreerd in de openbare ruimte. Het decennia geleden ontwikkelde adagium voor de openbare ruimte, schoon, heel en veilig, zit urban sports in de weg. Ook de toenemende esthetisering van de openbare ruimte, om daarmee investeringen uit te lokken, maakt dat de openbare ruimte nog iets te vaak als verblijfsruimte in plaats van als gebruiksruimte wordt gezien. Er kan al veel, maar er wordt nog te weinig met een sportblik naar de inrichting en het gebruik van de openbare ruimte gekeken. Om urban sports in de stad aantrekkelijker te maken moet je ze laten zien. Zowel incidenteel, zoals het evenement City Swim, of beachvolleyball op de Dam in Amsterdam. Maar ook door sporthallen ruimtelijk, architectonisch en qua positie in de stad beter te positioneren. Nu zijn het vaak onaantrekkelijke, goedkope, verstopte plekken. Wij pleiten voor een benadering die veel verder gaat dan esthetiek en architectuur alleen. Het gaat ook om de plek in de stad, de verbindingen met andere delen van de stad, de zichtbaarheid et cetera. Een belangrijk onderdeel van urban sports is het ongeplande, het spannende, het soms ongeorganiseerde. Dat strookt niet met het adagium van schoon, heel en veilig. Mogelijke claims zouden bij de overheid neergelegd kunnen gaan worden. Daarom spelen we in Nederland graag op safe. Mij valt op dat kinderspeelplaatsen in Berlijn veel avontuurlijker zijn. In Nederland wordt zo n speelplaats al snel onveilig genoemd. In het kader van het onderzoek Sport in the City hebben we verschillende steden bezocht, onder andere Kopenhagen. De ontwikkeling van het nieuwbouwgebied Øresund stagneerde. Er is toen een (tijdelijke) buitenruimte met sportprogramma gerealiseerd, onder andere het parkour, waar betonnen elementen mensen verleiden tot klimmen, klauteren, springen, et cetera. Deze plek, Plug N Play, is een voorbeeld van gebiedsmarketing door middel van sport. Plug N Play bestaat uit een reeks (verplaatsbare) sportvoorzieningen in de open lucht, die geheel openbaar en toegankelijk zijn voor iedereen. Voor sportverenigingen bestaat de mogelijkheid een container te huren voor de opslag van sportmateriaal. De slimme combinatie met volkstuinen naast de sportruimte maakt gecombineerd gebruik mogelijk: kinderen sporten terwijl ouders de groente oogsten 3). Ook in Kopenhagen ontwikkeld: Matrikel no.8. Een straat in een dichtbevolkte buurt is autovrij gemaakt. Er is een object geplaatst zonder direct duidelijke sportfunctie. Het object nodigt uit tot skaten, zitten, hangen, spelen. Het ernaast gelegen buurthuis maakt van deze plek een sport- en cultuurbrandpunt in de buurt 4). Daniel Casas Valle is stedenbouwkundige en promoveert momenteel aan de universiteit van Porto. NOTEN 1) Parkour, ook wel le parkour of PK genoemd, is een in Frankrijk ontstane loopdiscipline, waarin de deelnemers ( traceurs ) proberen hindernissen te overwinnen op een zo vloeiend en snel mogelijke manier. 2) figurerunning.com 3) bit.ly/20xoggj 4) bit.ly/20xpafx i sportinthecity.net 10 stedebouw & architectuur nr. 2 april 2016 11
thema bouw en zorg bouw & ZORG Interview met gasthoofdredacteur Daniëlle Harkes Markt Expertpanel neemt steeds Onderwijshuisvesting meer initiatieven rond wonen en nieuwe zorg. leest Transitie in (ver)bouw en beheer van schoolgebouwen. Trends in wonen, zorg en welzijn Over woonvariaties, woonwensen en burgerinitiatieven, trends van steeds meer HAN FED te Nijmegen: de duurzaamste hogeschool van NL. alleenstaanden, kleinere huishoudens, afname informele zorg en onbekendheid met woonvormen. Interview met Thomas Bögl, LIAG architecten: De architect moet een stapje terug doen. Meergeneratiewoningen vanuit Duitsland naar Nederland Meergeneratiewoningen Transformatie bestaande zijn in Duitsland scholen sterk aan het opkomen. In Nederland zijn inmiddels Frido van Nieuwamerongen: ook de eerste woningen Populair basis maken van van dit aftandse concept schoolgebouwen. gerealiseerd. 14-15 17-19 21-23 Dementievriendelijke Integrale KindCentra omgeving opmars Wat ILeeuwarden is er nodig werkt om met zelfstandig nieuw model. wonen Karin voor de groeiende Mik bericht. groep van mensen met dementie te faciliteren? 26-29 bouw & zorg parade Alternatieve financiering in Noord-Brabant Verzorgingshuizen Meer doen met normbudget. en transformatie Verzorgingshuizen krijgen vaak een nieuwe bestemming en een andere functie. Penny Senior beschrijft in kort bestek enkele voorbeelden. Integrale aanpak binnenklimaat scholen Joost Valk over bouwen met licht, lucht en water. Toegankelijkheid van de openbare ruimte Interview met Els Smith-de Keijzer, Koninklijke Visio, en een best practice in Enschede: Scholenbouw en Cradle to Cradle het Koningsplein voor het nieuwe Medisch Spectrum Twente. Bas van de Westerlo: Cradle to Cradle ook als leermiddel inzetten. Ouder worden in de stad: age friendly cities Huisvestingsinstrumenten scholenbouw Hoe houd je de stad aantrekkelijk voor senioren? Wat zijn hun woonwensen? Hoe Marco ziet van een Zandwijk zorgzame over stad de eruit? Scholenbouwwaaier Interviews met en onder meer. andere Bas Liesker en Meintje Delisse, Heren 5 architecten. Top-10 Openbare Woonvariaties ruimte rondom scholen Interview met Monica Adams: Weinig aandacht voor buitenspelen in curriculum onderwijsopleidingen. Top-10 Boeken en Bouw in druk Fietsparkeren op scholenpleinen CBS Bouweconomie, Agenda en Colofon Henk van Zeijl: Ontwerper heeft weinig oog voor logistiek. Top-10 duurzame schoolgebouwen Triflex: mensen uit isolement halen Top-10 Archiboeken, en scholenbouw in druk en on line Asona: optimaal gebruik van beperkte ruimte door akoestisch spuitwerk 30-32 33-35 38-41 42-43 44 45 24-25 36-37 CBS Bouweconomie, Agenda en Colofon 12 stedebouw & architectuur nr. 2 april 2016 13
w Interview met gasthoofdredacteur Danielle Harkes Markt neemt steeds meer initiatieven rond wonen en zorg Wat zijn de actuele ontwikkelingen in wonen, zorg en welzijn? Een De verkokering binnen gemeenten is een aandachtspunt. De sectoren werken nog te veel langs elkaar heen, terwijl zij elkaar raken en overlappen. Breder en integraler werken is hard nodig. interview met Danielle Harkes, manager VAN HET Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg en gasthoofdredacteur van het katern Bouw & Zorg in deze editie van Stedebouw & Architectuur. Je houdt je bij HET Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg bezig met het vakgebied wonen, zorg en welzijn. Heb je affiniteit met dit themaveld? Wat fascineert je daarin? Dat het volop in beweging en dynamisch is. Wonen, zorg, welzijn zijn niet los van elkaar te zien. In de praktijk zie je dat ook. Burgers blijven zo lang mogelijk thuis, nemen steeds vaker zelf initiatieven. De wensen zijn diverser geworden, de mensen ook, dus is er behoefte aan meer variatie in wonen, zorg en welzijn. Op lokaal niveau gebeurt het allemaal. Vanuit het Kenniscentrum Wonen- Zorg brengen we samen met onze kennispartners GGZ Nederland, VGN en RIBW Alliantie partijen in contact met elkaar, verspreiden we kennis en goede voorbeelden om zo de diversiteit en innovatie te bevorderen. Wat zijn volgens jou de belangrijkste opgaven de komende jaren als het gaat om wonen, zorg en welzijn? Een belangrijke opgave is om het langer thuis wonen voor mensen met een verstandelijke, lichamelijke of psychische beperking en kwetsbare ouderen ook mogelijk te maken. Er is meer variatie aan woonvormen nodig. Tussen thuis en het verpleeghuis in is er behoefte aan verschillende typen woonvormen die in meer of mindere mate bescherming, veiligheid en geborgenheid bieden. Daarnaast is het nodig dat er voldoende voorzieningen in de buurt zijn waar mensen terecht kunnen voor de dagelijkse benodigdheden maar waar ze elkaar ook kunnen ontmoeten en iets voor een ander kunnen betekenen. Wat kan beter, waar gaat het mis? Wat zijn volgens jou de belangrijkste knelpunten? Het ontbreekt nog aan voldoende aanbod. Er is behoefte aan betaalbare woningen en mensen zijn ook niet goed op de hoogte van de mogelijkheden. Uit de Woonmonitor 2015, een landelijke peiling die wij in samenwerking met Bureau Vijftig onder 2.500 hurende senioren hielden, blijkt dat zij weinig weten van nieuwe woonvormen. Wat zijn de pluspunten? Waar zie je perspectiefrijke ontwikkelingen gebeuren? We zien dat zorgorganisaties en corporaties steeds beter anticiperen op de toekomst en in samenspraak met bewoners en de buurt tot de gewenste voorzieningen komen. Zij ondersteunen ook de initiatieven die van de burgers zelf komen. Ook zijn er talloze net opgeleverde projecten die laten zien dat het nog steeds kan: bouwen voor de zorg met oog voor de toekomst. Kijken jullie vanuit KCWZ vooral naar de stenen of ook naar de omgeving? Heb je wellicht voorbeelden waarin die interactie wat jou betreft heel geslaagd is? Wij zien hele mooie initiatieven ontstaan waarbij er verbindingen plaatsvinden tussen de verschillende domeinen en waar burgers een belangrijke rol spelen, zoals het Bruishuis en Akker 71, twee voormalige verzorgingshuizen te Arnhem. Daar is een duidelijke koppeling met werk, ontmoeten, zorg en wonen voor verschillende groepen gemaakt en burgers en buurtbewoners spelen een grote rol 1). En ook zien we voorbeelden waarbij ontmoetingsplekken gecreëerd worden door burgers en professionals, zoals Huiskamer van de buurt in onder andere Enschede 2). noten: 1) bit.ly/1verjit, 2) bit.ly/255qxzw De rolverdeling in wonen en zorg is anders geworden. Minder rijk, meer gemeente en meer markt. Pakken gemeenten hun rol goed op? Wisselend. De ene gemeente is wat actiever daarin dan de andere. Gemeenten hebben hun handen vol gehad aan de invulling van hun nieuwe taken. Nu begint het stof wat neer te dalen en staan zij wat meer open voor de buitenwereld. De verkokering binnen gemeenten is een aandachtspunt. De sectoren werken nog te veel langs elkaar heen, terwijl zij elkaar raken en overlappen. Breder en integraler werken is hard nodig. En hoe zit het met marktpartijen, in het bijzonder ook met architecten/stedenbouwkundigen? Zie je daar positieve (of negatieve) ontwikkelingen? Positief is dat de markt ook steeds meer initiatieven neemt rond wonen en zorg. Zo komt er meer variatie en meer keuze. Maar zij richten zich over het algemeen niet op de goedkope markt en ook niet op de wat minder krachtige wijken. En zij vergeten nog wel eens met de bewoners te overleggen over hun woon- en zorgwensen. Een belangrijke schakel zijn ook de burgerinitiatieven. Het Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg heeft de afgelopen jaren middels bijeenkomsten, artikelen et al aandacht besteed aan burgerinitiatieven onder de noemer Lokale kracht. Hoe sta je tegenover burgerparticipatie in zorg en welzijn? Ben je kritisch, heb je kanttekeningen? Burgers nemen al langere tijd het heft in eigen handen en ontwikkelen zelf initiatieven. Zo zijn er zorgcoöperaties en woongemeenschappen ontstaan of runnen burgers zelf seniorensociëteiten of ontmoetingscentra. Het samenwerken tussen burgerinitiatieven en professionals bij zorgorganisaties, corporaties en gemeenten gaat steeds beter. Het was natuurlijk even zoeken. Aandachtspunt blijft of de minder goed opgeleide, welgestelde burger ook voldoende kansen neemt om initiatieven te ontplooien. Juist in de wat minder krachtige wijken. Het is belangrijk dat gemeenten en de lokale samenwerkingspartijen hier op letten en burgers faciliteren en een handje helpen waar nodig. Wat is over tien jaar bereikt? Hoe ziet dan de woonwijk (woningen, voorzieningen, openbare ruimte) er uit die toegesneden is op wonen, zorg en welzijn? Over tien jaar is de variatie in wonen en zorg toegenomen. In de woonwijken zijn er diverse woonvormen te vinden die passen bij het karakter van de wijk, bij de mensen die er wonen. Er is een variëteit aan voorzieningen, soms geïnitieerd door burgers zelf in samenspel met professionals. De openbare ruimte is toegankelijk, groen, nodigt uit tot bewegen en ontmoeten of meedoen en is zo seniorvriendelijk mogelijk. Er is meer verbinding tussen wonen, zorg, welzijn en werk. Dit is het ideaalplaatje en het zal per gemeente verschillen of dit werkelijkheid wordt. i Voorbeelden van bouwen voor de zorg met oog voor de toekomst zijn te vinden op bit.ly/1rqh1vh 14 stedebouw & architectuur nr. 2 april 2016 15
Van Knarrenhof tot zorgvilla s Auteur: Yvonne Witter Stedelijk ontwerp en fiets De fiets is aan een enorme opmars bezig in Vancouver: het is de snelst groeiende vervoerswijze in de stad, steker nog, de groei is de snelste ter wereld. De laatste jaren heeft de Canadese stad een indrukwekkend netwerk van gescheiden fietsroutes door de binnenstad ontwikkeld en een fietspadennetwerk van enkele honderden kilometers rondom het centrum. Meer variatie nodig in wonen, zorg en welzijn De effecten van het steeds langer thuis blijven wonen van ouderen en mensen met een verstandelijke, psychische of lichamelijke beperking zijn nu al merkbaar. Deze ontwikkeling heeft twee kanten: meer meldingen van overlast, meer verwarde mensen op straat en meer ouderen die naar een EHBO post komen, maar het borrelt en bruist ook van verschillende activiteiten op het brede terrein van wonen, zorg en welzijn. Zo neemt het aantal burgerinitiatieven op dit terrein toe en ontstaat er meer variatie in het aanbod. Dat is ook hard nodig. Yvonne Witter, adviseur bij Aedes-Actiz kenniscentrum Wonen-Zorg. Volgens Statistics Canada 2013 Health Profile is de regio Vancouver een van de vier gezondste plaatsen in Canada. Met zoveel fietsers is dat niet verrassend, zegt Gordon Price van de Simon Fraser University in Vancouver. Price is keynotespreker in het ochtendprogramma van het Nationaal Fietscongres, 2 juni 2016 in Groningen. Tijdens de sessie Stedelijk ontwerp en fiets legt hij de relatie tussen de aanpak van het stedelijk ontwerp in Vancouver bekend als Vancouverism en de voordelen voor de gezondheid die als gevolg daarvan naar voren komen. Meer fiets, meer stad Naast het verhaal van Price vinden er tijdens het Nationaal Fietscongres meer dan twintig sessies plaats over de laatste onderzoeken, praktijkervaringen en inzichten over fiets. Zo staat tijdens de sessie Meer fiets meer stad de vraag Hoe kan de fietsbaarheid van de stad het beste worden vergroot? centraal, nu fietspaden volraken, stallingen uitpuilen en de verkeersveiligheid afneemt. Slotakkoord van het congres is voor Rients Dijkstra (Rijksadviseur Infrastructuur en Stad). Er gaat niets boven de fiets Op 2 juni 2016 staat de 5e editie van het Nationaal Fietscongres op de agenda, met het precongres op 1 juni. Na Amersfoort, Helmond, Zwolle en Utrecht zijn dit jaar stad en provincie Groningen gastheer van het congres. Het thema van deze editie Er gaat niets boven de fiets is meer dan een verwijzing naar de Groningse slogan. Het bevestigt het toenemende belang dat aan de fiets wordt toegekend om doelstellingen op het gebied van bereikbaarheid, mobiliteit, economie, gezondheid of citymarketing te realiseren. Er lijkt niets boven de fiets te gaan. Dat is mooi, maar het stelt professionals voor nieuwe uitdagingen op het gebied van infrastructuur, gedragsbeïnvloeding, regelgeving, variëteit van fietsvoertuigen en meer. Het Nationaal Fietscongres stimuleert kennisuitwisseling, biedt ruimte voor baanbrekende visies en brengt mensen en ideeën bij elkaar. Ga voor meer informatie en aanmelden naar www.nationaalfietscongres.nl Burgerinitiatief zorgcoöperatie Austerlitz bijvoorbeeld is in 2012 van start gegaan en biedt voorzieningen aan op het terrein van vervoer, welzijn en zorg. Hierdoor krijgen ouderen de gelegenheid langer in het dorp te blijven wonen. Dat wilden zij graag maar bleek door het ontbreken van voorzieningen niet mogelijk. Totdat de burgers het zelf gingen regelen. Sinds kort ook op het terrein van wonen. Het burgerinitiatief ontwikkelde samen met de corporatie 25 zorgwoningen, een brede school, een peuterspeelzaal en verrichte aanpassingen van het dorpshuis. Voor het hele project, en vooral ook de zorgwoningen, bleek voldoende draagvlak te bestaan onder de leden. Ook in Hoogeloon is er een zorgcoöperatie die zich met wonen bezig houdt. Daar zijn voor mensen met dementie twee villa s gebouwd, voor in totaal veertien bewoners. Niet iedere zorgcoöperatie gaat zo ver. Sommige beperken zich tot een overzichtelijk aanbod van allerlei diensten. Knelpunten Ook burgers die niet verenigd zijn in een coöperatie nemen steeds vaker het initiatief om hun woonwensen te realiseren. Het kan gaan om ouders die een woonvorm voor hun kinderen met beperkingen realiseren. Of senioren die samen een woonproject willen beginnen. Soms met meerdere generaties, soms voor mensen met dezelfde culturele achtergrond. Het is wel CONCEPT TEKENING KNARRENHOF. 16 stedebouw & architectuur nr. 2 april 2016 17
een kwestie van een lange adem hebben om de woondromen daadwerkelijk te realiseren. Het is niet onmogelijk, er komen niet voor niets steeds meer initiatieven bij. Maar erg gemakkelijk gaat het niet. Het vinden van een geschikte locatie, van voldoende financiële middelen en het samenstellen van een heldere visie en een realistisch plan zijn knelpunten. Rol gemeenten In de publicatie Nieuwe woonvormen voor de ouder wordende samenleving van Companen (2016) staan belemmerende factoren op een rij, met oplossingsrichtingen voor met name gemeenten. Gemeenten kunnen namelijk een belangrijke rol spelen bij het ontwikkelen van nieuwe woonvormen door te faciliteren, te informeren, partijen met elkaar te verbinden en initiatieven zoveel mogelijk te ondersteunen. Maar ook andere partijen kunnen burgerinitiatieven helpen. Niet alleen burgers zorgen voor meer variatie in het aanbod. Corporaties, zorg- en welzijnsorganisaties, gemeenten en vooral ook particuliere ondernemers realiseren voorzieningen. Vaak werken meerdere partijen samen. In Deurne is door corporatie Bergopwaarts en Vissers & Roelands architecten als pilotproject een drietal rijwoningen getransformeerd naar zes meergeneratiewoningen (zie elders in dit katern red.). Senioren wonen op de begane grond, starters en kleine huishoudens op de verdieping. In Groningen verhuurt corporatie Lefier diverse mantelzorgwoningen. Vivalib woning Verder zijn er nu ook vier Thuishuizen, kleinschalige woonvoorzieningen voor alleenstaande ouderen met betrokkenheid van vrijwilligers. En het Knarrenhof, hofjes voor eigentijdse ouderen, kent een enorme belangstelling. Nu al zijn er in 14 gemeenten vergevorderde plannen en zijn er in totaal 1.400 belangstellenden. Zorgorganisatie Carintreggeland, woningcorporatie De Goede Woning en architectenbureau 2by4-architects vonden elkaar in de visie dat de nadruk moest liggen op wonen en ontmoeten. Zij realiseerden samen het woonzorgplein in Rijssen met woningen voor verschillende doelgroepen. In Rotterdam heeft een oudere de sleutel gekregen van de eerste Vivalib woning. Woonstad Rotterdam investeerde in dit uit Frankrijk afkomstige concept. De woning heeft aangepaste ruimtes, praktische huistechnologie (domotica) en een serviceplatform. Niet op de hoogte De variatie neemt toe maar het gros van de senioren is niet op de hoogte van de mogelijkheden. Uit de Woonmonitor 2015 1), een landelijk onderzoek van Bureau Vijftig en het Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg in samenwerking met vier woningcorporaties Sité Wonen, Allee Wonen, Wonen Breburg en Laurentius bleek dat ook: nieuwe woonvormen zijn onbekend. Traditionele woonvormen zoals aanleunwoningen, seniorenwoningen, serviceflats en woonzorgcomplexen zijn het meest bekend. Van de mensen die de nieuwe woonvormen wel kennen, zou een groter deel daar wel willen wonen. Onbekend maakt onbemind. Voorlichting over mogelijkheden is dus nodig. Als senioren ontdekken dat zij graag een meergeneratiewijk zouden willen en het is er nog niet in hun gemeente, dan kunnen zij dit aankaarten. De kracht lig bij de burgers. Zij kunnen zelf voorzieningen, al dan niet samen met professionals, realiseren of zaken in beweging brengen. Woonvormen voor kwetsbare ouderen Niet iedereen zit te wachten op een kangoeroewoning of wonen met studenten. En niet iedereen wil of kan zelf een initiatief starten. Mensen zijn divers en zo ook hun woonwensen. Veel mensen zullen waarschijnlijk in een reguliere woning ouder worden. Het is dus ook zaak om ervoor te zorgen dat dit mogelijk is, door voor-zieningen te hebben die dit mogelijk maken, zoals winkels, openbaar vervoer, huisartsen-praktijk en ontmoetingsplekken. Een grote uitdaging bij het langer zelfstandig wonen is ook de beschikbaarheid van zorg. Het aantal alleenstaande huishoudens neemt toe; de bereidheid om voor elkaar te zorgen is niet altijd zo groot als gedacht, blijkt uit een recent rapport van het NIDI 2). Familiebanden zijn soms slecht, de reisafstand is te groot, mensen zijn druk met het werk en het gezinsleven. Zelfs in dorpen krijgen niet alle kwetsbare ouderen de hulp die zij nodig hebben, staat in het onderzoeksrapport van het SCP 3). Woonvormen die voorzien in onderlinge zorg zoals de hofjes, de woongemeenschappen en vormen van beschermd wonen zijn voor kwetsbare ouderen nodig. NOTEN 1) bit.ly/1xmi2rb 2) Hogerbrugge, M. (2016). Continuïteit in familiebanden. Demos 1, jaargang 32, januari 2016, 1-3 3) Vermey, L. (2016). Kleine gebaren. Het belang van dorpsgenoten voor ouderen op het platteland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Burgers nemen het heft in eigen handen en richten een zorgcoöperatie op. Mensen zijn divers en zo ook hun woonwensen. Veel mensen zullen waarschijnlijk in een reguliere woning ouder worden. Het is dus ook zaak om ervoor te zorgen dat dit mogelijk is door voorzieningen te hebben die dit mogelijk maken, zoals winkels, openbaar vervoer, huisartsenpraktijken en ontmoetingsplekken. 18 stedebouw & architectuur nr. 2 april 2016 19
Generatie-overkoepelend wonen Auteur: Hans Fuchs 20 juni 2016 Meergeneratietrend waait over naar Nederland Seminar Retail en Parkeren Meergeneratie Woonproject Eikpunt, een collectief particulier initiatief voor 52 ecologische woningen in Lent (Nijmegen). Duurzaam en gemeenschappelijk wonen in sociale huurwoningen met zorg en ondersteuning van kinderen, ouderen en mensen met een beperking. Ontwerp door Van Laarhoven Architecten Combinatie uit Gilze. In Duitsland stimuleert de overheid de bouw van meergeneratiehuizen als woonvorm waarin senioren als volwaardige bewoners meedraaien in een constellatie van generaties. Sinds de herfst van 2015 is er van overheidswege een Modellprogramm Gemeinschafltiches Wohnen, selbstbestimmt leben gestart, compleet met voorbeeldproject in de binnenstad van Berlijn. Deze meergeneratietrend waait over naar Nederland; in Nijmegen is zojuist meergeneratie woonproject Woongemeenschap Eikpunt opgeleverd en in Deurne transformeerde woningcorporatie Bergopwaarts drie rijtjeswoningen tot zes meergeneratiewoningen. Erasmus Universiteit Rotterdam met Cor Molenaar en Giuliano Mingardo. Max. 150 plaatsen. Ga naar www.retailenparkeren.nl voor meer informatie en uw aanmelding. Ook Duitsland vergrijst. Het Ministerie van Familie, Senioren, Vrouwen en Jeugd (BmFSFJ) stimuleert al enige jaren actief woonvormen die passen bij de almaar groeiende doelgroep van senioren. Behalve aangepaste woningen en aanlooppunten in buurten en wijken is voor het BmFSFJ ook het meergeneratiehuis een speerpunt. Waarbij meergeneratiehuis overigens een ruim en rekbaar begrip is voor woonvormen waarin ouderen, zorg en zelfstandigheid op uiteenlopende manieren gekoppeld worden; van generatie-overkoepelende woonvormen tot initiatieven als van Henning Scherf, oud-burgemeester van Bremen, die twintig jaar geleden al een Senioren-WG (Wohngemeinschaft) stichtte in een pand in Bremen, waar hij en zijn vrouw wonen met vrienden van dezelfde generatie. Maar ook de aanlooppunten in buurten en wijken die (voor alle generaties) aandacht, zorg en activiteiten bieden, heten in Duitsland Mehrgenerationshaus. Deze worden sinds 2006 evenzeer door de overheid gestimuleerd. Sredzki 44 Laatste loot aan de stimuleringsprogramma's van het BmFSFJ is het Modellprogramm Gemeinschafltiches Wohnen, selbstbestimmt leben. Met een looptijd tot eind 2019 wil de rijksoverheid de bouw bevorderen van gemeenschappelijke woonprojecten die inspireren tot 20 stedebouw & architectuur nr. 2 april 2016 21
Meergeneratiewoningen in Deurne. Bestaande situatie (links), een kijkmoment en een foto van de achterzijde. Naar een ontwerp van Vissers & Roelands Architecten en Ingenieurs uit Eindhoven zijn hier in samenwerking met corporatie Bergopwaarts in 2015 drie eengezinswoningen getransformeerd, met beneden een woning voor senioren en boven een woning voor starters. Fotografie: Vissers & Roelands architecten & ingenieurs. nieuwe initiatieven. De geselecteerde projecten zijn in de herfst van 2015 opgestart. Aan het einde van het stimuleringsprogramma volgt een evaluatie om inzicht te krijgen in belang en betekenis van meergeneratiehuizen voor (lokale) gemeenschappen. Onderdeel van het stimuleringsprogramma is ook voorbeeldproject Sredzki 44, midden in Berlijn. Vernoemd naar het adres waaraan het meergeneratiehuis ligt, ontstaat aan de Sredzkistraße 44 in Prenzlauer Berg een meergeneratiehuis met elf woningen in een meer dan honderd jaar oud stadspand. Het project wordt ondersteund door het ministerie en wordt gerealiseerd door huurdersvereniging Selbstbau. Geen vastgoedhaai Architect van de renovatie is Woo-Jung Son van het Berlijnse bureau ai3 architekten. Volgens hem is Sredzki 44 om verschillende redenen een voorbeeldproject: Om te beginnen ligt het project centraal in de City, de binnenstad van Berlijn. De opdrachtgever van dit project is geen vastgoedhaai; Selbstbau werkt vanuit een overtuiging en ideologie. Men streeft naar een woonvorm waarin het samenleven van de bewoners centraal staat. Juist in een anonieme grootstedelijke omgeving is dat belangrijk. In de elf woningen van Sredzki 44 komt behalve een mix van generaties ook een mix van zittende huurders en nieuwe bewoners. Dat is voorbeeldig, aldus Son: Het gebeurt maar al te vaak dat zittende huurders na een renovatie moeten wijken vanwege aangetrokken huurprijzen. Casting voor nieuwkomers Een echt recept voor een geslaagd meergeneratiehuis bestaat volgens Son niet, maar belangrijk is wel om al voor het betrekken van de woningen drempels tussen bewoners te slechten: Bij Sredzki 44 heeft Selbstbau voor de nieuw te verhuren woningen steeds goed gekeken welke kandidaathuurders het hele idee van gemeenschappelijk wonen goed in de vingers hadden. Er was een soort casting voor nieuwkomers. Om alle elf woningen in Sredzki 44 barrièrevrij te maken, krijgt het historische pand een inpandige lift in Berlijn volgens Son geen vanzelfsprekendheid. Ook worden alle woningen zelf aangepast. Daarnaast komt op de begane grond een adviescentrum, een aanlooppunt waar bezoekers informatie kunnen krijgen over meergeneratiehuizen. Son: Deze ruimte wordt ook als gemeenschappelijke ruimte door de bewoners gebruikt een belangrijk aspect van een meergeneratiehuis. Sredzki 44 wordt in 2017 opgeleverd. Verbondenheid Ook in Nederland vat het principe van het meergeneratiehuis voet. In Nijmegen stuccen momenteel de toekomstige bewoners van Woongemeenschap Eikpunt eigenhandig de wanden van hun woningen, een laatste gezamenlijk akte voordat men intrekt in de individuele woning. Het meergeneratie woonproject telt acht koop- en veertig huurwoningen, plus tal van gemeenschappelijke voorzieningen: ruimtes voor ontmoeting, wassen, logeren en hobby's en grote gedeelde buitenruimtes. De woongemeenschap drijft op vier pijlers. Naast stilte en meditatie is generatie-overkoepelend leven één van die pijlers, aldus de website van Eikpunt: Het generatieoverkoepelende aspect ontstond vanuit de wens om het isolement en de vereenzaming, waarin de verschillende leefstijdgroepen en leefvormen lijken te verkeren, te doorbreken door ruimte te creëren voor nieuwe contacten en nieuwe vormen van verbondenheid. Er kan meer verwantschap en nabijheid ontstaan tussen mensen dan wellicht binnen de bestaande familieverbanden. Zorg voor jong èn oud Architect van Eikpunt is Huub van Laarhoven van het bureau Van Laarhoven Architecten Combinatie uit Gilze: Voor mij was het een zoektocht naar het vormgeven van collectiviteit, waarbij naast het collectieve en gemeenschappelijke ook ruimte voor privacy moest zijn. Wat betreft de gezamenlijkheid moet niets, maar alles is er voorhanden. Een insteek was wel dat men in de woongemeenschap voor elkaar zorgt, jong èn oud. Die zorg is er dus niet alleen voor hulpbehoevende ouderen. Van Laarhoven zette de woongemeenschap architectonisch op als een verzameling van drie gebogen volumes, zo gepositioneerd dat verschillende buitenruimtes ontstonden, elk met een eigen atmosfeer. Door deze vormgeving en het natuurlijke materiaalgebruik ontstaat een helende, gezonde omgeving. In het midden van het plan staat een eik. De hele verkaveling is op die boom afgestemd. Rond deze boom bevindt zich nu de centrale buitenruimte, die is verbonden met de gemeenschappelijke ontmoetingsruimte. Draai In Deurne gaf architect Karin Vissers van Vissers & Roelands Architecten en Ingenieurs uit Eindhoven samen met corporatie Bergopwaarts een andere draai aan het fenomeen meergeneratiehuis. In een pilotproject transformeerde men in 2015 drie eengezinswoningen in eigentijdse duplexwoningen, met beneden een woning voor senioren, boven een woning voor starters. Vissers: De corporatie kan de boven elkaar gelegen woningen apart verhuren, maar ook aan twee generaties uit één familie. Waarbij niet per sé de jongere generatie mantelzorg verleent aan de oudere generatie; men kan die zorg ook inkopen. Mantelzorg moet je willen en dat is niet altijd het geval. In de pilot in Deurne zijn alle zes woningen overigens apart verhuurd. Slopen of transformeren? De pilot in Deurne speelt ook in op de veranderingen op de woonmarkt. Vissers: Demografische en maatschappelijke ontwikkelingen maken dat huishoudens kleiner worden. Het aantal een- en tweepersoonshuishoudens neemt toe. Er is een grote vraag naar kleine, betaalbare woningen en die vraag gaat stijgen. Op termijn hebben corporaties daardoor een voorraad met te veel grote eengezinswoningen en te weinig kleine wooneenheden. Dan kun je als corporatie de vraag stellen: sloop en nieuwbouw of de bestaande voorraad transformeren? In Deurne koos men voor dat laatste en maakte dankzij een uitbouw in de tuin uit elke eengezinswoning twee sociale huurwoningen, beneden 71 vierkante meter BVO, boven 78 vierkante meter BVO groot. Tegelijkertijd maakte men een labelsprong van E/F naar A/B. Quickscan Het bureau van Karin Vissers voert momenteel een quickscan uit van de rest van de voorraad van Bergopwaarts en van een tweede corporatie, om te onderzoeken of meer woningen geschikt zijn voor een dergelijke transformatie: Daarbij kijken we ook naar de mogelijkheid van een serie van één, zodat bij mutatie een transformatie kan volgen. En we tasten de mogelijkheden af van standaardiseren en een nul-energie variant. Studiereis: Meergeneratiewonen in Duitsland Woonvormen die generaties verbinden zijn in Nederland nog dun gezaaid. Duitsland kent een lange traditie op dit gebied en heeft voorbeelden van intergenerationeel wonen, welzijn en zorg waar wij veel van kunnen leren. Van 18 tot en met 20 mei 2016 kunt u kennismaken met een waaier aan voorbeelden tijdens de studiereis naar Duitsland. i kcwz.nl/agenda/studiereismeergeneratie-wonen-duitsland Plattegrond van de meergeneratiewoningen in Deurne. 22 stedebouw & architectuur nr. 2 april 2016 23