Oorsprong De passie is een zeer oude kunstvorm die al in de 4 e eeuw na Christus zijn intrede doet in de week voorafgaand aan Pasen. Het passieverhaal wordt in die tijd nog op eenvoudige toon voorgedragen door één spreker en volledig in het Latijn. Vanaf de 12 e eeuw wordt het passieverhaal door drie personen voorgedragen en is er voor het eerst sprake van een rolverdeling: De diaken zingt de woorden van de evangelist, de celebrant de woorden van Christus en de sub-diaken de woorden van de andere alleensprekende personen en de menigtes. Later wordt de tekst van de menigtes door de Johan Sebastian Bach diaken, de celebrant en de sub-diaken tegelijkertijd gezongen. Nog later wordt deze rol overgenomen door een apart koor. Eind 15 e eeuw doet de motet-passie zijn intrede. Hierin wordt het hele passieverhaal door een meerstemmig koor voorgedragen. Vanaf de 16 e eeuw wordt het Latijn door de Lutherse kerk vervangen door de volkstaal met als doel het passieverhaal toegankelijk te maken voor de gehele gemeenschap. De Passie ondergaat dan nog één grote verandering onder invloed van de Italiaanse opera. Er komt instrumentele begeleiding onder het evangelieverhaal welke wordt aangevuld met aria s. Tussendoor wordt er een eenstemmig koraal gezongen om de betrokkenheid binnen de gemeente te vergroten. Bach en zijn tijdgenoten geven de koralen terug aan het koor en maken er meerstemmige composities van. De afwisseling tussen het evangelische verhaal, ariosi, aria s en koralen noemen we een oratorische passie. Hoewel de Matthäus Passion van Bach een oratorische passie is en in vorm sterk lijkt op een opera, zijn er een paar grote verschillen. Omdat de passie bedoeld is als overlevering van het lijdensverhaal en het sterven van Christus is er qua vorm meer sprake van een preek. Er is geen sprake van enig opsmuk. Zo zijn er geen speciale kostuums of decorstukken. Door de zangers wordt in tegenstelling tot een opera ook niet geacteerd. Er is géén sprake van inleving in of transformatie naar een personage. De zangers zijn slechts drager van het verhaal. De expressie van het Vorm Een fragment uit de compositie van Bach
passieverhaal zit bij de Matthäus Passion in de compositie van Bach. Zoals bijvoorbeeld uit de 2 e aria blijkt: Blute nur, du liebes Herz! Ach! ein Kind, das du erzogen, das an deiner Brust gesogen, droht den Pfleger zu ermorden; denn es ist zur Schlange worden. In de compositie laat Bach de solist een slangachtig motief zingen. Ook de begeleidende instrumenten maken een kronkelig patroon als een slang De Matthäus Passion is geschreven voor twee volledige ensembles elk bestaande uit een koor en een orkest. Daarnaast is er nog een derde koor, meestal bestaande uit jongens die staan voor de onschuld. Zij doen alleen in het eerste gedeelte mee. Bij de meest voorkomende opstelling voor uitvoer van de Matthäus Passion is het orkest opgesteld in het midden. Links en rechtsachter het orkest staan de twee koren opgesteld. Recht achter het orkest staat het jongenskoor. De solisten staan voor het orkest. De twee koren hebben in het Libretto elk hun eigen identiteit. Hierbij staat koor één voor het hemelse en koor twee voor het aardse. In tegenstelling tot de evangelist en de andere solisten krijgt Christus extra begeleiding vanuit het orkest. Dit stamt af van de Venetiaanse opera waar het gebruikelijk was om belangrijke figuren met meer muzikale begeleiding te omlijsten. De Evangelist Mattheüs Inhoud In de oratorische passie liggen de teksten van het evangelieverhaal (naar het evangelie van Mattheüs, Marcus, Lucas of Johannes) en die van de Koralen vast. De aria s en ariosi zijn de enige vrije teksten die niet direct aan het evangelie zijn ontleend. Het evangelieverhaal in de Matthäus Passion is letterlijk de tekst uit de bijbel van Matth.26:1-75 en 27:1-66 en wordt als recitatief opgevoerd waarbij de zang het evangelie vertelt dat summier muzikaal wordt begeleidt. De Koralen zijn afkomstig uit het gezangenboek dat in de tijd van Bach gemeengoed was in Leipzig. Ook de melodieën heeft Bach daaraan ontleend. De teksten voor de ariosi en aria s zijn bedacht en geschreven door Librettist Christian Friedrich Henrici. Hij was destijds 26 jaar oud.
Andrew Lloyd Webber De rockopera werd uitgebracht op een album in 1970. In juli 1971 werd de opera in concertvorm getoond aan 13000 mensen in Pittsburgh, Amerika. Op 12 oktober 1971 werd de productie als musical gepresenteerd op Broadway. Het was de eerste productie van Andrew Lloyd Webber en Tim Rice voor het professionele podium. Op 30 juni 1973 stopte de show na 711 voorstellingen. Oorsprong Tim Rice Jesus Christ Superstar in 1972 in Londen (gemaakt door: Allan Warren) Controverse De broadway show riep nogal wat controverse op. Zeker nadat Tim Rice had gezegd dat Jezus niet zozeer als een God moest worden beschouwd, maar vooral als de juiste man op de juiste plaats en op de juiste tijd. Dit schoot veel religieuze groeperingen in het verkeerde keelgat. Daarnaast werd volgens hen het karakter van Judas te sympathiek voorgesteld en zijn kritiek op Jezus te grof. Jezus wordt volgens de kritiek neergezet als een gewone sterveling: een mens van vlees en bloed. Ook mensen uit de Joodse gemeenschap stonden klaar met hun kritiek. Ze vonden dat de dood van Jezus antisemitisme in de hand werkte, omdat de tegenstanders van Jezus als Jood geportretteerd werden en de burgers uit Jeruzalem de kruisiging eiste. Voor de film die op 15 augustus 1973 verscheen werden een aantal liedteksten aangepast. Deels vanwege de kritiek. Zo zei Jezus in het oorspronkelijke stuk tegen een groep bedelaars die hem bestormen Genees jezelf!, in de film zegt hij Laat me met rust!. De kritiek was er niet minder om. Nu tientallen jaren later is van de kritiek niet zoveel meer over en wordt de rockopera juist heel veel gebruikt door kerkelijke gemeenschappen om het lijdensverhaal van Christus over te brengen. Inhoud Het stuk behandelt, grotendeels vanuit het gezichtspunt van Judas, de laatste week uit het leven van Jezus. De rockopera beschrijft hoe Judas afstand neemt van Jezus, die in Judas' ogen de aandacht te veel op zijn persoon laat vestigen (als zoon van
God, wat Judas niet gelooft) en te weinig op de goede daden die hij doet; Judas meent dat de aanvankelijk nobele beweging rond Jezus gestopt moet worden voordat zij uit de hand loopt. Tegelijkertijd zijn de hogepriesters bang voor het afkalven van hun gezag als steeds meer volk Jezus volgt en hem aanspoort hun land te bevrijden van de Romeinse overheersing. Deze houding van het volk beangstigt ook Jezus, die weet welk lot hem te wachten staat. Uiteindelijk vinden de hogepriesters en Judas elkaar en wordt Jezus verraden, waarna Judas uit wroeging zelfmoord pleegt. De lokale joodse heerser Herodes, aan wie Jezus wordt voorgeleid, beschouwt Jezus door de verhalen over zijn wonderen slechts als een amusante goochelaar en stuurt hem, als Jezus niet aan zijn verzoeken voldoet, teleurgesteld door naar Pontius Pilatus. Deze Romeinse gouverneur van Judea, die zelf geen kwaad in Jezus ziet, ziet zich door de druk van het volk, gecombineerd met Jezus' halsstarrige houding, gedwongen Jezus te laten kruisigen. 1 Als bron voor Jesus Christ Superstar werd het evangelie gebruikt van Mattheüs, Markus, Lukas en Johannes. Daarnaast raadpleegden de makers het boek Life of Christ geschreven door de Katholieke Amerikaanse (Aarts)bisschop Fulton J. Sheen. In het boek legt hij de vier evangelies naast elkaar en geeft er een duiding aan. Tim Rice heeft vooral de persoonlijke verhoudingen tussen Jezus, Judas en Maria Magdalena willen invullen. En heeft dat naar eigen inzicht gedaan. Los van enkele ankerpunten uit het evangelie is Jesus Christ Superstar vooral een interpretatie van de gebeurtenissen rondom de lijdensweg en het sterven van Jezus. Het perspectief ligt voornamelijk bij Judas en bevat geen letterlijke teksten uit het evangelie. De cover van het originele album uit 1970 Een modernere opvoering van Jesus Christ Superstar in Rotterdam in 2013 (foto: Jans Roos) Vorm Het libretto van Jesus Christ Superstar is een stuk vrijer dan het libretto van de Matthäus Passion. Dat zie je ook terug in de vorm. Dat komt onder andere doordat de oorsprong van deze passie niet vanuit de kerkelijke preek is ontstaan en dus ook niet is gebonden aan die inhoud en vorm. De zangers trekken kostuums aan en vaak wordt er gebruikgemaakt van een decor. Dat kan heel summier en abstract zijn bij bijvoorbeeld de concertvorm tot heel uitgebreid en concreet in de musical- en filmvorm. De zangers verplaatsen zich in de persoon die zij zingen en spelen een rol. De stijl van de muziek (rock en musical) draagt bij aan een uitbundigere expressie. Zowel de muziek als de diverse verschijningsvormen (concert, musical, film) zijn populair en er wordt veel publiek mee bereikt. 1 Bron: wikipedia
Kader geeft betekenis Hoe je een kunstwerk ervaart heeft in grote mate te maken met het kader waarbinnen je het kunstwerk beleeft. Zet een gemiddelde vaas in een gemiddelde woonkamer met een gemiddeld bosje bloemen en de vaas zal niet bijzonder opvallen. Zet dezelfde vaas op een voetstuk in het midden van een lege ruimte met een spot erop en de vaas krijgt alle aandacht. Zet naast deze vaas nog een vaas en er ontstaat een relatie. En we vragen ons af hoe de twee vazen zich tot elkaar verhouden. We kijken ineens naar de verschillen en overeenkomsten (grootte, gewicht, gebruikt materiaal, kleuren en patronen). De ene vaas krijgt betekenis dankzij de andere vaas. Datzelfde geldt ook voor De Passie die je gaat zien. Beide passies kun je afzonderlijk bekijken, maar wanneer ze tegelijkertijd opgevoerd worden krijgen beide passies meer betekenis. De Matthäus Passion vormt de context waarbinnen we Jesus Christ Superstar waarnemen en andersom. Ze verrijken elkaar. Ze geven een meerwaarde aan de gebieden waarin ze verschillen en waarin ze overeenkomen. Standplaatsgebondenheid en waardeoordeel Dit kader wordt aangevuld met een element dat voor elke individuele toeschouwer anders is en waardoor elk individu het kunstwerk anders zal ervaren. Dit is de standplaatsgebondenheid. De standplaatsgebondenheid is het geheel aan kennis en ervaringen die een mens in zijn leven verzamelt en bij zich draagt en die hem onderscheidt van andere mensen. Het mooie aan de standplaatsgebondenheid is dat het continu onderhevig is aan verandering door nieuw opgedane ervaringen en kennis. Doordat de standplaatsgebondenheid zich continu ontwikkeld zal hetzelfde kunstwerk telkens weer anders worden ervaren. Niet omdat het kunstwerk is veranderd, maar omdat het individu van standplaats is veranderd. Elk individu haalt elementen uit het kunstwerk waar het op dat moment mee bezig is, elementen die voor het individu op dat moment belangrijk zijn. Bij de vorming van de standplaatsgebondenheid speelt opvoeding en omgeving een belangrijke rol. Door bewustwording van de eigen standplaats kan het individu kritisch kijken naar een kunstwerk en elementen isoleren die op dat moment van betekenis zijn voor hem of haar. Elementen uit een kunstwerk zijn in die zin een spiegel voor het individu. Ze verhouden zich tot noties en denkbeelden die het individu heeft en zetten aan tot het overdenken van de eigen normen en waarden. Hierdoor kan eigenzinnig richting gegeven worden aan die normen en waarden en wordt de standplaatsgebondenheid verrijkt.
Delen van ervaringen Het delen van die ervaringen geeft een verdieping op de eigen ervaring. Door de uitwisseling van ervaringen toetst het individu zijn standplaats aan die van anderen. In feite zijn de toeschouwers op dat moment vazen die de verschillen en overeenkomsten bij elkaar zoeken. Het individu vraagt zich af hoe het zich verhoudt tot anderen en vergroot daarmee het zelfinzicht en kan zich plaatsen in de maatschappij. Reflecteren verbind of je het nu eens of oneens met elkaar bent. Wat voor vaas ben jij? Sluit je jezelf aan bij de moderne of de klassieke vazen? Ben je een klassieke vaas met een moderne print of een moderne vaas met een klassieke print? Elke vaas is uniek en de grootte, het materiaal, het patroon, de kleuren en het gewicht past zich een leven lang aan. Elk bezoek aan een kunstwerk is een verrijking van jezelf als individu. Om met anderen te delen wat je hebt ervaren op een manier die anderen kunnen begrijpen werkt het goed om te starten met wat je hebt gezien en vervolgens te benoemen wat dat met je deed. in de tijd van de Matthäus Passion van Bach er ook een andere variant van de passie was? Naast de oratorische passie zoals die van Bach was er ook de passie-oratorium. Deze heeft vrijwel dezelfde vorm, maar de inhoud bestaat uit vrije teksten en selecties uit de bijbel waarbij het meer draait om het uitdragen van gevoel. de musical Jesus Christ Superstar in 42 landen op professioneel niveau is opgevoerd en daarmee meer dan 205 miljoen dollar is verdiend? het libretto van de Matthäus Passion tot twee maal toe naar het Nederlands is vertaald (in 1948 door Jan Engelman en in 2006 door Jan Rot), maar dat de meeste uitvoeringen nog steeds in het Duits plaatsvinden. er van oudsher niet geklapt wordt tijdens de uitvoer van Matthäus Passion? Omdat het van oudsher een preek is vind men dat niet gepast. Tegenwoordig wordt er wel steeds vaker tussendoor geapplaudisseerd. er bij de vertoning van de film van Jesus Christ Superstar zelfs een bioscoop in het zuiden van Amerika werd bestormd? een passie een noemer is voor elke kunstvorm die het lijden van Jezus behandelt? een theatrale verbeelding van de lijdensweg van Jezus een passiespel heet en een muzikale verbeelding passiemuziek wordt genoemd.