Het klimaat indexeren met het oog op de toekomst Als we als definitie van terroir die van een deskundige als Gerard Seguin blijven hanteren (terroir is een interactief ecosysteem, inclusief klimaat, bodem en wijnstok, dat op een bepaalde locatie voorkomt), in dit kader even zonder de daarbij horende nuanceringen, dan speelt klimaat daarin een belangrijke rol. Een vaak onvoorspelbare rol ook, die er met de klimaatverandering voor een deel nog onvoorspelbaarder op is geworden. In grote lijnen weten we wel wat de toekomst ons op dit gebied gaat brengen: de gemiddelde temperatuur in Nederland stijgt ruim twee keer zo snel als wereldwijd en in de late zomer valt er steeds meer neerslag aan de kust. En we weten ook wat er op dat gebied de laatste jaren al is gebeurd: de gemiddelde temperaturen in Nederland in 2006 en 2007 zijn vergelijkbaar met het klimaat in midden-frankrijk tegen het eind van het vorige decennium. Onderstaand kaartje uit het rapport De toestand van het klimaat in Nederland 2008 dat het KNMI vorig jaar juli heeft uitgebracht, spreekt wat dat betreft boekdelen. De jaargemiddelde temperatuur zoals die op Nederlandse stations in 2006 en 2007 werd geregistreerd, was gelijk aan het langjarig gemiddelde (1961-1990) van de temperatuur van steden in Frankrijk, op een afstand van 600 tot 800 km zuidelijk van ons land. (bron: KNMI)
Het klimaat schuift naar het noorden op. Hoe snel is nog open voor discussie, maar dát het gebeurt staat vast. Met alle gevolgen vandien, bijvoorbeeld voor de temperatuur of het aantal zomerse dagen (zie hieronder). Links het waargenomen gemiddeld aantal zomerse dagen (maximum temperatuur >= 25 0 C) per jaar voor de periode 1971-2000; en rechts de klimaatscenario s voor 2050 voor vier plaatsen in ons land. (bron: KNMI) Met het noordwaarts schuiven van het klimaat schuift de noordgrens van het gebied geschikt voor wijnbouw mee die kant op. Hoe snel en tot waar is ook hier nog open voor discussie (zie voor een voorbeeld hiernaast), maar dát het gebeurt staat ook vast.
Datzelfde geldt eigenlijk ook voor druivenrassen binnen de voor wijnbouw geschikte zone: ook de bandbreedte van zo n twee graden waarbinnen die het het beste doen, schuift mee op naar het noorden. Greg Jones, een Amerikaanse klimatoloog die zich de afgelopen jaren steeds meer is gaan specialiseren in (de gevolgen van) klimaatverandering voor de wijnbouw wereldwijd, gebruikt op conferenties over dit onderwerp ondermeer de hieronder weergegeven beelden om dat fenomeen te illustreren. We krijgen dus overal te maken met hogere temperaturen en in de late zomer met steeds meer regen aan de kust. Zoveel durven klimatologen wel te voorspellen. Ook dat we vaker onstuimiger weer krijgen, met zware regenval, onweer en hagel. Met dat laatste fenomeen hebben wijngaardeniers ook dit seizoen helaas weer volop kennis mogen maken. Maar wanneer, hoe vaak en in welke mate, daar durft geen enkele klimatoloog of meteoroloog voorspellingen over te doen. Niet op landelijk niveau, niet op regionaal niveau en al helemaal niet op lokaal niveau. Als niemand echt vooruit kan kijken, helpt achterom kijken soms.
Om zicht te krijgen op welke klimatologische omstandigheden in het algemeen en welke temperaturen in het bijzonder het beste passen bij een bepaald druivenras, wordt veel gewerkt met indexen met namen die vaak verwijzen naar de ontwikkelaars daarvan: Winkler Index, Gladstones Index, Fregoni Index, Huglin Index. In dit kader beperken we ons tot deze twee: de VE-som waar we hier nog veel mee werken, en de Huglin Index waar we als het aan ons ligt in de toekomst mee gaan werken. VE-som De VE-waarde op een bepaalde dag wordt als volgt berekend: (hoogste temperatuur overdag 10 o C) + (laagste temperatuur s nachts - 10 o C)/2. De ruwe VE-som is de som van de zo berekende VE-waarden voor de periode van 1 april tot 1 oktober. Dat levert met de voor ons land geldende vermenigvuldigingsfactor K (in het zuiden 1,064, in het noorden 1,072) de eigenlijke VE-som op. Die dient vervolgens op perceelsniveau weer verder te worden gecorrigeerd, afhankelijk van de ligging ervan: voor een zuidhelling moet daar 100 o C bij worden opgeteld, voor een beschutte ligging tussen de 100 o C en 150 o C en voor een steenachtige of kalkrijke bodem 50 o C. Voor de wijnbouw in zijn algemeenheid wordt een ondergrens voor de zo berekende VE-som op perceelsniveau aangehouden van 1.000 o C, voor druivenrassen gelden eigen VE-sommen. Voor Regent en Rondo bijvoorbeeld wordt normaal gesproken een VE-som van minimaal 1.100 o C aangehouden, voor Cabernet Sauvignon een VE-som van minimaal 1.300 o C. In artikelen over wijnbouw in ons land kom je nog vaak de gemiddelde ruwe VE-som voor de periode 1960 1990 tegen. Die lag ergens tussen de 650 in het noorden en 850 o C in Zeeland. Het werken met deze ruwe VEsom op regionaal niveau of de volgens de hiervoor vermelde criteria gecorrigeerde VE-som op perceelsniveau is volgens ons om een aantal redenen niet meer van deze tijd: de cijfers zijn op zich al erg gedateerd; het werken met een langjarig (30 jaar) gemiddelde is met het oog op de klimaatverandering niet meer actueel; en de correctiefactoren die voor de berekende VE-som mogen worden meegenomen, zijn op zijn zachtst gezegd nogal arbitrair. Huglin-index De Huglin Index is genoemd naar Pierre Huglin die zijn index voor het eerst publiceerde in zijn boek Biologie et écologie de la vigne. De waarde op een dag wordt als volgt berekend: (gemiddelde temperatuur - 10 o C) + (hoogste temperatuur - 10 o C)/2 * K. De Huglin Index is de som van de zo berekende waarden voor de periode van 1 april tot 1 oktober. Als ondergrens voor wijnbouw wordt een waarde van 1.400 aangehouden. 1.500 Müller-Thurgau 1.600 Pinot Blanc, Pinot Gris 1.700 Pinot Noir, Chardonnay, Riesling 1.800 Cabernet Franc 1.900 Cabernet Sauvignon, Merlot 2.000 Ugni Bkanc 2.100 Grenache De Huglin Index geeft een beter beeld van de groeiomstandigheden van de druivenplant als het om de temperatuur gaat dan de VE-som en leent zich (zo mogelijk nog belangrijker) veel beter voor vergelijkingen op internationaal niveau, omdat de Huglin Index als norm is gaan gelden binnen de wijnbouwwereld. Reden voor ons om voortaan met deze index te gaan werken en niet meer met de VE-som. Het is in onze ogen van groot belang voor de toekomst van de wijnbouw in ons land dat wijngaardeniers op niet al te lange termijn meer zicht krijgen op de gevolgen van de klimaatverandering voor hun wijngaard in het algemeen en - in ieder geval om te beginnen - op de Huglin Index van hun perceel of percelen en (vooral!) op de ontwikkeling daarvan van jaar tot jaar in het bijzonder, zodat ze beter onderbouwde keuzes kunnen gaan maken. Bijvoorbeeld als het gaat om het aanplanten van die druivenrassen die geschikt zijn en de komende jaren vooral ook geschikt blijven voor hun perceel. Meetstation Weerstations zijn er in alle soorten en maten. En prijzen. Om de prijs een beetje redelijk te houden hebben we gekozen voor de samenstelling van een eenvoudig meetstation dat bestaat uit een zogenaamde weerhut (zie de foto op de volgende pagina) waarin een datalogger in de vorm van een USB-stick is bevestigd. Die datalogger slaat elk half uur twee meetgegevens op, naast de temperatuur ook de relatieve luchtvochtigheid. In totaal kunnen 16.000 metingen in de datalogger worden opgeslagen, goed voor bijna een jaar gebruik, meer dan genoeg voor dit doel dus.
In de wijngaard wordt het meetstation op een hoogte van 1,5 meter aan een paal of iets dergelijks bevestigd, op een voor de wijngaard typerende plek. Hoewel de USB-stick in de weerhut grotendeels is afgeschermd tegen directe zonnestraling, adviseren we om, om een juiste meting mogelijk te maken, het meetstation op te hangen op een schaduwplek, weg van reflecterende voorwerpen of oppervlakken en goed geventileerd (dus bijvoorbeeld niet midden in de loofwand). Aan het eind van het seizoen wordt de datalogger uit de weerhut gehaald, naar ons opgestuurd en bij ons uitgelezen, waarna de meetgegevens worden opgeslagen en bewerkt tot de Huglin Index op wijngaardniveau, om daarna een eerste vergelijking met de Huglin Index op regionaal niveau te kunnen maken. Het resultaat hiervan wordt aan de betrokken wijngaard ter beschikbaar gesteld. De datalogger wordt vervolgens gecontroleerd, opnieuw geprogrammeerd en eind maart van het volgende jaar vóór verzending geactiveerd, opgestuurd en weer in het weerstation bevestigd. Vorig jaar hebben we met 10 meetstations gewerkt, dit jaar zijn we het seizoen op 1 april begonnen met 15 meetstations. Die kosten nog geen 100 euro per stuk en gaan jarenlang mee met als enige kostenpost ieder jaar een nieuwe batterij. Ervaringen 2009 Het is en blijft gevaarlijk om conclusies te trekken op basis van metingen die nog maar gedurende een deel van één seizoen, het seizoen 2009, zijn gedaan. Dat doen we dan ook niet. Wel vallen een paar dingen op bij een vergelijking tussen de temperaturen gemeten op 10 locaties tijdens 4 weken in juli en 1 week in september. Dat leverde bijvoorbeeld een Huglin Index op die voor de warmste locatie ruim 26% hoger was dan voor de minst warme (zie hieronder). 500 450 400 Huglin Index 350 300 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Een aantal aannames worden ook al voorzichtig bevestigd. Zo scoren enigszins beschut liggende locaties al direct veel beter dan aan weer en wind blootgestelde. De gemiddelde temperatuur in juli vertoonde een geringere spreiding (16,9 18,6) dan in september (16,7 18,7), een hoogteverschil van 60 meter kan een verschil in temperatuur tussen hoog en laag opleveren dat oploopt tot 4% bij de gemiddelde temperatuur. Een op 200 meter boven de zeespiegel gelegen wijngaard heeft een lagere gemiddelde temperatuur dan een min of meer op zeeniveau gelegen wijngaard. Daar staat dan weer tegenover dat het temperatuurverschil tussen overdag en s nachts in het oosten en zuiden groter is dan in het westen, voor wijnmakers geen onbelangrijk gegeven. En om aan te geven dat er ook inhoudelijk een fors verschil bestaat tussen de gemeten VE-som en de gemeten Huglin Index: die laatste ligt hoger dan de eerste met een factor die uiteenloopt van 1,26 tot 1,49. Toch nog even terug naar de VE-som en wat het gedurende een aantal jaren meten van de temperatuur voor praktisch resultaat kan opleveren. Eildert Delger heeft voor zijn wijngaard De Hessenpas in Hattem sinds 2001 de VE-som voor de periode 15 april tot en met 15 oktober bijgehouden en sinds 2004 ook de hoeveelheid neerslag in mm in dezelfde periode van het jaar. Dat levert het onderstaande beeld op. 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 VE-som neerslag Het zou goed zijn als zoveel mogelijk wijngaarden net als Eildert op een onderling op elkaar afgestemde wijze de ontwikkeling van in ieder geval temperatuur en indien mogelijk ook van neerslag en/of luchtvochtigheid gingen bijhouden, waarbij onze voorkeur zoals al aangegeven nadrukkelijk uitgaat naar het daarbij hanteren van de Huglin Index omdat die het veel eenvoudiger maakt om ook tot vergelijkingen op internationaal gebied te kunnen komen. Tot slot nog een paar recente persberichten die duidelijk maken dat we niet meer tot de noordelijke voorhoede op wijnbouwgebied behoren. In het eerste wordt gemeld dat Schleeswijk-Holstein, net onder Denemarken gelegen op 54 graden noorderbreedte, nog een stukje noordelijker dan Groningnen dus, nu ook officieel het meest noordelijke wijnbouwgebied van Duitsland is. Het tweede persbericht komt uit Frankrijk en maakt melding van de verzending van duizenden Franse wijnstokken naar de regio Altaï in Mongolië in het kader van een Russisch regeringsprogramma om wijnbouw in Siberië verder te ontwikkelen. In datzelfde kader heeft Siberië in 2002 al in de stad Biysk een wijnbouwcentrum met een eigen laboratorium en proefstation gekregen.