Het bonenexperiment Lesbrief groep 5, 6 7 Inhoud Inleiding... 1 Begrijpend lezen: Zaden en kiemplanten... 2 Over zaden gesproken- kopieerblad... 3 Les 1 De boon: van zaad tot plant tot bloem tot zaad... 5 Les 2 Evaluatie bonenexperiment... 4 Instructieblad: het bonenexperiment... 5 Werkblad 1: het bonenexperiment... 8 Werkblad 2: kringloop van de boon... 9 Knipblad: kringloop van de boon...10 Milieu Educatie Centrum De Witte Schuur. Wilhelminaplantsoen 21601 LS Enkhuizen T: 0228-320 310 info@mec-dewitteschuur.nl www.mec-dewitteschuur.nl
Inleiding U ontvangt bonen en materialen voor het bonenexperiment. Met dit experiment onderzoeken de leerlingen wat een zaad nodig heeft om te ontkiemen. Dit experiment duurt ca. 14 dagen, waarna de resultaten worden geëvalueerd. In deze lesbrief staat tevens een opdracht over de kringloop van de boon. Belangrijk! Gebruikt u deze materiaalzending in aanvulling op het schooltuinprogramma in Enkhuizen, dan kunt u de docentenhandleiding en het logboek voor de leerlingen gebruiken in plaats van deze lesbrief. DOELGROEP Groep 5 t/m 7 van het basisonderwijs DOELEN De leerlingen: denken na over de elementen die zaden nodig hebben om te ontkiemen; doen een voorspelling en ontdekken welke elementen het meest belangrijk zijn; ontdekken wat de kringloop van de boon is; onderzoeken het zaad en ontdekken het slapende kiemplantje in het zaad; zien hoe een kiemplantje uit het zaad groeit; zetten het experiment in en volgen het proces. Begrijpend lezen tekst in een context. MATERIAAL EN VERZORGING In het pakket met materialen zitten bonen, kweekbakjes, keukenpapier, tuinaarde, een jampotje en karton. Loepen en microscopen kunt u eventueel lenen bij MEC De Witte Schuur. ORGANISATIE In deze lesbrief zijn twee lessen beschreven in aansluiting bij de materialen. U start met de eerste les waarin de leerlingen het experiment inzetten. Na 10-14 dagen volgt de tweede les, waarin de leerlingen de resultaten van het experiment evalueren. In de periode tussen deze twee lessen verzorgen de leerlingen hun eigen kweek. Naast een beschrijving van de twee lessen vindt u in deze lesbrief een instructieblad voor het inzetten van het bonenexperiment en twee werkbladen die de leerlingen tijdens de lessen gebruiken. Kopieer de werkbladen voor de leerlingen. Materialen: Het bonenexperiment ~ 1 ~ MEC De Witte Schuur 2013
Begrijpend lezen: Zaden en kiemplanten Over zaden gesproken kopieer de leestekst en laat de leerlingen lezen. Er kan klassikaal, individueel of in groepjes worden gelezen. Uiteraard kunt u de tekst op het smartbord vertonen. De vet gedrukte woorden behoeven toelichting. Die woorden kunt u met de leerlingen bespreken (woordenschat) ongetwijfeld roept de tekst wat vragen op. Deze kunnen in de klas besproken worden. Je kunt deze tekst inzetten als opening van het experiment, of op elke willekeurig moment. Antwoord op de opdracht: Levenscyclus van de plant Vrucht Zaad Bestuiving Kiem Bloem Ontkiemen Plant Kiemplantje Echte blaadjes groeien Materialen: Het bonenexperiment ~ 2 ~ MEC De Witte Schuur 2013
Kopieerblad: Over zaden gesproken Een zaad valt op de grond en begint te groeien. Het wordt een plant. De plant groeit en bloeit. Uit de bloem ontstaat de vrucht en het zaad. Het zaad valt op de grond en. We noemen dit een levenscyclus van de plant. In het zaad ligt de jonge plant ingevouwen. Wat water en warmte erbij en het zaadje begint te kiemen. Een worteltje groeit de grond in en twee blaadjes komen boven de grond uit. Dit is het kiemplantje. Vervolgens groeien de echte blaadjes eraan. Deze blaadjes zien er heel anders uit dan de eerste twee. De plant blijft groeien en maakt meer blad. Dan komen de bloemen eraan. De bloemen worden bestoven en vormen een vrucht. In de vrucht zit het zaad. Meestal meer dan één zaad. Denk aan tomaat, komkommer of meloen. Lekkere zaden Het zaad is hard en droog. Soms ruikt het zaad een beetje. Zaden zijn heel voedzaam. Veel dieren leven van zaden. Denk aan muizen, ratten en sommige vogels. Zelfs de eekhoorn eet zaden. De beukennoten, eikels en hazelnoten zijn zaden. Ook mensen eten zaden, wel heel veel! Van het zaad van graan als tarwe, haver en rogge wordt meel gemaakt om er brood en koeken van te bakken. Een rijstkorrel is ook een zaad. Noten, zonnepitten en komijn (komijnkaas) zijn ook zaden. Van zaad tot plant... Zaden hebben meestal een onopvallende kleur. Dat is handig. Als ze op de grond liggen, vallen ze niet op en worden ze niet zo snel door dieren gegeten. De harde schil beschermt de kiem. Om te ontkiemen heeft het zaad warmte en vocht nodig. De kiem moet door de harde schil breken en door de aarde komen, soms duwen ze zelfs de stoeptegel op. Sommige zaden zullen nooit ontkiemen. Ze zijn beschadigd. De kiemkracht is afgenomen. Hoe lang duurt het? Het zaad rijpt en valt uit. Sommige zaden verspreiden zich door de wind, andere blijven kleven aan een (vacht)dier, of worden gegeten en uitgepoept. Voor het zaad breekt een periode van rust uit. In het voorjaar als het warmer wordt beginnen de zaden weer te ontkiemen. Sommige zaden kunnen jaren in de grond blijven liggen. Bijv. in de woestijn. Eens in de zoveel jaren regent het in de woestijn. Even daarna staat de woestijn prachtige in bloei! Zaadbedrijven De zaadbedrijven in Enkhuizen zijn beroemd in de hele wereld! In die bedrijven bestudeert men hoe je het zaad nog beter kan maken. Ze ontwikkelen nieuwe soorten gewassen (groenten, fruit en bloemen). Erg belangrijk is om het zaad goed te bewaren en te behandelen. De kiemkracht van het zaad moet altijd super goed zijn. Ook interessant In de Noordpool, in een berg op Spitsbergen, heeft men in 2008 een grote wereld-zadenbank gebouwd. Het is een opslagplaats voor alle zaden uit alle planten uit de hele wereld. Er kunnen daar 4,5 miljoen zaadzakjes van verschillende planten bewaard worden. De opslag staat 120 meter diep in de berg. De zadenbank op Spitsbergen is bestand tegen aardbevingen en Materialen: Het bonenexperiment ~ 3 ~ MEC De Witte Schuur 2013
kernexplosies. De temperatuur blijft op min 18 graden Celsius. Volgens deskundigen kunnen zaden wel duizend jaar goed blijven. Door het bewaren van zaden, blijven plantensoorten behouden. In het wild uitgestorven planten kunnen worden opgekweekt en vervolgens terug naar de natuur. Schrijf deze woorden in de juiste plaats: Zaad Vrucht Ontkiemen Levenscyclus van de plant Bestuiving Bloem Echte blaadjes groeien Kiemplantje Plant kiem - ------------------------------------------------------------- Materialen: Het bonenexperiment ~ 4 ~ MEC De Witte Schuur 2013
Les 1 De boon: van zaad tot plant tot bloem tot zaad De leerlingen zetten het bonenexperiment in om te ontdekken wat een boon nodig heeft om te ontkiemen. Tevens kijken ze naar de kringloop van de boon. BENODIGDE MATERIALEN In het materialenpakket: - 1 zakje bonen (ca. 120 bonen) - 3 zakjes tuinaarde - keukenpapier - 1 (jam)potje - strookje karton(ca.10 cm breed). Overige materialen - schaar (1 per 2 leerlingen) - lijm - plakband (per werkgroepje) - loepen (1 per 2 kinderen) en microscopen Bijlagen - Instructieblad: Het bonenexperiment - Werkblad 1: Het bonenexperiment - Werkblad 2: Kringloop van de boon - Knipblad: Kringloop van de boon VOORBEREIDING - Print het instructieblad, de werkbladen en het knipblad. Kopieer de werkbladen en het knipblad voor de leerlingen. - Verdeel de klas in zes werkgroepen. Knip voor elke werkgroep de instructies uit die op het instructieblad staan en maak voor elke werkgroep een pakketje klaar met de benodigde materialen (zie instructies per werkgroep). - Zet de bonen ca. 24 uur voor aanvang van de les in ruim water om te wellen. - Prepareer alvast een aantal bonen om het kiemplantje in de boon aan de leerlingen te laten zien. Pel hiertoe het velletje van een geweekte boon af en haal de twee zaadlobben uit elkaar (doe dit voorzichtig om het kiemplantje niet stuk te maken). Het kiemplantje is wit en ligt in een van de lobben gevouwen. - Laat uw collega s weten dat in de koelkast een kweekbak met een experiment wordt geplaatst. - Bekijk het filmpje over de tomaat: http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030108_tomaten01 (ca. 3 min.) of via www.mec-dewitteschuur.nl tabblad onderwijs, en subtab schooltuin. zet het filmpje klaar om te vertonen op het smartboard. ORGANISATIE De klas wordt in 6 werkgroepjes verdeeld. 6 werkgroepjes gaan volgens de instructies bonen kweken in een kweekbakje (1 kweekbakje per werkgroep). Elk groepje draagt zorg voor de eigen kweek tot het einde van het experiment, 10-14 dagen later. Materialen: Het bonenexperiment ~ 5 ~ MEC De Witte Schuur 2013
LESVERLOOP 1. Leid de les in met het filmpje over de tomaat (3 min.). Vertel de leerlingen dat de kringloop van de boon net zo verloopt als de tomaat. Haal het velletje van een geweekte boon af en laat de leerlingen zien dat er in het zaad al een slapend kiemplantje opgevouwen zit. Geef elke leerlingen een boontje om te pellen en onder een loep te bekijken. Laat ze op werkblad 2 in het lege vakje het zaadje tekenen. 15 min. 2. Vraag de kinderen hoe een zaadje ineens kan ontkiemen en groeien. De kinderen zullen diverse suggesties aandragen. Schrijf de kernwoorden op het bord. Uiteindelijk zullen de woorden: licht, lucht, warmte, water en aarde overblijven. Vertel de leerlingen dat ze een bonenexperiment gaan doen, waarbij ze onderzoeken of alle elementen even belangrijk zijn. De resultaten zullen echter pas over een paar weken te zien zijn. Verdeel de materialen. 10 min. 3. De werkgroepjes zetten het bonenexperiment in en maken hun kweekbak gereed volgens de instructies bij hun materialen. De werkgroepen maken hun werkplek schoon en laten de kweekbakken op hun tafel staan. 15 min. 4. Voorspellen - bespreek met de leerlingen waar ze de bakjes gaan zetten en wat ze verwachten van het bonenexperiment; in welke kweekbakjes denken ze dat de bonen wel zullen ontkiemen en in welke niet? De leerlingen hoeven het niet met elkaar eens te zijn. Elke leerling schrijft op werkblad 1 zijn eigen voorspelling op. 10 min. 5. Afsluiting van de les door afspraken te maken over het verzorgen en het volgen van de kweek (kijken, water geven, noteren van gegevens, etc.). De kinderen zetten de bakjes op de juiste plaats neer. 5 min. Laat de leerlingen werkblad 2 kringloop van de boon zelfstandig afmaken als ze eerder klaar zijn. Dit werkblad kunnen de leerlingen ook in hun eigen tijd afmaken. Verzorgingstips: Water geven is belangrijk, maar geef niet te veel en ook niet te weinig. Met de vinger kunnen de kinderen bepalen hoe vochtig de aarde is. Het deksel zorgt ervoor dat het water minder snel verdampt. Haal het deksel van het bakje of de pot zodra de bonen ontkiemen, zodat de boon verder kan groeien. Zorg dat de bakjes voor het weekend vochtig genoeg zijn. Haal de bakjes van de vensterbank en zet ze op een koelere plaats in de klas. Bij het raam kan het erg warm worden. Extra Maak met een aantal kinderen de extra opdracht: bonenplantjes in een glazen pot. Materialen: Het bonenexperiment ~ 6 ~ MEC De Witte Schuur 2013
Les 2 Evaluatie bonenexperiment Ongeveer 10-14 dagen na het inzetten van het bonenexperiment worden de kweekbakjes weer naast elkaar op tafel gezet. De leerlingen bekijken wat er in elke kweekbak is gebeurd. Hierna volgt een evaluatiegesprek. VOORBEREIDING Laat de werkgroepjes hun kweekbakjes halen en zet ze naast elkaar op een tafel. LESVERLOOP 1. De leerlingen bekijken de verschillende kweekbakjes en vullen de tabel op werkblad 1 verder in. Ze schrijven op of de bonen in de bakjes wel of niet zijn ontkiemd. Ze vergelijken het resultaat met wat ze twee weken eerder voorspeld hadden en schrijven vervolgens op wat ze van dit experiment geleerd hebben. 10 min. 2. Bespreek het experiment en de conclusies van de leerlingen klassikaal na. Weten de leerlingen nu het antwoord op de vraag: wat heeft een zaad nodig om te ontkiemen? Ga tijdens de nabespreking eventueel nog wat dieper op de uitkomsten van het experiment in door de volgende vragen te stellen: Welke nieuwe vragen komen er naar voren? Wat weten de leerlingen nu nog niet? Wat zouden ze verder willen onderzoeken? En hoe zouden ze dat kunnen doen? Maak eventueel plannen voor een vervolgonderzoek. 15 min. 3. Opruimen en schoonmaken. 5 min. Toelichting bonenexperiment: wat heeft een zaad nodig om te ontkiemen? Een zaad heeft lucht, warmte en water nodig om te ontkiemen. In de natuur beginnen planten in het voorjaar boven de grond te komen naar mate het warmer wordt. In de zaadlobben zit reservevoedsel voor het kiemplantje. Als het kiemblad boven de grond komt kleurt het groen. Het reservevoedsel raakt op. In het bladgroen (chlorofyl) maken de blaadjes van water en zonlicht voedsel (suikers) om de plant verder van voeding te voorzien. Om verder te kunnen groeien en ontwikkelen heeft de plant bouwstoffen nodig. Dit zijn de mineralen die de plant met zijn wortels uit de grond haalt. Om te ontkiemen heeft het zaad water, warmte en lucht nodig. Om verder te ontwikkelen heeft het kiemplantje ook licht en aarde (mineralen) nodig. In de tuinbouw wordt hydrocultuur (planten groeien op water zonder aarde) toegepast om bijvoorbeeld witlof te telen. Men voegt dan mineralen toe aan het water om de plant van de benodigde voedingsstoffen te voorzien. Het licht en de warmte worden vaak ook op kunstmatige manier geregeld om de groei van de planten te optimaliseren. Materialen: Het bonenexperiment ~ 4 ~ MEC De Witte Schuur 2013
Bakje 3: hoe goed ontkiemt het zaad? licht, lucht, warmte, water, aarde Naam:.. Plaats op de: Vensterbank Bakje 2: hoe goed ontkiemt het zaad? licht, lucht, warmte, water, aarde Naam:.. Plaats op de: Vensterbank Bakje 1: hoe goed ontkiemt het zaad? licht, lucht, warmte, water, aarde Naam:.. Plaats op de: Vensterbank Instructieblad: het bonenexperiment Werkgroep 1 Nodig: kweekbakje, 8 (gewelde)bonen, aarde, water Deze zaden krijgen licht, lucht, warmte, water en aarde. Doen: vul het bakje tot de helft met de aarde en druk de aarde met je hand in het bakje. Maak de aarde vochtig. Verspreid de zaadjes over de grond. Strooi de rest van de aarde over de bonen. De bonen moeten onder de grond liggen. Vul het etiket in, knip uit en plak met een plakbandje aan de zijkant van het bakje. Zet het bakje op de vensterbank. Werkgroep 2 Nodig: kweekbakje, 8 (gewelde)bonen, keukenpapier, water Deze zaden krijgen licht, lucht, warmte en water, maar geen aarde. Doen: leg enkele lagen keukenpapier op de bodem van het bakje. Maak het papier vochtig en verspreid de bonen over het keukenpapier. Vul het etiket in, knip uit en plak met een plakbandje aan de zijkant van het bakje. Zet het bakje op de vensterbank. Werkgroep 3 Nodig: kweekbakje, 8 (gewelde)bonen, aarde Deze zaden krijgen licht, lucht, warmte en aarde, maar geen water. Doen: : vul het bakje tot de helft met de aarde. Druk de zaadjes voorzichtig in de grond. Vul het etiket in, knip uit en plak met een plakbandje aan de zijkant van het bakje. Zet het bakje op de vensterbank. Materialen: Het bonenexperiment ~ 5 ~ MEC De Witte Schuur 2013
Bakje 6: hoe goed ontkiemt het zaad? licht, lucht, warmte, water, aarde Naam:.. Plaats op een: Donkere plaats Bakje 5: hoe goed ontkiemt het zaad? licht, lucht, warmte, water, aarde Naam:.. Plaats op de: Vensterbank Bakje 4: hoe goed ontkiemt het zaad? licht, lucht, warmte, water, aarde Naam:.. Plaats in de: Koelkast Werkgroep 4 Nodig: kweekbakje, 8 (gewelde)bonen, aarde, water. Deze zaden krijgen lucht, water en aarde, maar geen warmte en geen licht. Doen: vul het bakje tot de helft met de aarde en maak de aarde vochtig, druk de zaadjes voorzichtig in de grond. Vul het etiket in, knip uit en plak met een plakbandje aan de zijkant van het bakje. Zet het bakje in de koelkast. Werkgroep 5 Nodig: kweekbakje, 8 (gewelde)bonen, aarde, water Deze zaden krijgen licht, warmte, water en aarde, maar geen lucht. Doen: vul het bakje tot de helft met de aarde. Druk de zaadjes voorzichtig in de grond. Vul het bakje met water tot ca. 1 cm. boven de aarde en de bonen. Vul het etiket in, knip uit en plak met een plakbandje aan de zijkant van het bakje. Zet het bakje op de vensterbank Werkgroep 6 Nodig: kweekbakje, 8 (gewelde)bonen, aarde, water Deze zaden krijgen lucht, warmte, water en aarde, maar geen licht. Doen: vul het bakje tot de helft met de aarde en maak de aarde vochtig, druk de zaadjes voorzichtig in de grond. Vul het etiket in, knip uit en plak met een plakbandje aan de zijkant van het bakje. Zet het bakje op een donkere plaats. Materialen: Het bonenexperiment ~ 6 ~ MEC De Witte Schuur 2013
Datum start onderzoek Het eerste kiempuntje is zichtbaar op: Datum:.. Wortel zichtbaar op: Datum:. Kiemplant zichtbaar op: Datum. Naam:.... Extra: bonenplantjes in een glazen pot Hoe ontkiemt een zaad? Nodig: glazen (jam)pot, strookje karton, keukenpapier, 5 (gewelde) bonen en water. Doen: maak het karton nat en bekleed de glazen pot van binnen met het karton. Prop 2,3 vellen keukenpapier in het midden van het potje tegen het kartonnen strookje. Plaats voorzichtig de bonen tussen het karton en het glas. Tip: Je kunt als hulpmiddel een satéstokje gebruiken. Vul het etiket in, knip uit en plak met een plakbandje aan het potje. Zet het potje op de vensterbank Verzorging: het propje en het strookje karton moeten vochtig blijven! Kijk de komende dagen wat er gebeurt en vul de datum in op het etiket. Let op: Het karton moet steeds met de voetjes in het water staan. Zo blijft het vochtig. Materialen: Het bonenexperiment ~ 7 ~ MEC De Witte Schuur 2013
Werkblad 1: het bonenexperiment Je hebt een experiment ingezet om te onderzoeken wat een zaadje nodig heeft om te ontkiemen: licht, lucht, warmte, water en aarde. Bij de kweekbakjes 2 t/m 6 ontbreekt steeds één of twee elementen. Gaan de boontjes in alle kweekbakjes wel kiemen? 1. In welke kweekbakjes denk je dat de boontjes gaan kiemen? Bij het inzetten van het bonenexperiment geef je aan wat je denkt dat er gaat gebeuren: zet in de kolom voorspelling een kruis onder WEL of NIET. 2. 14 dagen later kun je kijken of je het goed hebt geraden. Schrijf in de kolom 14 dagen later wat er in de kweekbakjes is gebeurd. Datum start experiment: Voorspelling Resultaat bakje Elementen WEL NIET 14 dagen later 1 licht, lucht, warmte, water, aarde 2 licht, lucht, warmte, water, aarde 3 licht, lucht, warmte, water, aarde 4 licht, lucht, warmte, water, aarde 5 licht, lucht, warmte, water, aarde 6 licht, lucht, warmte, water, aarde Conclusie: Klopt het resultaat met wat je eerst had verwacht? 0 Ja 0 Nee Door dit experiment weet ik dat Materialen: Het bonenexperiment ~ 8 ~ MEC De Witte Schuur 2013
Werkblad 2: kringloop van de boon De boon is een peulvrucht. In de peul groeien de zaadjes. De zaadjes kun je eten of opnieuw zaaien. Een paar dagen na het zaaien, gaat het zaadje kiemen. Er verschijnt een kiemplantje, dat uitgroeit tot een bonenplant. Aan de plant komen bloemen. De bloemvorm van de boon heet vlinderbloem. Na de bestuiving begint de vrucht te ontwikkelen; een langwerpige peul met daarin de zaadjes. Deze kun je eten of weer zaaien. We noemen dit een kringloop. Doen: Knip de plaatjes uit het knipblad en plak ze in de juiste volgorde. Schrijf het juiste woord er onder. Gebruik de onderstreepte woorden uit de tekst hierboven. Tekening van opengemaakt zaadje Materialen: Het bonenexperiment ~ 9 ~ MEC De Witte Schuur 2013
Knipblad: kringloop van de boon Leuk en interessant: week een paar bonen 24 uur in water (het vel is dan gemakkelijk te verwijderen), verwijder het vel van de boon en haal de twee delen van de boon uit elkaar. Werk voorzichtig om het kiemplantje niet stuk te maken Het kiemplantje is wit en ligt in een van de lobben gevouwen. Je kunt zelfs de blaadjes zien. Knip de afbeeldingen uit en plak ze op de juiste plaats op je werkblad. Teken de opengemaakte boon in je werk blad kringloop van de boon. Teken de twee zaadlobben, het pluimpje en het schildje. Materialen: Het bonenexperiment ~ 10 ~ MEC De Witte Schuur 2013