Snoeien Goede werkmethoden in de landbouw: preventie van musculo-skeletale aandoeningen via een samenwerking van sociale partners.
Inhoud Inleiding 3 1. Snoeien van grote bomen 4 2. Snoeien van lage bomen of planten 6 3. Keuze van het gereedschap 9 4. Algemeen advies voor het snoeien 13 Algemene informatie 14 Projectcoördinator: Veerle Hermans Projectpartners: Roeland Motmans, David O Neill, Danuta Roman, Peter Lundqvist, Stefan Pinzke, Tomasz Tokarski, Agnès Luycx. 2
Inleiding Snoeien komt voor in veel landbouwtoepassingen en dit om 2 belangrijke redenen. Ten eerste, om scheuten en takken in de vereiste richting te leiden en ten tweede, om ongewenst gebladerte en takken te verwijderen. De eerste handeling dient met een hoge graad van precisie te worden uitgevoerd, terwijl de tweede op een minder gedetailleerde manier kan gedaan worden. Er kunnen veel werktuigen gebruikt worden voor het snoeien, gaande van eenvoudige handsnoeischaren tot geavanceerd op de tractor-gemonteerd materiaal. Snoeiers verkiezen vaak manuele snoeischaren omwille van het betere handcomfort, de vrijheid van beweging en omwille van veiligheidsredenen. Toch worden er hoge krachteisen gesteld aan de voorarmspieren hetgeen repetitive strain injuries (RSI) van de hand/pols kan veroorzaken. Naast hand/arm problemen, komt vaak lage rugpijn voor, die veroorzaakt kan worden door het reiken in de hoogte en/of in de verte. In deze brochure wordt de nadruk gelegd om handgereedschap omwille van de risico s op musculo-skeletale aandoeningen. Om de fysieke inspanning te verminderen, worden ook aangedreven en op de tractor gemonteerde gereedschappen bekeken. In de volgende voorbeelden worden enkele goede werkmethoden om het risico op musculo-skeletale aandoeningen te verminderen voorgesteld: - Snoeien van hoge bomen - Snoeien van lage bomen en planten Vervolgens wordt er een overzicht gegeven van de principes voor het selecteren van het juiste snoeigereedschap. Er worden ook een aantal aanbevelingen gegeven over het toepassen van de juiste werktechnieken. Deze brochure bevat niet alleen goede methoden voor preventie van MSA tijdens het snoeien, maar is ook het resultaat van heel wat bezoeken en vergaderingen met landbouwers en commerciële telers. Er is geen verwantschap met commerciële organisaties of producten bij het voorstellen van deze goede methoden. We willen alle landbouwers en telers bedanken die aan deze studie hebben meegewerkt en hopen dat alle andere landbouwers van deze methoden zullen leren bij de preventie van musculoskeletale aandoeningen. 3
1. Snoeien van grote bomen Bij het snoeien neemt de snoeier verschillende houdingen aan. Het snoeien van hoge bomen, van op de grond of op een ladder, wordt gekenmerkt door: werken met geheven armen, boven schouderhoogte, overstrekte nek en/of buigen/ draaien van de rug. Oplossingen Ladder Net als bij het oogsten, zorgt een kleine lichte ladder voor een goede werkhouding, als ze op de juiste manier gebruikt wordt. De veiligheidsregels moeten nageleefd worden als men een ladder gebruikt om te ver reiken en acrobatische houdingen te vermijden: - zorg ervoor dat de twee voeten steeds op de ladder staan, - stap op en af de ladder met het gezicht voorwaarts, - probeer zoveel mogelijk de ladder met tenminste één hand vast te houden, - werk zo dicht mogelijk tegen het lichaam, niet overmatig buigen naar rechts of links. 4
Als men evenwel grotere of hogere bewegingen moet maken, kan het beter zijn om speciaal ontworpen gereedschap met een lange steel te gebruiken en niet op een ladder te gaan staan. Op die manier kan men te ver of te hoog reiken vermijden (zie ook lange stelen in volgend hoofdstuk). Een ladder kan gebruikt worden om een tijdje een zithouding aan te nemen en zodoende een langdurige statische houding en te hoog geheven armen te vermijden. Bovengrondse werkplatformen info@cheshire-gardens.com Deze voorbeelden tonen een geschikte en veilige manier om snoeiers naar de vereiste werkhoogte te brengen. 5
2. Snoeien van lage bomen of planten Het snoeien van bomen of planten op een lager niveau veroorzaakt veel slechte rughoudingen: extreme buiging van de rug, vaak gecombineerd met een draaiing. Neem bijvoorbeeld het snoeiwerk op een wijngaard. Waarschijnlijk is de wintersnoei de meest ongunstige taak van de wijnboer. Dit impliceert het knippen van de lange, droge wijnstok om nieuwe groei toe te laten en het knippen rond de nieuwe scheuten om de groei in een bepaalde richting te stimuleren. Omwille van de nauwkeurigheid moet dit manueel gebeuren, gezien de snoeier moet beslissen hoe hij/zij de planten willen laten ontwikkelen en groeien. Hoewel er al een aantal gereedschappen ontwikkeld werden om het snoeien gemakkelijker te maken (zie hieronder), zal men de rug meestal tot op zeker hoogte buigen. Oplossingen Planten op polshoogte Planten op polshoogte zorgt ervoor dat de arbeider een rechtere houding kan aannemen. In dit voorbeeld, is de houding bij het snoeien relatief gemakkelijk. Als gereedschap worden eenvoudige snoeischaren, scharen en messen met een scherp lemmet gebruikt (zie verder). 6
Een kar in de wijngaard Lange stelen Het buigen van de rug wordt (meestal) vermeden wanneer men zit. Deze kar kan alleen gebruikt worden wanneer de ondergrond het toelaat (niet te zacht, niet te oneffen, ). Door een lange steel te gebruiken kunnen de snoeiers verdere afstanden bereiken en toch een normale houding aannemen. De twee handen worden gebruikt hetgeen de kracht vergroot en de spanning over beide armen en handen verdeelt. Groeisystemen Vooral in wijngaarden, zijn er verschillende manieren om de wijnstokken te vormen (ook trellissysteem genoemd). De gekozen methode op een wijngaard lijkt een combinatie van persoonlijke voorkeur en van wat als het meest geschikt beschouwd wordt voor de soort. Maar vanuit ergonomisch standpunt speelt het soort trellissysteem een belangrijke rol. Een optimaal systeem wordt zo ontworpen dat de scheuten langs leidraden groeien die zich op een hoogte, aangepast aan de gestalte van de gemiddelde wijngaardbewerker bevinden. Niettemin, moet men ook aandacht schenken aan de noden van de rijpende druiven (temperatuur, ventilatie, ). 7
Machinaal snoeien Als het systematisch snoeien van stammen en takken niet vereist is omdat er geen precisie nodig is, kan het beter zijn om een aangedreven handgereedschap te gebruiken dat manueel gehanteerd wordt. Het is gebruikelijk dat zulke apparaten uitgerust worden met een lange steel om de reikafstand van de snoeier te vergroten. Maar dergelijk gereedschap is zwaarder en moeilijker te hanteren. Het helpt meestal als het gewicht van het gereedschap deels kan gedragen worden door riemen rond de taille en de schouders. Het snoeien kan ook met een heggenschaar, gemonteerd op een tractor, gedaan worden. Als alternatief, vindt men ook speciaal daarvoor gemaakte automatische bladverwijderaars in wijngaarden en olijfboomgaarden. 8
3. Keuze van het gereedschap Zowel bij het snoeien van hoge als lage bomen, komt een ongunstige houding van de handen en polsen voor. Het gebruik van niet-ergonomisch ontwikkeld gereedschap kan de spanning op de gewrichten verergeren en lokale druk op de handen veroorzaken. Vroeger werd een mes gebruikt voor het snoeien in bijv. de wijngaard. De gevaren zijn duidelijk, vermits er geen vast oppervlak is waar de wijnstok, de scheut of de steel tegen kan geplaatst worden. Hierdoor kwamen er toen veel snijwonden voor. Oplossingen Bij de keuze van het gereedschap is het belangrijkste principe om een onnatuurlijke polspositie te vermijden. Kies daarom gereedschap waarbij in het ontwerp hiermee rekening is gehouden. Met volgende zaken moet ook rekening gehouden worden: - de grootte van het lemmet, - veerspanning (voor snoeischaren), - links- of rechtshandig (indien beschikbaar). 9
Draaiende handvaten Het snoeien van appelbomen met een snoeischaar waarvan één van de handvaten aan de buitenkant kan draaien wanneer de arbeider de handvaten dichtknijpt. Dit vermindert de spanning op vingers en hand. Lange handvaten Het gebruik van een snoeier of snoeischaar met lange handvaten. Door deze lange handvaten vermijdt men knielen of hurken, maar het is niet noodzakelijk een garantie voor een goede rughouding. 10
Manuele snoeischaar met omgekeerde greep Deze snoeischaar heeft een greep met een omgekeerde kromming (rechts) om de lokale druk te verminderen. De blootstelling aan schokken blijft evenwel ongewenst hoog. Manuele snoeischaar met hoekig lemmet Dit zorgt voor een betere polshouding op lagere hoogtes. De pols kan een meer natuurlijke houding aannemen door de hoek van het handvat. 11
Snoeizagen met hoekig handvat Snoeizagen met een kort handvat werken het snelst en voelen het meest stabiel en nauwkeurig aan. Wanneer het handvat onder een hoek staat, kan men meer kracht uitoefenen. Er is evenwel minder vrijheid van beweging. Pneumatisch of elektrisch gereedschap Meerdael Meerdael Het gebruik van snoeischaren, takkenscharen of zagen, kan toch nog een zekere kracht met zeer veel herhaling vereisen. Daarom worden aangedreven snoeischaren aanbevolen. De foto van een wijngaard toont een elektrische snoeischaar die wordt aangedreven door een batterij in een rugzak. 12
4. Algemeen advies voor het snoeien Snoeien gaat vaak gepaard met repetitieve handelingen, moeilijke werkhoudingen en bewegingen, zware en statische spierbelastingen. Het is belangrijk om zich op dit fysiek zwaar belastende werk voor te bereiden en musculo-skeletale aandoeningen te voorkomen. Dit kan door fysiek fit en goed getraind te zijn en door de correcte werkmethodes te kennen. Leer de correcte werkmethodes toe te passen zodat ze een gewoonte worden. - Hou je lichaam in goede conditie door regelmatige fysieke activiteit. - Gebruik niet meer spierkracht dan vereist voor de taak. - Warm je spieren op en stretch voor en na de werkshift. - Wissel de taken af met collega s en neem, indien mogelijk, regelmatig korte pauzes. - Werk dicht bij je lichaam, gebruik beide handen of wissel af en vermijd het strekken van je gewrichten in een extreme stand. - Gebruik gereedschap op de juiste manier: zorg voor verschillende soorten gereedschap en gebruik het juiste gereedschap voor de juiste job. - Zorg voor ondersteuning, bijv. op de ladder of tegen een boom. Kniptangen moeten goed gesmeerd worden en lemmeten moeten vaak geslepen worden (let op voor het snijden aan het lemmet). 13
Algemene informatie Deze brochure maakt deel uit van het project Goede methoden in de landbouw: participatie van sociale partners bij de preventie van musculo-skeletale aandoeningen, gefinancierd door de Europese Commissie, DG Werkgelegenheid, sociale zaken en gelijke kansen, uitnodiging tot het indienen van voorstellen VP/2008/001. De Commissie is niet verantwoordelijk indien de informatie uit deze brochure gebruikt wordt door derden. Het eigendomsrecht van deze oefening, inclusief de industriële en intellectuele rechten en de verslagen en andere documenten die hieruit resulteerden, behoort tot de begunstigde (IDEWE vzw). Het doel van dit project is om de Europese overeenkomst tussen de sociale partners van GEOPA-COPA en EFFAT uit te voeren door het ontwikkelen van een preventiebeleid en goede methoden ter vermindering van musculo-skeletale aandoeningen in de landbouw en om de resultaten te verspreiden. Voor de volgende taken worden goede werkmethoden voorgesteld: - Melken van koeien - Rijden met een tractor - Bewerken van grondgewassen - Snoeien - Sorteren en verpakken - Fruit oogsten Voor meer informatie over dit project: www.agri-ergonomics.be 14
Financiering door: European Commission - DG Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Projectcoördinator: IDEWE vzw - Externe Dienst voor Preventie en Bescherming op het Werk Projectpartners: Loughborough University - Department of Ergonomics (Human Sciences) Central Institute for Labour Protection - National Research Institute Swedish University of Agricultural Sciences - Department of Work Science, Business Economics and Environmental Psychology GEOPA - COPA Ondersteuning door: EFFAT 15
Voor meer informatie kan u steeds terecht bij uw regionaal secretariaat. IDEWE-IBEVE Antwerpen Tel. 03 218 83 83 Fax 03 230 56 78 antwerpen@idewe.be IDEWE-IBEVE Brussel Tel. 02 237 33 24 Fax 02 230 05 69 brussel@idewe.be IDEWE-IBEVE Gent Tel. 09 264 12 30 Fax 09 264 12 39 gent@idewe.be IDEWE-IBEVE Hasselt Tel. 011 24 94 70 Fax 011 22 35 62 hasselt@idewe.be IDEWE-IBEVE Leuven Tel. 016 39 04 38 Fax 016 39 04 02 leuven@idewe.be IDEWE-IBEVE Mechelen Tel. 015 28 00 50 Fax 015 28 00 60 mechelen@idewe.be IDEWE-IBEVE Namur Tel. 081 32 10 40 Fax 081 30 13 71 namur@idewe.be IDEWE-IBEVE Turnhout Tel. 014 40 02 20 Fax 014 40 02 29 turnhout@idewe.be IDEWE-IBEVE Roeselare Tel. 051 27 29 29 Fax 051 27 29 59 roeselare@idewe.be www.idewe.be IDEWE - Niets uit deze uitgave mag, in enige vorm of op enige wijze, verveelvoudigd of openbaar gemaakt worden zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Verantwoordelijke uitgever: dr. Simon Bulterys, IDEWE, Interleuvenlaan 58, 3001 Leuven. 20241/092010. Wettelijk depot: D/2010/11.422/21.