Energie in de Merenwijk 2: verbreden en versnellen Oktober 2015 Marc Koene en Michèle Stokla 1. Het voorstel in het kort Dit project Energie in de Merenwijk 2: verbreden en versnellen is een voortzetting van de succesvolle pilot Energie in de Merenwijk in Scilladuin en Primuladuin, waarin 12 woningeigenaren gezamenlijk stappen hebben genomen om hun huizen te isoleren en te verduurzamen. De pilot heeft uitgewezen dat buurtkracht werkt. Bewoners van koopwoningen zijn zeer geïnteresseerd in energiebesparing en zijn bereid om fors te investeren in hun huis, als ze maar op de juiste wijze worden benaderd en worden ondersteund bij het verzamelen van (betrouwbare) informatie en bij het maken van keuzes. Deze benadering breiden we in 2016 en 2017 uit naar meer bewoners, meer woningtypes en een snellere werkwijze. Dat realiseren we als volgt: Door het benaderen van geïnteresseerde bewoners in de Merenwijk te intensiveren met gebruikmaking van enkele extra contactmogelijkheden waaronder stands bij evenementen en een pop-up-store in winkelcentrum De Kopermolen; Door samen te werken met enthousiaste wijkbewoners met andere types woning in de Merenwijk, die zelf een burengroep willen trekken; Door de inventarisatie van de bouwkundige eigenschappen van de woningen te standaardiseren en te vereenvoudigen. Met deze aanpak zorgen we ervoor dat er van de 400 woningen van het type Meander uit de pilot in Scilladuin en Primuladuin er een groep van 100 instapt in het programma voor collectief opdrachtgeverschap voor energiebesparingsmaatregelen. Met dezelfde benadering als in de pilot starten we in nog drie andere type woningen in de Merenwijk buurtkrachtgroepen die gezamenlijk hun huizen gaan verduurzamen. 2. Filosofie van het project Naar een duurzame woonomgeving Er ligt de komende jaren een grote opgave voor energiebesparing en duurzame energie voor de samenleving. Dat is belangrijk voor het gezond
houden van het klimaat, maar ook voor het betaalbaar houden van de energierekening. Het Nationaal Energieakkoord van de SER legt hierbij een concrete doelstelling voor de gebouwde omgeving vast: 100PJ minder energieverbruik in gebouwen in 2020 door een besparingsdoelstelling van 1,5% per jaar. Maar dat kan veel beter! De toekomst is nu al mogelijk In de nieuwbouwsector worden regelmatig projecten gerealiseerd waarin woningen geen energie verbruiken maar netto energie produceren. Het zijn Nul-op-de-meter-woningen of zelfs Plushuizen. Ook met een verbouwing zijn bestaande huizen om te bouwen tot Nul-op-de-meterwoning. Inmiddels zijn er meer dan 1.200 van dergelijke woningen gerealiseerd in Nederland, vaak door idealistische particulieren (zie de site van de Nationale duurzamehuizenroute). Ook dat kan beter! Buurtkracht en collectief, particulier opdrachtgeverschap De tijd is aangebroken om de beschikbare technieken en installaties voor grotere groepen tegelijk beschikbaar te maken. De markt van particuliere woningeigenaren is daarbij een bijzondere. Door huis voor huis te werken aan energiebesparing gaat veel schaalvoordeel voor de bouwsector verloren. Aan de andere kant is het huis als een kasteel voor woningeigenaren. Dat wil men naar eigen inzicht inrichten en onderhouden. Om dit te doorbreken is buurtkracht nodig. Groepen bewoners in min of meer identieke huizen, die zich organiseren om gezamenlijk een verbouwopdracht bij bouwbedrijven neer te leggen. Door collectief opdrachtgeverschap kunnen huiseigenaren zich een sterkere positie verwerven op de markt, vooral als ze gebruik kunnen maken van professionele kennis van de problemen en oplossingen in het energieverbruik van woningen. Het initiatief Wij zijn 0M! maakt gebruik van deze buurtkracht en de bundeling van kennis en ervaring bij energiebesparing en duurzame energie. In Wij zijn 0M! hebben 23 lokale initiatieven zich verenigd om elk in de eigen woonomgeving, maar vooral ook met elkaar in een community of practice te werken aan het verduurzamen van de Nederlandse (particuliere) woningvoorraad. In Leiden is het initiatief Energie in de Merenwijk de vertegenwoordiger van 0M! Via buurtkracht heeft Energie in de Merenwijk een eerste groep van 12 woningeigenaren verzameld, die elk voor hun eigen woning een ambitieus verbouwplan heeft opgesteld. Het gaat om woningen van het type Meander.
Energie in de Merenwijk laat zich bij deze aanpak ondersteunen door bouwkundige en financiële deskundigen, die goed weten wat er in de markt te koop is en wat een schaalsprong in verbouwingen kan opleveren. De groep woningeigenaren treedt op als collectief particulier opdrachtgever. Energie in de Merenwijk werft, door als voorbeeld voor andere woningeigenaren in de Merenwijk en in Leiden op te treden, telkens nieuwe groepen huiseigenaren en geeft via zijn netwerk in de wijk de opgedane ervaringen door. Zo groeit Energie in de Merenwijk van 20 verbouwplannen in het eerste jaar naar 200 verbouwplannen in drie jaar, 100 van het type Meander en 100 van drie andere types in de wijk. Het plan is om deze losse samenwerkingsverbanden meer structureel te maken door het oprichten van een coöperatie voor verduurzaming van de buitenruimte, woningen en gebouwen in de Merenwijk. Door lid te worden van de coöperatie nemen bewoners de regie over de verduurzaming van hun wijk in eigen hand en krijgen zo invloed op de te ontwikkelen programma s voor energiebesparing, duurzame energieopwekking en verdere verduurzaming van de wijk. Dit plan voor een energiecoöperatie wordt toegelicht in Bijlage 1. Op wie richt het initiatief zich? Het initiatief Energie in de Merenwijk richt zich op alle woningeigenaren (buren) in de Merenwijk en in tweede instantie op alle woningeigenaren van seriematig gebouwde, naoorlogse woningen in de Leiden. De koopwoningen in de Merenwijk zijn gebouwd tussen 1970 en 1985 met nog enkele buurten na 1990. Deze woningen kenmerken zich door een relatief hoog energieverbruik (gemiddeld meer dan 170 per maand aan energielasten). Bovendien zijn de huizen in leeftijd tussen de 30 en 45 jaar oud en dus toe aan groter onderhoud of renovatie. De wijk begint zich ook te verjongen nu de eerste lichting bewoners een andere woningbehoefte krijgen (kleiner, meer comfort of verzorging) en jongere gezinnen zich in de wijk vestigen. Dat zijn momenten voor woningeigenaren om te investeren in hun woning. Buiten de Merenwijk zijn er in Leiden nog een aantal woonwijken met veel particuliere woningeigenaren en huizen uit dezelfde bouwperiode. Ze zijn seriematig gebouwd, maar door hun leeftijd wat betreft energieeigenschappen sterk verouderd. In Leiden gaat het naar schatting om ruim 13.500 woningen waarvoor een vergelijkbare uitdaging geldt als voor de 4.000 particuliere woningen uit deze periode in de Merenwijk. Onderzoek en ook de eerste ervaringen in de pilot wijzen uit dat er veel draagvlak en motivatie is voor energiebesparing en duurzame energie. Er is wel een drempel voor mensen om deze intentie om te zetten in
handelen. Gebleken is dat juist in buurtverband deze afwachtende houding kan worden doorbroken. Deze positieve krachten mobiliseren wij met Energie in de Merenwijk. Daarvoor zetten wij vooral keukentafelgesprekken, buurtbijeenkomsten en lokale sociale verbanden in (bijvoorbeeld via scholen, het duurzaamheidscentrum bij de kinderboerderij en het winkelcentrum). Die persoonlijke contacten worden versterkt met laagdrempelige en relatief goedkope communicatiekanalen als een website, sociale media en een nieuwsbrief. Herkenbaar aanspreekpunt voor aanbieders op de markt Particuliere woningeigenaren vormen een moeilijke markt voor aanbieders in de bouw. Ook als huizen met een zelfde ontwerp gebouwd zijn is geen enkele woning, laat staan bewoner hetzelfde. Er is moeilijk schaalvoordeel uit innovaties in het bouwproces te realiseren, omdat elke bewoner als losse opdrachtgever optreedt. Die patstelling proberen Wij zijn 0M! en Energie in de Merenwijk te doorbreken. Met de ontwikkeling van lokaal leiderschap en buurtkracht worden bewoners van vergelijkbare huizen in kleinere en grotere groepen met min of meer eensluidende verbouwwensen verzameld. De verbouwwensen worden opgedeeld in standaard modules, waaruit individuele eigenaren hun eigen verbouwplan op maat kunnen samenstellen. Per module zal een grotere groep van eigenaren een gezamenlijke uitvraag voor offertes doen en een gezamenlijke opdracht aan een aanbieder geven. Zo kan schaalvoordeel in de markt worden gerealiseerd. Bijkomend voordeel is dat aanbieders met Energie in de Merenwijk een herkenbaar aanspreekpunt in de wijk hebben om hun aanbod aan de behoeften in de wijk aan te passen en zicht te krijgen op de omvang van de markt. Op die manier bouwt het project een brug tussen vraag en aanbod op de markt van duurzame verbouwingen. 3. Intensivering van de werving Tot nu toe is de bekendmaking van het project Energie in de Merenwijk vooral verlopen via mond-tot-mond reclame en via spreekbeurten op bijeenkomsten en evenementen in de Leidse regio. Deze communicatieinspanningen worden verbreed en geïntensiveerd. Tijdens het pilotproject in Scilladuin en Primuladuin is veel kennis en materiaal ontwikkeld dat bekendmaking via stands op evenementen kan ondersteunen. Daarnaast wordt in de periode oktober december 2016 een pop-up-store geopend in winkelcentrum De Kopermolen in de Merenwijk met het motto: Kom eens buurten over uw energierekening. In het winkelpand is al het materiaal uit de projecten van Energie in de Merenwijk, het landelijke netwerk Wij zijn 0M! en de inspanningen en programma s van de
gemeente Leiden en Duurzaam Leiden beschikbaar en krijgen bewoners gericht advies over de mogelijkheden voor energiebesparing en duurzame energie. Het realiseren van de pop-up-store wordt mede mogelijk gemaakt door samenwerking met lokale aanbieders van energieoplossingen. Die kunnen de pop-up-store sponsoren in ruil voor een informatiepaneel over hun producten voor particuliere bewoners. Wanneer de pop-up-store in 2015 succesvol is wordt de aanpak herhaald in de periode oktober t/m december 2017. Een derde uitbreiding van de communicatie en werving bestaat uit de mogelijkheid om een modelwoning Nul-op-de-meter te realiseren met een op maat ontwikkelde verbouwing. Lokale bouwondernemingen kunnen hun technieken en oplossingen hierin demonstreren en bewoners kunnen gedurende één of twee overnachtingen het woongemak en toegenomen comfort aan den lijve ondervinden. Het realiseren van een model Nul-opde-meter woning in de Merenwijk wordt in 2016 en 2017 verkend en nader uitgewerkt. De kern van de aanpak bij het betrekken van geïnteresseerde bewoners blijft liggen in de persoonlijke benadering via buren en bekenden en woonkamerbijeenkomsten met een omvang tot 12 deelnemers/stellen. 4. Voortzetting en standaardisering van bouwadvies Een belangrijke succesfactor in de pilot van Energie in de Merenwijk was de deskundige ondersteuning van de bewoners door een goede bouwkundige analyse van de woningen en het energieverbruik. Het gebruik van thermografie voor een nadere analyse van de energielekken van het huis was daarbij zeer instructief. Deze elementen in de benadering willen we behouden en uitbouwen tot een standaard intake van geïnteresseerde deelnemers. Het pakket bestaat uit informatie uit het bouwarchief van de gemeente Leiden, een keukentafelgesprek over comfort en woonwensen gecombineerd met een nadere opname van de woning en een warmtefoto van de woning. Op basis van deze intake ontvangen de bewoners een stappenplan voor het energiezuiniger en duurzamer maken van hun woning en tips voor het verbeteren van hun energiegedrag. Voor deze succesvol gebleken aanpak zoeken wij aansluiting bij het programma van maatwerkadviezen door energiecoaches dat de gemeenten Leiden op dit moment ontwikkelt. 5. Onderzoek door de Rijksuniversiteit Leiden De interesse gewekt van de Rijksuniversiteit van Leiden, Faculteit Sociale Wetenschappen voor de verschillende vernieuwende aanpakken van
energiebesparing en verduurzaming door de bewoners in de gemeente Leiden. De universiteit ontwikkelt samen met Energie in de Merenwijk een onderzoeksproject om de meerwaarde en de succesfactoren in deze verschillende benaderingen te onderzoeken en te vergelijken met gebieden waar geen begeleiders voor woningeigenaren actief zijn. Hieruit blijkt de wetenschappelijke belangstelling voor wat de energieke samenleving is gaan heten, met initiatieven als Energie in de Merenwijk, de Wijkvisie Zeeheldenbuurt Klimaatneutraal 2030 en de programma s voor collectief inkopen van Energiek Leiden. 6. Praktische uitwerking van het project Doel van het initiatief: verduurzamen van de Merenwijk in Leiden door verschillende programma s op het gebied van energiebesparing, duurzame energie en andere duurzaamheidsthema s. De komende twee jaar richt Energie in de Merenwijk zich op het organiseren van collectief particulier opdrachtgeverschap voor Naar-nul-op-de-meter-verbouwingen en gezamenlijke inkoopprogramma s voor energiemaatregelen in de Merenwijk, waarbij de energiekosten voor eigenaren minimaal gelijk blijven en op z'n best lager worden. Doelgroep: Particuliere woningeigenaren in de Merenwijk in Leiden met daarnaast voorbeeldwerking naar andere particuliere woningeigenaren in Leiden. Daarvan afgeleide doelgroep: marktpartijen uit de aanbodkant van bouwen en financieren van duurzame woningen en verbouwingen. Beoogd resultaat: Bij afronding van dit tweede project heeft een groep van 200 woningeigenaren een plan van aanpak voor energiemaatregelen voor hun woning waarvan er 10-15 het plan hebben hun woning om te vormen tot een (zo goed als) Nul-op-de-meter-woning. Voor het uitvoeren van deze plannen zijn per burengroep offertes van drie betrouwbare aanbieders van energiezuinige verbouwingen. Ook ligt er een aanbod voor de financiering van de verbouwingen, waarbij de totale kosten voor energiegebruik door de bewoners niet hoger is dan vóór de verbouwing. Een bouwkundig en een financieel expert beoordelen de aanbiedingen en geven de initiatiefnemers een advies. Daarnaast is het initiatief bekend gemaakt aan zo veel mogelijk huiseigenaren in de Merenwijk middels mond-tot-mondreclame, bijeenkomsten, sociale media, een website en een nieuwsbrief. De communicatieactiviteiten zijn uitgebreid met stands op duurzame evenementen in Leiden, een pop-up-store in De Kopermolen en openhuis-dagen en logeermogelijkheden in de modelwoning Nul-Op-De-Meter.
Er zijn 20 nieuwe groepen van 10 12 bewoners van eenzelfde huizentype van start gegaan. De energiecoöperatie heeft 250 leden. Aanpak / werkwijze: Via buurtkracht worden groepen van 10-12 bewoners gevormd in diverse buurten van de Merenwijk, die elk getrokken worden door één enthousiaste buur. De groepen worden ondersteund door de trekkers van Energie in de Merenwijk en door deskundigen op het gebied van duurzaam verbouwen en betrouwbaar financieren uit het netwerk Wij zijn 0M! De werkwijze en samenwerking in de burengroep krijgt vorm volgens de inzichten en met de materialen die in de pilot in Scilladuin en Primuladuin zijn opgedaan. De werving van belangstellenden en trekkers van groepen wordt geïntensiveerd door aanwezig te zijn met stands op duurzame evenementen in de Merenwijk en door het inrichten van een pop-up-store in winkelcentrum De Kopermolen. Ook wordt door met Energie in de Merenwijk en twee stagiairs deel te nemen aan het programma voor maatwerkadviezen door energiecoaches van de gemeente Leiden het bereiken van geïnteresseerden en het opnemen van woningeigenschappen en woonwensen versneld. Van de vorderingen wordt verslag gedaan middels mond-tot-mondreclame door de groepsleden, middels een website en een nieuwsbrief, middels persberichten voor lokale media en middels stands, de pop-up-store en de modelwoning Nul-Op-De-Meter. Nieuws en inhoud van berichten wordt verzorgd door de initiatiefgroep en vergelijkbare initiatieven in Leiden of het netwerk Wij zijn 0M!. Planning: De eerste maanden van het project loopt de werving van nieuwe trekkers en burengroepen conform de aanpak in Energie in de Merenwijk 1. Daarnaast wordt de verbreding en versnelling van het project organisatorisch voorbereid. Contracteren van een winkelpand voor de pop-up-store, zoeken van stagiairs, afspraken maken met het programma maatwerkadviezen energiecoaches van de gemeente Leiden, verwerken van ervaringen en materialen uit Energie in de Merenwijk 1 tot voorlichtingsmateriaal en vormgeving van de stand, ontwikkelen van een evenementenkalender en een communicatieagenda, etc. Gedurende de twee jaar van de looptijd van het project gaan er voortdurend burengroepen van start en worden woningopnames en woonwensen inventarisaties uitgevoerd. Ondertussen wordt een plan van aanpak voor de oprichting van de energiecoöperatie Energie in de Merenwijk opgesteld. Uitvoering start in het voorjaar van 2016. Daarmee ziet de planning er als volgt uit:
Tabel 1: Planning project Energie in de Merenwijk 2: verbreden en versnellen Periode activiteiten januari - september 2016 organisatorische voorbereiding verdere werving enthousiaste starters van een burengroep opstellen evenementenkalender en publiciteitsagenda maart 2016 nieuwsbrief Energie in de Merenwijk, persbericht pop-up-store januari 2016 - december 2017 starten nieuwe burengroepen maart - juni 2016 opstellen plan van aanpak energiecoöperatie juli 2016 - december 2017 regelmatige afronding verbouwopdrachten augustus 2016 start uitvoering pva energiecoöperatie september 2016 nieuwsbrief Energie in de Merenwijk oktober - december 2016 pop-up-store Kom eens buurten over energie thuis december 2016 nieuwsbrief Energie in de Merenwijk oktober 2016 - juli 2017 Verkenning realiseren Modelwoning NODM december 2016 - februari 2017 warmtescans geïnteresseerde woningeigenaren September 2017 nieuwsbrief Energie in de Merenwijk oktober - december 2017 pop-up-store Kom eens buurten over energie thuis december 2017 nieuwsbrief Energie in de Merenwijk januari - februari 2017 afronding en verslag Energie in de Merenwijk 2 december 2017 - januari 2017 warmtescans geïnteresseerde woningeigenaren
Bijlage 1 Praktische aspecten van de Energiecoöperatie Energie in de Merenwijk heeft als doel de Merenwijk structureel te verduurzamen en de bewoners van de wijk daarin de regie te geven. Het verduurzamen is concreet gestart met het verduurzamen van particuliere woningen in de wijk, maar ook collectieve duurzame energie, duurzaam groenonderhoud of innovatieve vormen van preventie en hergebruik van afval passen in de samenwerking. De ambitie is om in 2040 klimaatneutraal en afvalloos te zijn in de Merenwijk. Een coöperatie is een samenwerkingsvorm die goed aansluit bij de doelen van Energie in de Merenwijk. Een coöperatie heeft geen winstoogmerk en ondersteunt leden bij het nemen van besluiten over de activiteiten. Voordeel is ook dat de uitvoering van de programma s en de service aan de leden geprofessionaliseerd kan worden. Voor lidmaatschap van Energiecoöperatie Energie in de Merenwijk van augustus 2016 december 2017 wordt 15 in rekening gebracht. Dit lidmaatschapsgeld geeft toegang tot bijeenkomsten over technische en financiële thema s rondom energiebesparing en duurzame energie en tot alle opgebouwde kennis en hulpmiddelen. Ook ontvangen de leden de nieuwsbrieven van Energie in de Merenwijk en attendering voor relevante gebeurtenissen en evenementen in Leiden en omstreken. Voor actief deelnemen aan of gebruik maken van de verschillende aangeboden energiebesparingprogramma s en projecten wordt afhankelijk van de inspanningen van professionals een eenmalige eigen bijdrage gerekend, die later verrekend wordt met gerealiseerde kortingen bij inkoop of die terugverdiend wordt met de besparingen op de energierekening. Deze eigen bijdrage kan variëren van 100 tot 250 voor de verschillende programma s. Voor de oprichting van de Energiecoöperatie Energie in de Merenwijk wordt juridische ondersteuning gezocht bij ervaringsdeskundigen voor het starten van een energiecoöperatie op wijkniveau.