Droogmakerij Nieuwkoop Noorden Beeldanalyse Nieuwkoop Gemeente Nieuwkoop Woerdense Verlaat Lint De natte polder 1
Beeldanalyse Nieuwkoop 2
Voorwoord In het ruimtelijk beleid is de laatste jaren de aandacht voor ruimtelijke kwaliteit sterk toegenomen. Het aspect beeldkwaliteit, als afgeleide van ruimtelijke kwaliteit wordt daarbij niet langer als uitsluitend een taak van welstandstoezicht en monumentenzorg gezien. Steeds meer wint de opvatting terrein, dat beeldkwaliteit juist eerder en geïntegreerd in het ruimtelijk beleid zou moeten worden opgenomen. Om te komen tot inhoudelijke uitspraken betreffende de gewenste beeldkwaliteit in de gemeente Nieuwkoop, zijn de ruimtelijke karakteristieken en eigenschappen geïnventariseerd en gewaardeerd. Op grond hiervan kunnen beleidsuitgangspunten worden geformuleerd, rekening houdend met beleid op andere terreinen en in nauw overleg met diensten, adviseurs en welstand. Dit kan leiden tot een welstandsnota of beeldkwaliteitplan voor de gemeente Nieuwkoop. Rotterdam, december 2000 Dorp, Stad & Land 3
Beeldanalyse Nieuwkoop 4
Inhoudsopgave Voorwoord Inhoudsopgave Plangebied 1 Inleiding 1.1 Aanleiding en doel 8 1.2 Van beeldanalyse naar welstandsnota 8 1.3 Methode en inhoud 9 2 Analyse 2.1 Algemeen 12 2.2 Landschapsvorming en ontwikkeling 13 2.3 Landschapsstructuur en morfologie 14 2.4 Functies en verstedelijking 16 2.5 Bebouwing en beeld 30 3 Visie en beleidsaccenten 3.1 Visie 36 3.2 Deelgebieden en prioriteiten 38 3.3 Aanbevelingen voor vervolg 43 Colofon 5
Plangebied Gemeente Nieuwkoop 6 Beeldanalyse Nieuwkoop
1 Inleiding 7
Beeldanalyse Nieuwkoop 1.1 Aanleiding en doel De aanleiding tot de ontwikkeling van deze beeldanalyse kan gezocht worden in het feit dat er tal van veelal kleinschalige ontwikkelingen gaande zijn die van invloed zijn op de ruimtelijke kwaliteit en met name de beeldkwaliteit van de gemeente Nieuwkoop. Deze analyse heeft daarom tot doel om door een gedegen inventarisatie, analyse en evaluatie van de bestaande ruimtelijke kwaliteit een integrale visie op de beeldkwaliteit van de gemeente Nieuwkoop te geven. Een dergelijke visie is de eerste noodzakelijke stap in de ontwikkeling van een gemeentelijk beeldkwaliteitbeleid. Deze beeldanalyse is als inventarisatie van beeldeigenschappen een hulpmiddel voor de welstandscommissie bij planbeoordelingen op verschillende schaal- en detailleringniveaus. De beeldanalyse kan daarnaast ook rechtstreeks worden gebruikt: - als onderlegger voor een uit te werken beeldkwaliteitplan; - als onderlegger voor diverse beleidsnota s, bijvoorbeeld bij opstelling van landschapsplannen, verkeers- en groenplannen; - het vervaardigen of aanpassen van bestemmingsplannen en structuurvisies; - begeleiding en toetsing van ontwikkelingsplannen; - controleren en actualiseren cultuurhistorische panden en aanzet voor monumentenbeleid; - kweken van bewustwording onder de bevolking t.a.v. beeldkwaliteit. In beginsel is het gehele gemeentelijk grondgebied onderwerp van studie. Er zal echter vooral aandacht besteed worden aan het lint en bebouwde kernen binnen de gemeente Nieuwkoop door middel van een analyse op verschillende schaal- en detailleringniveaus van de landschappelijke aspecten, de historische ontwikkeling, stedenbouwkundige structuur, de inventarisatie van bebouwing, het stratenpatroon, de verkavelingopzet en de functionele structuur. Er wordt getracht te komen tot een indeling van het gebied naar afzonderlijke samenhangende gebiedsdelen en/of thema's, waarvoor gedetailleerde uitwerkingen gemaakt kunnen worden. 1.2 Van beeldanalyse naar welstandsnota De beeldanalyse geeft een integrale visie op de bestaande ruimtelijke kwaliteit van de gemeente Nieuwkoop. Hieruit volgt een indeling naar prioriteiten in de vorm van aandachtsgebieden, consolidatiegebieden, ontwikkelingsgebieden en neutrale gebieden. Deze onderverdeling vormt de basis voor een gebiedsgericht beeldkwaliteit- of welstandsbeleid. In de beleidsvertaling dient per gebied vastgesteld te worden of algemene dan wel meer specifieke toetsingscriteria van toepassing zijn in dat gebied. Een dergelijk gebiedsgericht selectief beleid is geheel in overeenstemming met de nieuwe Woningwet en met een daaruit volgend, verplicht door gemeentes vast te stellen, gebiedsgericht welstandsbeleid. In een welstandsnota kan hieraan verdere invulling worden gegeven. 8
1.3 Methode en inhoud Om zoveel mogelijk overzicht te behouden en de gebruiksmogelijkheden zo breed mogelijk te maken wordt de beeldanalyse op verschillende schaalniveaus uitgewerkt. Het hoogste schaalniveau is het landschap, daaronder liggen de kernen en het lint in het landschap van de gemeente Nieuwkoop. Het laagste schaalniveau beslaat analyses van de bebouwing en het ruimtelijk beeld. Kennis in kaartmateriaal, teksten en foto s Per schaalniveau: Inventarisatie Analyse Conclusies Landschap: De vormingsgeschiedenis, landschapstypering, verstedelijking en ruimtelijke eigenschappen van het landschap. Kernen: Inventarisatie en analyse van de bestaande kenmerken, eigenschappen en samenhang van de bebouwde en openbare ruimte in de gemeente Nieuwkoop. Visie: Aan de hand van de analyses en ruimtelijke opbouw is een integrale visie voor het gemeentelijk grondgebied gemaakt, die vertaald wordt in prioriteiten per deelgebied. Visie Prioriteiten per deelgebied De ontstaansgeschiedenis, de landschapsvormen en structuren, de verstedelijking alsmede de bebouwingsvormen en -typologieën en het ruimtelijk beeld zullen in hoofdstuk 2 nader uiteengezet worden. Vervolgens wordt in hoofdstuk 3 een integrale visie voor het gemeentelijk grondgebied opgesteld. Aan de daaruit volgende deelgebieden wordt vervolgens een prioriteit toegekend. 9
Beeldanalyse Nieuwkoop 10
2 Analyse 11
Beeldanalyse Nieuwkoop 2.1 Algemeen Om een idee te krijgen hoe de bebouwde kernen en linten van Nieuwkoop aansluiten op de omgeving, zal nader gekeken worden naar de oude en bestaande structuren van het landschap. Het landschap vormt als het ware de ruggengraat van de bebouwingsconcentratie. De analyses bestaan uit: Landschapsvorming en ontwikkeling; Hierin worden de ontwikkelingen van het gebied door de eeuwen heen nader bekeken. Landschapsstructuur en morfologie; Hierin wordt nader ingegaan op de structurerende elementen in het landschap en de verhouding tussen openheid en geslotenheid. Functies en verstedelijking; Hierin worden de verschillende functies en verstedelijking in het gebied geïnventariseerd en geanalyseerd. Bebouwing en beeld; Hierin wordt de ruimtelijke verschijningsvorm van de bebouwing, de bebouwingstypologie en het ruimtelijk beeld in de verschillende gebieden weergegeven en geanalyseerd. 12
2.2 Landschapsvorming en ontwikkeling De eerste vermelding van Nieuwkoop dateert uit ca. 1130 toen het dorp is ontstaan als veendorp. Het gebied werd vanaf die tijd ontgonnen volgens het slagenverkavelingpatroon. Dat wil zeggen dat loodrecht op de ontginningsbasis, veelal oevers van een rivier of waterloop, een stelsel van langgerekte evenwijdige sloten werd gegraven die voor de ontwatering van het gebied zorgden. Op de kop van de kavels aan de ontginningsbasis werden boerderijen en woonbebouwing gesitueerd, waardoor het huidige langgerekt bebouwingslint ontstond. In het begin werd de grond gebruikt voor grasland en vooral akkerland. Door de ontwatering klonk de veengrond echter in, waardoor het maaiveld zakte. De grondwaterstand werd uiteindelijk te hoog voor akkerbouw waardoor overgeschakeld moest worden naar grasland. Rond 1600 werd gestart met de massale vervening van dit gebied. Aanvankelijk werd alleen het veen boven de grondwaterspiegel afgegraven. In de loop van de 16 e eeuw werd door middel van baggeren ook het veen onder de waterspiegel gehaald. Hierbij werden bestaande sloten uitgebaggerd en verbreed. De veenmassa werd te drogen gelegd op de steeds smaller wordende langwerpige landerijen, de legakkers. Bij voortgang van de vervening bleven vervolgens smalle repen land omringd door water over, die uiteindelijk door golfafslag geheel konden verdwijnen. Hierdoor ontstonden aaneengesloten watervlakten. Deze plassen vormden een bedreiging voor de smalle veenstroken langs de ontginningsbasissen en potentiële ontwikkelingsgebieden voor landbouw. Daarom werd in 1809 polder Nieuwkoop zoals vele polders in deze omgeving drooggemaakt. De zuidelijke polder Nieuwkoop en Noorden daarentegen is door geldgebrek echter nooit drooggemaakt en bestaat nog steeds uit plassen en gebieden met slagenverkaveling. slagenverkavelingslandschap veenplassen- en petgatenlandschap droogmakerijlandschap Landschapsontwikkeling van een slagenlandschap naar een droogmakerij Slagenverkaveling met langgerekte evenwijdige Veenplas met restanten van legakkers. 13
Beeldanalyse Nieuwkoop 2.3 Landschapsstructuur en morfologie De gemeente Nieuwkoop is gelegen in het Noordoosten van de provincie Zuid-Holland in de Rijn- en Gouwestreek en bestaat uit de kernen Nieuwkoop, Noorden en Woerdense Verlaat en de gehuchten Zuideinde, Slikkendam, Achtienhoven en Meije. Het lint Zuideinde- Nieuwkoop-Noorden, gelegen aan de dijk op de oude strook bovenland, vormt de belangrijkste bebouwingslijn in het landschap en is tevens de scheiding tussen twee verschillende landschapsdelen in de gemeente Nieuwkoop. Het lint is door zijn hogere ligging duidelijk herkenbaar in het landschap. De bebouwing is in de loop der jaren verdicht en uitgebreid met de kernen Nieuwkoop en Noorden. Ten noorden van dit bebouwingslint ligt de polder Nieuwkoop, een droogmakerij. Deze polder wordt gekenmerkt door een open karakter met veel grasland omgeven door hoge dijken. De openheid van de polder wordt extra versterkt door een strakke rationele verkaveling met gelijke rechthoekige kavels. Het gebied ten zuiden hiervan wordt gekenmerkt door veenplassen- en petgatenlandschap, open plassen naast uitgestrekte besloten rietlanden en moerasbosjes. Naar het zuiden toe gaat rietland over in weilanden die doorlopen tot aan het riviertje de Meije. Langs de Meije, die een kronkelend verloop kent bevinden zich aan Nieuwkoopse zijde enkele verspreid gelegen boerderijen. Veenplas in polder Nieuwkoop en Noorden. Openheid en rationele verkaveling in polder Een opvallend kenmerk in de gemeente Nieuwkoop zijn de hoogteverschillen tussen de verschillende gebieden. De polder Nieuwkoop wordt gekenmerkt door een verdiepte ligging van ongeveer -5,5 NAP. De zuidelijke niet of enigszins verveende gronden liggen aanmerkelijk hoger tussen de 2 en 1 meter NAP. Van oorsprong lag het veen hoger, maar na de ontginning is het veen gaan inklinken en 1 tot 2 meter gedaald. De ontginningsassen Zuideinde-Nieuwkoop- Noorden en langs de Meije steken hier nog boven uit. Verdiepte ligging droogmakerij Hoogteverschillen in het landschap 14
15
Beeldanalyse Nieuwkoop 2.4 Functies en verstedelijking De kernen in de gemeente Nieuwkoop zijn voornamelijk weg- en dijkdorpen. De belangrijkste kernen bevinden zich langs de dijk en oude strook bovenland tussen de natte polder Nieuwkoop en Noorden en droge polder Nieuwkoop. De bebouwing in de kernen heeft zich tot een vrijwel aaneengesloten tweezijdig lint gevormd. Aan de zuidzijde staat de bebouwing op de restanten van legakkers die een reeks eilandjes vormen. Deze eilandjes zijn door middel van bruggen met de weg verbonden. Aan de Noordzijde staat de lintbebouwing op de strook bovenland aan de dijk. Na de tweede wereldoorlog heeft de bebouwing en bevolking een duidelijke groei gekend. De planmatige uitbreidingen van de kernen Nieuwkoop, Noorden en Woerdense Verlaat zijn hier het resultaat van. Nieuwkoop Nieuwkoop is als lintdorp ontstaan langs de oude ontginningsas. Door de bouw van het huis van Nieuwkoop en het raadhuis ontstond een pleintje in het lint en een centrum voor de kern. Toen men in de 16 e eeuw met de massale vervening van de omgeving begon, werd de lintbebouwing verdicht door het plaatsen van kleine huisjes tussen de boerderijen ten behoeve van de veenarbeiders. Hierna volgde een periode van verval, waarin de bevolking als gevolg van het einde van de vervening terugliep en de bestaande lintbebouwing in verval raakte. Tevens verschenen in deze tijd de eerste boerderijen in de nieuwe droogmakerij Nieuwkoop. In 1915 raakte Nieuwkoop door de aanleg van de spoorlijn (opgeheven in 1936) uit zijn isolement. Door de opkomst van het watertoerisme kwamen er zomerverblijven en jachthavens. Na de tweede wereldoorlog in de jaren 50 groeide de bevolking explosief wat gepaard ging met een forse uitbreiding van de kern. Eerst werden open ruimtes in het lint volgebouwd waarna het gebied tussen het lint en de provinciale weg werd bebouwd. Aan de oostzijde is een bedrijventerrein gesitueerd dat wordt uitgebreid. Structuurkaart Nieuwkoop De structuur van Nieuwkoop wordt voornamelijk bepaald door het lint, Zuideinde-Dorpsstraat-Noordenseweg, waaraan de kern is ontstaan. Deze lintstructuur zorgt voor een hoekverdraaiing van het dorp ten opzichte van het landschap. Aan de zuidzijde vormen de restanten van legakkers eilandjes die door middel van bruggetjes met de weg zijn verbonden. Aan de noordzijde van het lint ligt de polder Nieuwkoop een droogmakerij. Door de verdiepte ligging vormt het lint een visuele begrenzing vanuit de achterliggende woonwijken. Deze woonwijken zijn door middel van een drietal routes verbonden met het oude lint en het centrum. De hoofdontsluiting wordt gevormd door de provinciale weg N231. De Kennedylaan verbindt de provinciale weg met het lint en ontsluit de tussenliggende woonwijken. Het lint zorgt voor de ontsluiting van het centrum en verbindt Nieuwkoop met het Zuideinde en Noorden. De aansluiting van de Nieuwveenseweg en de Kennedylaan op de provinciale weg vormen twee belangrijke knooppunten. Een drietal kerktorens en de gemeentetoren op het Regthuysplein zijn oriëntatiepunten voor de omgeving. Kennedylaan als verbinding tussen het lint en de Kerktoren als oriëntatiepunt 16