Opmaak-Satelliet-pam 20-06-2005 16:44 Pagina 59 9. Bewolkingspatronen achter bergachtige eilanden Gelijkmatige luchtstromingen boven oceanen kunnen verstoord worden door bergachtige eilanden, die als obstakels fungeren. Satellietbeelden laten zien dat zich achter zulke obstakels in een aantal gevallen een prachtig patroon met wervels vormt. Daarnaast geven dezelfde eilanden soms aanleiding tot boeggolfvormige opklaringsgebieden, terwijl nu en dan een of twee wolkenpluimen zichtbaar zijn. De wervelpatronen werden voor het eerst gezien met behulp van de Amerikaanse weersatelliet TIROS V in 1962. Voor die tijd was het verschijnsel niet waarneembaar. De bewolkingspatronen zijn te kleinschalig om ze te kunnen terugvinden op een weerkaart, temeer daar de waarnemingsgegevens in de gebieden waar het wervelpatroon voorkomt, erg schaars zijn. De wervels zijn echter weer te groot om door waarnemers vanaf schepen of vanuit vliegtuigen als zodanig herkend te worden. Wervels achter Jan Mayen. Datum: 13 februari 2004. Satelliet: Aqua. Bron: NASA/GSFC MODIS Land Rapid Response Team. a. obstakel U obstakel onstabiele stroming a: Schematische voorstelling van een wervelweg van Von Kármàn, ontstaan achter een obstakel in een gelijkmatige stroming door het afwisselend loslaten van wervels aan de lijzijde van het obstakel. b: Stromingspatroon achter een obstakel; bij een langzame stroming. Achter het obstakel kan zich een wervelweg van Von Kármàn vormen. b.
Opmaak-Satelliet-pam 20-06-2005 16:44 Pagina 60 Wervels achter Madeira, 1 december 2002. Satelliet: Terra. Bron: NASA/GSFC MODIS Land Rapid Response Team. Satellietbeelden tonen het verschijnsel geregeld, vooral achter Jan Mayen in de Groenlandzee tussen Groenland en Lapland/Spitsbergen (foto pag. 59), achter Madeira (foto boven), de Canarische Eilanden (foto links) en de Kaapverdische Eilanden (foto pag. 61) voor de kust van Marokko en achter Guadalupe in de Grote Oceaan voor de kust van Mexico (foto pag. 62). Wervelweg van Von Kármàn Wervels achter de Canarische Eilanden, 24 april 2000. Satelliet: Seastar. Bron: NASA/GSFC SeaWiFS Project. Het verschijnsel dat er zich wervelpatronen vormen in een gelijkmatige stroming achter een obstakel, is bekend uit de stromingsleer. De wervels ontstaan afwisselend aan de linkerzijde en aan de rechterzijde van het obstakel, laten los en worden vervangen door een nieuw gevormde wervel (zie tekening pag. 59). Zo vormt zich een patroon dat bestaat uit twee bijna evenwijdige rijen wervels; de afstand tussen de hartlijnen van de wervelrijen is gelijk aan de diameter van 60 HET WEER OP SATELLIETBEELDEN
Opmaak-Satelliet-pam 20-06-2005 16:44 Pagina 61 het obstakel. In beide rijen volgen de wervels elkaar zo snel op, dat de onderlinge afstanden ongeveer gelijk zijn. Wervels van één rij hebben dezelfde draairichting; deze draairichting is tegengesteld aan die van een wervel uit de andere rij. Een dergelijk stromingspatroon staat bekend als wervelweg van Von Kármàn. Théodore von Kármàn was een natuurkundige van Hongaarse afkomst, die in 1911 voor het eerst een wiskundige beschrijving gaf van het verschijnsel. De wervels van Von Kármàn vormden de verklaring van zwieptonen van de wind die tegen takken of touwen blaast; ze veroorzaken ook het lawaai van de imperiaal op de rijdende auto en ze maken het zo moeilijk om een roeispaan strak door het water te trekken. Vóór Von Kármàn hadden anderen zich al met de naar hem genoemde wervels beziggehouden. Reeds in de tiende eeuw bouwde aartsbisschop Dunstam van Canterbury (die volgens de overlevering meer tijd stak in het beoefenen van muziek en natuurwetenschap dan in het houden van Wervels achter de Kaapverdische Eilanden. Datum: 26 april 2004. Satelliet: Aqua. Bron: NASA/GSFC MODIS Land Rapid Response Team.
Opmaak-Satelliet-pam 20-06-2005 16:45 Pagina 62 Wervels achter Guadalupe voor de kust van Baja Californië, Mexico. Datum: 16 mei 2002. Satelliet: Terra. Bron: NASA/GSFC MODIS Land Rapid Response Team.
Opmaak-Satelliet-pam 20-06-2005 16:45 Pagina 63 Wervels achter Socorro en wolkenpluim achter San Benedicto. Beide eilanden maken deel uit van de Mexicaanse Revillagigedo eilandengroep in de Stille Oceaan. Datum: 13 mei 2004. Satelliet: Aqua. Bron: NASA/GSFC MODIS Land Rapid Response Team. preken) een windharp of Eolusharp. De snaren van deze harp werden door de wind bespeeld onder de vorming van Von Kármànwervels. De aartsbisschop laadde hiermee echter de verdenking van tovenarij op zich en hij moest asiel zoeken in België. In de tijd van de romantiek raakte het instrument weer in zwang en ook in ons land stonden in de negentiende eeuw bij een aantal buitenverblijven windharpen opgesteld. Een andere voorganger van Von Kármàn was Leonardo da Vinci, die het verschijnsel noemt in zijn verhandeling Del moto e misura dell aqua. In de huidige tijd staan de wervels in de belangstelling in verband met trillingen die onverwacht bleken op te treden bij hoogspanningskabels, fabrieksschoorstenen, scheepsschroeven, periscopen van onderzeeboten en raketten die klaarstonden voor lancering. Ook het instorten van de Tacoma Narrowsbrug in het najaar van 1940, bekend door de filmopnamen die ervan werden gemaakt, wordt aan Von Kármànwervels toegeschreven. Een wervelpatroon zoals getoond op verscheidene afbeeldingen ontstaat in het laboratorium alleen bij bepaalde aanstroomsnelheden uit om en om loslatende wervels. Bij lagere aanstroomsnelheden laten de wervels niet meer los; wel kan dan weer een vergelijkbaar wervelpatroon ontstaan in de onstabiele stroming achter het obstakel. Von Kármànwervels op satellietbeelden Ook in de meteorologie komen we de wervelweg van Von Kármàn weer tegen. Het patroon vormt zich soms aan de lijzijde van bergachtige eilanden in gelaagde BEWOLKINGSPATRONEN ACHTER BERGACHTIGE EILANDEN 63
Opmaak-Satelliet-pam 20-06-2005 16:46 Pagina 64 Eilandeffecten in Saharastof boven de Canarische Eilanden, 11 februari 2001. Satelliet: Seastar. Bron: NASA/GSFC SeaWiFS Project. Detail uit de foto van pag. 76 bij hoofdstuk 11 (Stofstormen). bewolking (stratocumulus) aan de oostzijde van subtropische hogedrukgebieden. Daarnaast treffen we het aan in wolkenstratenpatronen op hogere breedten, zoals achter Jan Mayen. In enkele gevallen is hooggebergte nabij de kust voldoende om een wervelpatroon te veroorzaken. De omstandigheden waaronder het patroon optreedt, worden gekenmerkt door een gelaagde opbouw van de atmosfeer. In de onderste laag van vijfhonderd tot 1500m meter dik, staat gewoonlijk minder wind dan in de vrije atmosfeer direct daarboven. Doordat er tussen de beide lagen nauwelijks uitwisseling plaatsvindt, kan zo n situatie, door de meteorologen aangeduid als inversie, geruime tijd voortduren. Dergelijke inversies treden vooral op in de buurt van hogedrukgebieden. Het eiland dat de wervels veroorzaakt, moet hoog genoeg zijn om door de inversie heen te prikken.verder moet er een gelijkmatige luchtstroming in de luchtlaag onder de inversie voorkomen met windsnelheden tussen vijf en vijftien meter per seconde. Bij lagere snelheden vormen de wervels zich niet altijd, bij hogere snelheden kunnen gevormde wervels zich niet handhaven. Als de wervels eenmaal gevormd zijn, bewegen ze met de luchtstroming mee. Ze verdwijnen weer als ze in een gebied terechtkomen waar de luchtstroming of de temperatuuropbouw van de atmosfeer te sterk afwijkt van de toestand in de omgeving van het eiland waar ze gevormd werden. Verder kunnen ze ook verdwijnen door verweven te raken met een andere wervel. Doordat naburige wervels (in verschillende rijen) tegengestelde draairichting hebben, doven ze elkaar als het ware uit. Andere eilandeffecten Afgezien van een wervelweg van Von Kármàn kunnen ook andere effecten veroorzaakt worden door bergachtige eilanden die zich als een obstakel in een luchtstroming bevinden. Zo ontstaan er geregeld opklaringsgebieden achter de eilanden; de wolken verdwijnen op het moment dat ze de eilanden bereiken. Het geheel doet vaak denken aan de boeggolf van een schip, zoals ook de beelden bij het volgende hoofdstuk laten zien. Verder dienen de wolkenpluimen genoemd te worden, die zich soms vormen achter eilanden ten gevolge van verticale turbulente bewegingen. Meestal gaat het om één wolkenpluim (zie foto pag. 63), maar in bijzondere gevallen (bij afname van de windsnelheid met de hoogte) kunnen er twee wolkenpluimen ontstaan, stroomafwaarts links en rechts van het eiland (niet afgebeeld). De stromingspatronen rond vulkanische eilanden zijn gewoonlijk zichtbaar in bewolking. In zeer uitzonderlijke gevallen zijn ze ook terug te vinden in stofwolken, zoals in het geval van de foto boven. 64 HET WEER OP SATELLIETBEELDEN