Themamiddag SER-advies Toekomstvisie 27 februari 2015
Welkom Kick van der Pol voorzitter Pensioenfederatie
SER Advies Toekomst Pensioenen Kees Goudswaard Themamiddag, Den Haag, 27 februari 2015 Faculteit der Rechtsgeleerdheid Afdeling Economie Leiden University. The university to discover.
Adviesvraag kabinet hoe kijkt de SER aan tegen de toekomst van de aanvullende pensioenen en de transitiepaden die daarvoor nodig zijn? specifiek wordt visie gevraagd op de volgende thema's: collectiviteit, keuzevrijheid en maatwerk risicodeling en / of herverdeling vermogensopbouw voor pensioen, wonen en zorg Leiden University. The university to discover.
Sterke punten stelsel collectiviteit en risicodeling maar: welvaartswinst collectieve risicodeling is wel minder geworden (Netspar Brief 1) Nederland scoort nog goed op toereikendheid pensioenen maar: er zijn wel grote verschillen in pensioenopbouw (Netspar Brief 2) relatief lage uitvoeringskosten Leiden University. The university to discover.
Zwakke punten stelsel 1 nominale pensioentoezeggingen leveren geen koop-krachtbestendig pensioen op gedaald vertrouwen als gevolg van (indexatie)kortingen ondoorzichtige en soms moeilijk te rechtvaardigen herverdeling weinig transparantie Leiden University. The university to discover.
Zwakke punten stelsel 2 onvoldoende aansluiting bij ontwikkelingen op de arbeidsmarkt weinig ruimte voor maatwerk en keuzevrijheid pro cyclische economische effecten (grote rente-gevoeligheid) Leiden University. The university to discover.
Toetsingscriteria scenario's pensioenresultaat (toereikendheid) aansluiting op maatschappelijke trends (transparantie, mogelijkheden tot maatwerk / keuzevrijheid, aansluiting op arbeidsmarkt, evenwicht tussen generaties) economische effecten transitie (hoe kom je bij het eindbeeld) Leiden University. The university to discover.
Vier varianten 1. Uitkeringsovereenkomst met degressieve opbouw; twee subvarianten: a. nominaal b. voorwaardelijk / gericht op geïndexeerd pensioen 2. Nationale pensioenregeling uitkeringsregeling voor alle werkenden doorsneesystematiek blijft bestaan Leiden University. The university to discover.
Vier varianten 3. Persoonlijk pensioenvermogen met vrijwillige risicodeling persoonlijke kapitaalsopbouw risicodeling zeer beperkt maximale keuzevrijheid / flexibiliteit 4. Persoonlijk pensioenvermogen met collectieve risicodeling persoonlijke kapitaalsopbouw verplichte deling langlevenrisico collectieve risicodeling met verschillende opties, biometrisch, beleggingsrisico's met bestaande generaties, idem met toekomstige generaties Leiden University. The university to discover.
Beoordeling variant 4 scoort goed op toereikendheid, aansluiting maatschappelijke trends, economische effecten scoort slecht op transitie; dubbele transitie: overstappen op degressieve opbouw overstappen van uitkeringsovereenkomst op persoonlijke kapitaalsopbouw conclusie: 'interessant, maar onbekend' Leiden University. The university to discover.
Keuzevrijheid diverse onderzoeken: meerderheid mensen willen meer keuzevrijheid in beginsel welvaartsverhogend en kan betrokkenheid met pensioen vergroten maar: van bestaande keuzemogelijkheden wordt niet veel gebruik gemaakt en de vraag is of mensen in staat zijn verantwoorde pensioenkeuzes te maken; in ieder geval goede keuze-architectuur noodzakelijk (standaardkeuzes) Leiden University. The university to discover.
Uitruilen meer keuzevrijheid beperkt risicodeling, geeft hogere uitvoeringskosten en kan ten koste gaan van toereikendheid pensioen de SER is daarom enigszins terughoudend als het gaat om meer keuzevrijheid dat ligt anders bij maatwerk, zoals bijv risicoprofiel meer afstemmen op leeftijd; hier geen uitruil met risicodeling en toereikendheid Leiden University. The university to discover.
Pensioen, wonen en zorg betere verbindingen kunnen voordelen bieden (meer integrale benadering van pensioen) nadere doordenking is nodig, want het wordt al snel erg ingewikkeld en ook hier zijn uitruilen met risicodeling en toereikendheid aan de orde voorbeeld: deel pensioen als lump sum opnemen tbv aanpassen eigen woning uitruil met delen langleven-risico; gevaar van later een groter beroep op publieke middelen Leiden University. The university to discover.
ZZP en pensioen zelfstandigen hebben relatief vaak een ontoereikend pensioen zzp'ers vormen zeer heterogene groep: een deel kan en wil zelf voor pensioen zorgen, voor ander deel is dat moeilijk meer inzicht in pensioenpositie onderscheiden groepen nodig advies schetst al wel diverse mogelijkheden om pensioen zzp'ers te verbeteren, maar maakt in dit stadium nog geen keuze Leiden University. The university to discover.
Verkenning variant 4 overgangsprobleem 1: kan er een evenwichtig transitiepad voor afschaffen doorsneesystematiek worden gekozen, dat ook jurisch houdbaar is? overgangsprobleem 2: kunnen oude en nieuwe rechten bij elkaar worden gehouden? de mogelijkheid om risico's tussen generaties te blijven delen de vorm van verplichtstelling die passend is bij de mate van risicodeling die sociale partners afspreken Leiden University. The university to discover.
WORDT VERVOLGD Leiden University. The university to discover.
Reactie op SER advies: Persoonlijke Pensioen met Risicodeling (PPR) Theo Nijman Tilburg University 27 februari 2015
Inleiding SER analyseert vier varianten voor pensioenstelsel van toekomst Analyse SER gedegen; argumentatie herkenbaar Afscheid doorsneesystematiek via introductie NDC ontbreekt Heldere eigendomsrechten en aanpassingsregel (publiek PPR) Over vierde variant wordt o.a. gezegd: Kan een interessante maar nog onbekende variant zijn voor de toekomst. De raad gaat de nadere invulling en de vraag hoe daar eventueel te komen verder verkennen Kern deze presentatie: werking van die vierde variant ( PPR ) 19
Opzet presentatie Wat zijn bezwaren van nieuwe FTK contract? Wat probeert PPR voorstel te bereiken? Hoe werkt een PPR? Welke verschillen t.o.v. nieuwe FTK uitkeringsovereenkomsten? Transparantie en daarmee herstel van vertrouwen Angel uit de rekenrentediscussies Maatwerk en flexibiliteit Ouderen lopen niet langer renterisico s in belang van jongeren Vereenvoudigt flexibele inleg (b.v. zzp-ers) en opname (b.v. aanpassingen aan eigen huis) Transitievragen 20
Pensioenproblemen nu Lange tijd niet indexeren in nieuw FTK Grote gevoeligheid nominale rente Ouderen dragen renterisico van jongeren Destabiliserende macroeconomische effecten Complexiteit, onduidelijke relatie inleg en uitkering en ad hoc aanpassingen regelgeving eroderen vertrouwen Ingebouwde conflicten jongeren en ouderen Beleggingsspagaat: tegenstelling ouderen en jongeren Risicosegmentatie net als segmentatie in communicatie Verdeling collectieve vermogen: rekenrente discussie Overheid schrijft pensioenproduct in FTK gedetailleerd voor Uit angst voor intergenerationele strijd over indexatie en korting. Nauwelijks keuzeruimte fondsbestuur 21
PPR combineert collectief.. Collectief beleggen Expertise Toegang tot andere asset classes Lage kosten Risico s delen die op financiële markten niet gedeeld kunnen worden Langlevenrisico (micro en macro) Eventueel: delen beleggingsrisico met nieuwe opbouw Fondsbestuur bepaalt keuzemenu deelnemers Verplichte deelname aan collectief (+ inleg, +verzekeringssolidariteit) Levenslange uitkering, uitruil partnerpensioen, Keuze ingangsdatum, hoog-laag Hooguit zeer beperkte vrijheid beleggingsbeleid Inzetten pensioen voor aanpassen eigen woning, zorg, arbeidsongeschiktheid.. Discretie pensioenfondsbestuur tbv macroeconomische dynamiek 22
..met individueel Persoonlijke PensioenRekening behoudt gewenste collectieve elementen en voegt toe Vertrouwen door eenvoud en transparantie Helder eigendomsrecht en angel uit rekenrente discussie Maatwerk door risicosegmentatie PPR betekent NIET dat mensen in de toekomst hun eigen pensioen moeten regelen door zelf te beleggen (KNVG/NVOG) 23
Persoonlijke Pensioen met Risicodeling
Persoonlijk Pensioen met Risicodeling Persoonlijk: Specificeert de waarde die voor jou is opgebouwd Transparant waardoor jouw waarde verandert Maatwerk in risicobeheer Pensioen: Levenslange uitkering Betaalbaar omdat bij overlijden niet vervalt aan nabestaanden Blijf primair communiceren in termen inkomen Risicodeling: Langleven risico individu Stijging levenverwachting Eventueel ook intergenerationeel etc. 25
Persoonlijk Pensioen met Risicodeling (PPR) Financiëel rendement Biometrisch rendement Resultaat onderlinge solidariteitsafspraken Individueel vermogen uit vorige periode Individueel vermogen voor volgende periode Inleg Uitbetaling 26
Toelichting overlevingsrendement. Situatie voor overlijden 27
Toelichting overlevingsrendement. Situatie na overlijden Voor overlijden Na overlijden 5 * 4 muntjes; 4 * 5 muntjes; 28
29
Ontvlechten functies pensioenen Ontvlecht wirwar van functies en maak knoppen die fondsbestuur en/of individu kunnen instellen 30
Nieuwe combinaties: pensioeninnovatie Education Working Retired 31
Het projectierendement in PPR PPR kent geen collectieve dekkingsgraad Aanpassing rekenrente verschuift geen waarde tussen deelnemers Wel is er een projectierendement: Kies dit rendement zo dat levenslange uitkering duurzaam is Fondsbestuur kiest projectierendement Nominale versus reële ambitie Overheid stelt randvoorwaarden Koester levenslange karakter 32
Rekenrente in uitkeringsregelingen en PPR Rekenrente in uitkeringsregelingen heeft twee rollen: Waardering van aanspraken (inclusief intergenerationele verdeling) Snelheid waarmee uitgekeerd wordt Aanpassing rekenrente en indexatieregels verschuift waarde tussen generaties Private pensioenen gepolitiseerd Overheid schrijft uitkeringsregelingen gedetailleerd voor PPR ontvlecht: projectierente alleen tweede rol Ander projectierendement ( rekenrente ) verschuift waarde van individu in tijd maar verschuift geen waarde tussen individuen Kern argument tegenstanders macrostabiele projectierente van tafel 33
Voordelen PPR Bevordert transparantie en vertrouwen Heldere link inleg, beleggingsrendement en uitkering Vereenvoudigt waardeoverdracht Geen externe effecten collectieve of individuele keuzes Pensioen wordt weer privaat Flexibiliteit en maatwerk Meer maatwerk en discretie in beleggingsprofiel Welk renterisico afdekken (hoe reëel is het contract)? Meer collectieve discretie in solidariteitsafspraken Verschillende vormen PPR: meer of minder risicodeling Hoe delen macro langlevenrisico? Delen schokken met toekomstige opbouw? 34
Beoordeling varianten SER Transitievragen van groot belang 35
Transitievragen In deze presentatie niet stil gestaan bij doorsneesystematiek Ook complicatie voor SER varianten I en III SER rapport weinig aandacht aan veelbelovende NDC variant Ontvlecht publieke (omslag, IGR, zzp) en private verantwoordelijkheden Als gekozen wordt voor PPR is er nog een transitievraag aan de orde Omzetten van rechten of oude rechten in apart system Benut regels FTK om oude rechten te waarderen Zie ook www.netspar.nl (met name rapport projectgroep 18 december 2014) 36
Hoe verder? Hoofdlijnennotitie SZW toegezegd voor mei 2015 PPR sluit goed aan bij vijf rode draden uit Pensioendialoog PPR direct beschikbaar voor verbeteren uitkeringsfase premieregelingen (hoofdlijnennotitie december 2014) Nadere verkenning in komende maanden Meerwaarde PPR over uitkeringsregelingen kwantificeren PPR met uitgebreide risicodeling Transitievragen naar PPR voor uitkeringsovereenkomsten NDC variant: niet nog meer sparen (vgl. DNB) 37
Mission Netspar contributes to the ongoing improvement of financing opportunities for the old age of Dutch and European citizens through network development, formulating and executing scientific research and knowledge transfer programs.
PPR en Rode draden 1 en 2 Pensioendialoog Maak de pensioenen transparanter en beter uitlegbaar In PPR is er heel directe link tussen inleg, vermogen en uitkering Solidariteit transparant Veranderende arbeidsmarkt vereist hervorming pensioenstelsel Overdraagbaar, persoonlijk vermogen (gekoppeld aan individu) Flexibele inleg mogelijk door heldere waarde (zzp) Indien gewenst vermogen inzetbaar persoonlijke omstandigheden en bedrijf (zzp) 39
PPR en Rode draden 3 en 4 Pensioendialoog Roep om meer aansluiting bij individuele behoeftes Deelnemers verschillende omstandigheden en voorkeuren Deelnemers kunnen veel keuzes niet overzien Fondsbestuur kiest welk keuzemenu beschikbaar is voor deelnemers en kiest standaardoptie Keuzes moeten niet ten koste kunnen gaan van anderen Solidair, maar hoe en met wie Verzekeringssolidariteit wezenlijk Levenslange uitkering van belang voor individu en overheid Verplichtstelling moet kunnen blijven, ook zonder doorsneesystematiek Maatwerk ( keuze!) waar het kan, blijf collectief verzekeren 40
PPR en Rode draad 5 Pensioendialoog Verantwoordelijk maar wie? Ontvlechten maakt herschikking verantwoordelijkheden mogelijk Wie gaat (in PPR) waar over? Overheid alleen randvoorwaarden Levenslange uitkering, maximale gefaciliteerde inleg, maximale IGR ( doorschuiven rekening naar toekomst ) Sociale partners Inleg, ambitie (reëel/nominaal), solidariteitselementen, waaronder risicodeling met toekomst Pensioenfondsen/verzekeraars Keuzemenu beleggingen, uitkeringen (projectierendement) Collectieve inkoop Individu: keuzes binnen keuzemenu 41
Event Netspar, Pensioenfederatie en Verbond van Verzekeraars 27 feb 2015 Jan Tamerus
Blij met het SER advies We moeten in beweging komen De premieovereenkomst lijkt de nieuwe maatschappij beter te accommoderen Maar levert die wel een goed pensioen op voor opeenvolgende generaties? We hebben ook veel te verliezen Dus grondige verkenning nodig Kunnen we er onze waarden voor een goed pensioen in kwijt? Hoe transparant en rationeel kunnen we collectief risicodelen maken? Kan het dan nog en willen we het dan nog? En (hoe) gaan we dan de stap maken? Dus verstandig dat we die verkenning nu eerst gaan doen 43
Blijven zitten is geen optie: De omgeving (het werk, de mens) verandert QE extreem lage rente economie demografie A Nieuw FTK: Financiële Houdbaarheid arbeidsmarkt maatschappij Klijnsma: Maatschappelijke Houdbaarheid 44
Dat vraagt om een nieuw huis Flexibiliteit Aanpasbaar voor schokken Aanpasbaar voor unknown unknowns Grote rentegevoeligheid moet minder Herbezinning op risicoprofiel en (toe)deling risico s Werkgever trekt zich terug als risico-sponsor In welk contract stappen nieuwe generaties nog in? Maatwerk over de levensfase of levensloop In risicoprofiel: lost generatiespanning op In overgang naar pensionering en uitkeringsprofiel In premie-inleg Keuzevrijheid Ja, maar.gereguleerd, default, keuzestress, kosten, zorgplicht Transparantie 45 Eenvoud en uitlegbaarheid: zien, begrijpen en vertrouwen Disciplineert beleidskeuzes en beheer
maar de fundamenten zijn nog goed Bescherming tegen het niet of onvoldoende zelf regelen van pensioen; geldt voor alle werkenden, in individueel en maatschappelijk belang Welvaartsvaste AOW is basis, maar niet genoeg Inkomensgerelateerd, koopkrachtbestendig en levenslang Pensioen is voor pensioen en dus voor later Werkgever en werkende zorgen samen voor voldoende premie Stabiliteit: macrostabiliteit; stabiele premie; stabiele uitkering Risicodeling binnen en tussen generaties Lange termijn beleggingsbeleid voor het beste resultaat Verplichtstelling maakt risicodeling, lange termijn focus en collectiviteit mogelijk Lage kosten door schaalgrootte, eenvoud en het werken 46 zonder winstoogmerk
De premieovereenkomst wordt verbeterd 2015 2016 20?? Huidige wetgeving Nieuwe wet: verbeterde premieovereenkomst (resultaat van TOCO) Collectieve premieovereenkomst met aanvullende risicodeling Progressieve premiestaffel Verplichte inkoop bij pensionering Zonder collectieve risicodeling Doorbeleggen na pensionering Geleidelijke inkoop in collectief mogelijk Beperkte risicodeling binnen collectief Ruimere risicodeling tussen generaties (bijv. collectieve buffer) Mogelijkheid van een leeftijdsonafhankelijke ( vlakke ) premie? Hoofdlijnennota SZW 19/12/2014 SER-advies variant IV-C 47 spoor 1 spoor 2
Dat biedt kansen om te vernieuwen en verbinden Reële uitkeringsovereenkomst (macrostabiele discontovoet) Collectieve premieovereenkomst met risicodeling Verbeterde premieovereenkomst Nominale uitkeringsovereenkomst (Nieuw FTK) Ontbrekende waarden: Indexeringsperspectief LT beleggen Rentespagaat (stabiliteit) Ontbrekende waarden: Risicodeling Verplichtstelling (?) Individuele premieovereenkomst Ontbrekende waarden: Risicodeling Voldoende premie LT beleggen Stabiliteit Verplichtstelling (?) 48 Kritiek: Doorsneesysteem Geen maatwerk Geen keuzevrijheid ZZP Arbeidsmarkt Gebrek aan transparantie Verkenning: Kan het met risicodeling? Kan het met behoud verplichtstelling? Levert het een goed pensioen?
De premieovereenkomst met collectieve risicodeling Model SER IV-C = doorontwikkeling verbeterde premieovereenkomst Vlakke premie of progressieve staffel? Vastgesteld vanuit een pensioendoel! bij/af: bijdrage risicodeling Voorwaardelijke levenslange uitkering (koopkracht!) collectief rendement uit life-cycle 49
Collectiviteit, risicodeling en verplichtstelling zijn essentieel, maar alleen waar men het wil en het kan Collectiviteit geeft schaal en toegang tot risicodeling Voor kanssolidariteit (jij leeft langer dan ik) Voor kostenefficiency (uitvoering en betere en goedkopere toegang tot lange termijn beleggen) Pensioenfondsen kunnen meer dan financiële markten Langleven, inflatie, risico delen tussen generaties Belang van collectieve risicodeling is groot Doel: betaalbaar inkomensgerelateerd en koopkrachtbestendig pensioen Dat vraagt om rendement en dus: risico nemen Dat risico wil je spreiden en delen (Wat is hierin de optimale mix?) Omwille van stabiliteit, genoeg=genoeg, dempen pech en geluk Geeft welvaartswinst voor individu en BV Nederland En niemand verschaft zekerheid: risicodeling is het nieuwe fundament Verplichtstelling geeft continuïteit aan risicodeling en benutten lange termijn beleggen APF biedt nieuwe mogelijkheden op risico delende collectieven, mits ook verplicht gestelde BPF-en 50 daar in kunnen
Pensioeninnovatie gloort: van anonieme/emotionele naar transparante/rationele risicodeling Schokken uitsmeren Geeft stabiliteit (vertrouwen!) Maar uitsmeren met jezelf is geen risicodeling Dus: werk met een open AFS : de toekomst is nodig Collectieve buffer voor gemene rekening Dempen: geluk nu (deels) bewaren voor pech straks Genoeg=genoeg (sowieso afgedwongen door fiscus) Opvangen unknown unknowns (discretionaire ruimte) Werkkapitaal voor actuariële resultaten Vergroot robuustheid stelsel Interne swapmarkt invullen 51 Macro langleven en inflatie Niet-verhandelbare risico s, dus subjectiviteit onontkoombaar Kunnen beprijzing longevity en inflation linked bonds helpen?
(Hoe) komen we de sloot over? Premie- overeenkomsten Uitkerings- overeen komsten 52 Vooral ook een politieke vraag en een vraag van vertrouwen
Heeft verkenning kans van slagen? Vanuit hun waarden kiezen werknemers voor: Model IB: uitkeringsovereenkomst zonder zekerheidsmaat en met macro stabiele discontovoet In lijn met Pensioenakkoord en met Sociaal akkoord Geeft goed pensioen en is adequaat antwoord op financiële houdbaarheid Geen antwoord op arbeidsmarkt- en maatschappelijke houdbaarheid Vraag: zijn macro stabiele discontovoet (subjectief) en invaren haalbaar??? 53 SER IV C: premieovereenkomst met collectieve risicodeling, ook met de toekomst en via buffers en met verplichtstelling Wel de sloot over, maar met behoud van de huidige sterkmakers Goed antwoord op arbeidsmarkt- en maatschappelijke houdbaarheid Vraag: geeft dit een voldoende goed pensioen? Vraag: is echte risicodeling in te bouwen in de premieovereenkomst??? Vraag: is de transitie haalbaar?
Zonder water bij de wijn gaat het niet lukken Marktwaarde-denkers Accepteer transparant en legitiem bepalen interne marktprijzen voor risicodeling tussen de persoonlijke vermogenspotjes Accepteer transparant gemanagede buffers als dak erboven Genoeg = genoeg en wie bewaart heeft wat (Kahneman) IORP is sociale instelling die opereert op financiële markten (zoals een coöperatie, een onderlinge, een VvE) Werkgevers Deel de inspanning en zorg voor goed pensioen Stop er voldoende premie in Betaal mee aan de transitie Het is ook jullie oudedagsverzekering! Overheid Faciliteer en geef ruimte, ook voor de transitie; zet niet te vroeg hekken Bied een wenkend perspectief; nodig uit tot de sprong 54
En werknemers dan? Accepteer de andere arbeidsmarkt Accepteer de deelnemersvraag: wat zit er voor mij in de pot? Dus naar een actuarieel faire combi inleg-opbouw Accepteer de kwetsbaarheid voor transparantie Het kan juist helpen in de bestuurlijke discipline Accepteer dat de doorsneesystematiek niet langer past en accepteer dat de transitie geld kost Werk aan je legitimiteit; verdien die opnieuw 55
Zonder water bij de wijn gaat het niet lukken Dat geldt ook voor de transitie Doorsneesystematiek Actuarieel fair: hoe doen we dat? Wie gaat het betalen? Verken ook deze: Werkgeverspremie leeftijdonafhankelijk Werknemerspremie (gematigd) progressief Van aanspraken naar vermogen Rentegevoeligheid verminderen Snelle transitie Mag dat/kan het? Zo niet: oud en nieuw in APF met afspraken over risicodeling? 56
Als we de sprong niet wagen: hybride contract als (politiek) compromis? Uitkeringsovereenkomst Sterk afgetopt en lagere opbouw Met nominale zekerheidseis en grote rentegevoeligheid Met handhaven doorsneesystematiek Met handhaven verplichtstelling? Zzp-ers er in halen Wordt dat de nationale regeling (SER II)? Daarbovenop de verbeterde premieovereenkomst van Klijnsma Vrijwillig? Arbeidsvoorwaarde? Fiscale facilitering? Leeftijdsonafhankelijke premie of progressieve staffel? Is in feite een stilzwijgende gedeeltelijke afschaffing van de 57 doorsneesystematiek, maar dan zonder compensatie
Samen wonen in een eigentijds pensioenhuis Collectieve Buffer Individueel appartement Collectieve Buffer Individueel appartement Collectieve Buffer Individueel appartement AOW AOW AOW 58
Reactie op SER-advies en visie op de toekomst Gerard Riemen directeur Pensioenfederatie.
Mee met de tijd Netspar-bijeenkomst 27 februari 2015 SER-advies toekomst aanvullende pensioenen belicht
Vasthouden aan oude overtuigingen? 61
Overstap nieuw DC maakt stelsel toekomstvast Nieuwe DC-regelingen: sluiten goed aan op een dynamische arbeidsmarkt en economie zijn transparant: aanspraken gelijk aan de financiële waarde bieden mogelijkheid tot synergie met de domeinen zorg en eigen woning in de uitkeringsfase zijn beter bestand tegen vergrijzing 62
Schrikbeelden over DC? Zelf beleggen? Geen enkele vorm van solidariteit? Engelse toestanden? Elementen die breed onderkend worden als must-haves: Collectiviteit Deling biometrische risico s 63
Vormgeving en architectuur: aandachtspunten Eenvoud! Herkenbaarheid Keep in mind: vergrijzing, flexibilisering en outsourcing van arbeid. 64
Vormgeving en architectuur: keuzevrijheid Terugtredende overheid Technologie Individualisering Individuele Keuzevrijheid? Flexibele arbeidsmarkt Meer eenpersoonshuishoudens 65
Vormgeving en architectuur: optimalisering DC Conversiemoment: lage rentestand Optimalisering opbouwfase Nu al ingezet: innovatie hoeft niet te wachten Korte termijn: optimalisering DC Lange termijn: inbedding in hele stelsel 66
Competitie bevordert klantgerichte innovatie! 67
Afsluiting Kick van der Pol