2016 WHITEPAPER Aandeelhoudersovereenkomst Inhoud Statuten B.V. p. 2 Klantcase p. 3 Exit-regelingen p. 4-5 Bij de start van een onderneming zal met vele zaken rekening gehouden moeten worden. Denk daarbij aan de keuze omtrent rechtsvorm, nieuwe onderneming of overname reeds bestaande onderneming en uiteraard niet te vergeten: zijn mijn privézaken ingericht op het drijven van een onderneming? Denk daarbij onder meer aan huwelijkse voorwaarden. Als vervolgens dan ook nog wordt gekozen voor een samenwerkingsverband zullen de doelstellingen en de verwachtingen van de samenwerkende partijen op elkaar moeten worden afgestemd. In deze bijdrage gaan we uit van een samenwerking in de besloten vennootschap. Daarbij staan de vast te leggen afspraken in een aandeelhoudersovereenkomst centraal. Bij aanvang van de samenwerking zullen over het algemeen de neuzen dezelfde kant op staan, maar dit kan al snel veranderen als er zich wijzigingen in de omstandigheden voordoen. Denk bijvoorbeeld aan veranderingen op persoonlijk vlak, zoals een overlijden of arbeidsongeschiktheid. Wijzigingen op zakelijk vlak zijn bijvoorbeeld verslechtering van de marktomstandigheden maar zelfs het floreren van de onderneming kan leiden tot meningsverschillen. Nu leidt het hebben van een meningsverschil tussen samenwerkende partijen uiteraard niet per definitie tot de beëindiging van de samenwerking. Indien echter de meningsverschillen een zodanig niveau bereiken dat samenwerking onmogelijk wordt en de onderneming er hinder van ondervindt, is het toch wel fijn als er al vooraf tussen de samenwerkende partijen een regeling is getroffen voor de wijze waarop de samenwerking kan worden beëindigd. Ondernemend, net als u
Statuten BV Bij de oprichting van de BV wordt een aantal spelregels van de BV vastgelegd in de statuten. Na oprichting kunnen deze statuten vervolgens door een besluit van de aandeelhouders worden gewijzigd. In de statuten van een BV zijn met name wettelijke voorschriften opgenomen. Tot 1 oktober 2012 (invoering van de Flex BV -wetgeving) was het verplicht om in de statuten van een BV een zogenoemde blokkeringsregeling op te nemen. Deze regeling bepaalt wanneer, hoe en aan wie aandelen in het kapitaal van de vennootschap moeten worden aangeboden. De blokkeringsregeling kent twee varianten, namelijk de goedkeuringsregeling en de aanbiedingsregeling. Bij een goedkeuringsregeling dienen de andere aandeelhouders goedkeuring te verlenen aan de beoogde overdracht van aandelen. Bij een aanbiedingsregeling dienen de aandelen eerst ter overname te worden aangeboden aan de andere aandeelhouders. Daarnaast is in de meeste statuten een bijzondere aanbiedingsregeling opgenomen. In deze bijzondere aanbiedingsregeling worden situaties genoemd waarin een aandeelhouder verplicht is zijn aandelen aan te bieden aan de andere aandeelhouders. Vanaf 1 oktober 2012 is het niet meer verplicht om een blokkeringsregeling op te nemen in de statuten van een BV. Echter de meeste statuten, ook van de BV s opgericht na invoering van de Flex BV -wetgeving, bevatten nog een blokkeringsregeling. Men zou kunnen denken dat met de opname van een blokkeringsregeling met bijzondere aanbiedingsregeling de exit van een aandeelhouder is geregeld. De in de statuten opgenomen blokkeringsregeling bevat maar een beperkt aantal situaties waarin een aandeelhouder verplicht is zijn aandelen aan te bieden. Daarnaast is de beschreven regeling over het algemeen beperkt tot algemene regelingen welke niet toezien op de specifieke onderneming en daarmee het samenwerkingsverband. Een belangrijke reden om in de statuten van de BV geen uitvoerige op maat gemaakte exit-regeling op te nemen is dat de statuten van een BV openbaar zijn. Iedereen kan bij het handelsregister van de Kamer van Koophandel de statuten opvragen. De in een aandeelhoudersovereenkomst op te nemen exit-regeling bevat vaak ook afspraken omtrent de wijze waarop de prijs van de aandelen dient te worden berekend bij aanbieding van de aandelen. Het zal over het algemeen niet wenselijk zijn dat derden (en daarmee concurrenten) de wijze van prijsberekening kunnen inzien. In een aandeelhoudersovereenkomst kunnen naast de exit-regeling uiteraard nog vele andere afspraken worden opgenomen. Over de exitregeling in een aandeelhoudersovereenkomst later meer. Afspraken Een samenwerking vangt in het algemeen aan doordat partijen bewust voor elkaar kiezen en zij van mening zijn dat de ander een toegevoegde waarde kan leveren binnen de onderneming. De samenwerking start dan ook vanuit een basis van vertrouwen in elkaar. Laat dit dan ook juist het moment zijn waarop partijen bij voorkeur in overleg moeten treden omtrent de wijze van handelen bij het nemen van belangrijke besluiten en in de situaties dat het tussen de samenwerkende partijen minder vlot loopt, kort gezegd het bespreken van eventuele pijnpunten in de toekomstige samenwerking. Het is uiteraard niet het leukste onderwerp om direct bij aanvang en bij voorkeur nog vóórdat de samenwerking is begonnen te bespreken, maar op het moment dat een dergelijk pijnpunt zich voordoet, blijkt het vaak onmogelijk te zijn om op een harmonieuze wijze tot een oplossing te komen. De verhoudingen staan dan immers vaak al op scherp en elke partij zal dan geneigd zijn alleen vanuit zijn positie te redeneren. Pijnpunten Enkele voorbeelden van pijnpunten die we in de praktijk vaker terug zien komen zijn: Inzet/focus/nevenwerkzaamheden; Vergoeding werkzaamheden; Winstdeling; Financiën; Strategie/groei; Uitbreiding participatie; Uittreding (exit-regeling). 2 Whitepaper / 2016
Klantcase De heer Harry Pensioen drijft sinds jaar en dag zijn onderneming vanuit Product B.V. Gezien zijn leeftijd besluit Harry het rustiger aan te gaan doen en draagt zijn onderneming Product B.V. over aan zijn twee beste werknemers, Pim en Renate. Pim en Renate zijn goede collega s en weten precies wat ze aan elkaar hebben, zij zien hun toekomstige samenwerking dan ook rooskleurig tegemoet. Bij de start van de onderneming komt er veel op Pim en Renate af. Ze merken dat je als ondernemer zijnde toch aardig wat moet regelen. Daarnaast vergt het draaiend houden van de onderneming ook de nodige energie. Gezien de goede verstandhouding tussen Pim en Renate vinden ze het niet nodig nu al afspraken te maken omtrent hun samenwerking. Ze hebben daar nu niet de tijd voor en gezien de goede verstandhouding achten ze dit ook niet direct nodig. Ze hebben toch immers hetzelfde doel voor ogen? Pim en Renate besluiten dan ook alleen afspraken te maken omtrent de beloning voor de werkzaamheden; deze trekken ze gelijk. Het eerste jaar van de samenwerking tussen Pim en Renate vliegt voorbij, de onderneming draait als nooit te voren. Pim en Renate zijn dan ook erg tevreden. Ook dit moment grijpen Pim en Renate niet aan om eens bij elkaar te gaan zitten om hun samenwerking en daarbij ieders doelstellingen en verwachtingen met elkaar te bespreken. Ze zijn immers in de veronderstelling dat zij hetzelfde doel voor ogen hebben. Maar is dit daadwerkelijk zo? Gezien het succesvolle jaar is Pim van mening dat de ingeslagen weg de juiste is. Indien op deze wijze de onderneming wordt voortgezet, is hij tevreden. Nu alles dan ook marcheert, besluit hij dat hij zijn tijdsbesteding wel kan minderen. Pim is dan ook steeds minder aanwezig op het bedrijf maar steeds meer te vinden op de golfbaan. Pim is er zelfs zoveel te vinden dat hij wordt gevraagd om zitting te nemen in het bestuur van de golfclub, hetgeen Pim ook doet. Ondertussen is Renate volop plannen aan het maken om de onderneming uit te breiden, ze onderzoekt financieringsmogelijkheden, kijkt naar eventuele overnamekandidaten en bekijkt de personeelsbezetting. Tijdens dit onderzoek merkt Renate op dat Pim nog maar weinig aanwezig is op het bedrijf en hij zijn tijd met name besteedt aan zijn taken voor de golfclub. Renate spreekt Pim aan op zijn afwezigheid. De samenwerking is immers gebaseerd op gelijkwaardigheid, gelijke beloning voor dezelfde inspanning. Hier is echter geen sprake meer van. Renate werkt vele uren terwijl Pim slechts gedeeltelijk aanwezig is. Gedurende het gesprek blijkt dat Pim zijn functie bij de golfclub niet wenst op te zeggen en daarnaast zijn beloning niet wenst te wijzigingen. Dit tot grote frustratie van Renate. Dit is toch niet volgens hun afspraken! Pim en Renate houden ieder 50 procent van het geplaatste aandelenkapitaal in de vennootschap en daarnaast zijn zij beiden zelfstandig bevoegd bestuurder van Product B.V. Doordat geen van beiden een doorslaggevende stem heeft, komen Pim en Renate in een impasse terecht. Gedurende de periode erna lopen de gemoederen zo hoog op dat Pim klachten krijgt en thuis komt te zitten. Indien Pim en Renate aan het begin van hun samenwerking de tijd hadden genomen eens met elkaar te bespreken wat ieders doelstelling, maar ook wat de verwachtingen van elkaar waren, dan zou wellicht al duidelijk zijn geworden dat hierin een discrepantie zat. Daarnaast zouden ze afspraken hebben kunnen maken over het al dan niet mogen uitoefenen van nevenfuncties, zoals een bestuursfunctie bij de golfclub. Deze bestuursfunctie is wellicht zonder bezoldiging maar kost wel enorm veel tijd, welke vervolgens niet kan worden besteed aan de onderneming. Ook hadden er afspraken gemaakt kunnen worden voor de situatie van arbeidsongeschikt. Nu er geen afspraken zijn gemaakt, zijn Pim en Renate genoodzaakt om er in beginsel samen uit te zien te komen, hetgeen gezien de opgelopen gemoederen waarschijnlijk een lastige, al dan niet onmogelijke opgave zal zijn. 3
Exitregelingen In een aandeelhoudersovereenkomst worden vaak regelingen getroffen voor de situatie dat de samenwerkende partijen van mening zijn dat de andere partij zijn aandelen in de onderneming verplicht dient aan te bieden aan de andere aandeelhouder(s). Enkele voorbeelden van dergelijke situaties zijn. Overlijden; Arbeidsongeschiktheid; Wijziging zeggenschap in persoonlijke holding (uiteraard afhankelijk van structuur); Overtreding verbod nevenwerkzaamheden; Overtreding concurrentie-/relatiebeding. Good leaver/ bad leaver Indien in de aandeelhoudersovereenkomst is opgenomen op welke wijze de koopprijs bij een exit dient te worden berekend (prijsformule) kan er onderscheid worden gemaakt tussen de verschillende situaties dat een aandeelhouder verplicht is zijn aandelen aan te bieden, ook wel genoemd good leaver en bad leaver. 1. Bij overlijden van een aandeelhouder wordt over het algemeen aangesloten bij een koopprijs als zijnde een good leaver. De koopprijs is dan gelijk aan de uitkomst van de overeenkomen prijsformule (al dan niet met een opslag). N.B.: Het vooraf weten welke koopprijs verkregen zal gaan worden bij overlijden is ook met het oog op de nabestaanden vaak een rustgevende gedachte. 2. In de situatie van overtreding van het concurrentie-/relatiebeding wordt over algemeen aangesloten bij een koopprijs als zijnde bad leaver. De koopprijs wordt dan gebaseerd op de overeengekomen prijsformule met een afslag. N.B.: De situaties die niet te wijten zijn aan de betreffende aandeelhouder zelf worden vaak bestempeld als good leaver. Tip: Indien gewerkt wordt met een prijsformule is het raadzaam om deze jaarlijks te herzien. Wijzigingen in de onderneming kunnen immers ertoe leiden dat de prijsformule niet meer de gewenste uitkomst geeft. Verplichte afname of keuze Indien, zoals hiervoor genoemd, in de aandeelhoudersovereenkomst een aantal situaties wordt beschreven waarin een aandeelhouder verplicht is zijn aandelen aan te bieden aan de andere aandeelhouder(s), kan er vervolgens voor worden gekozen overeen te komen dat bij een verplichte aanbieding ook een verplichte afname voor de andere aandeelhouder(s) geldt. Afhankelijk van de wensen van de samenwerkende partijen kan er ook worden opgenomen dat dit ter keuze is van de andere aandeelhouder(s). Ook voor dit deel kan onderscheid worden gemaakt in de reden van aanbieding. Daarnaast kunnen er reeds afspraken worden gemaakt omtrent een betalingsregeling. Indien een aandeelhouder verplicht is de aandelen af te nemen, moet hij dit uiteraard wel kunnen betalen. Tag along /drag along Bij aanvang van de samenwerking kunnen er ook al afspraken worden gemaakt voor de situatie dat een overnamekandidaat interesse toont in de overname van de gehele onderneming. De samenwerkende partijen kunnen vooraf reeds een afspraak maken voor welk bedrag zij bereid zijn om de onderneming van de hand te doen, de welbekende grote zak met geld. Bij de bepaling van dit bedrag kan uiteraard weer worden aangesloten bij een prijsformule. Door hier vooraf afspraken over te maken, weet elke partij waar hij aan toe is indien de situatie zich voordoet. Vrijwillige aanbieding Ook voor de situatie dat een aandeelhouder zijn aandelen vrijwillig aanbiedt aan de andere aandeelhouder(s), derhalve zonder dat er zich een beschreven situatie voordoet, kunnen regelingen worden getroffen. Bijvoorbeeld omtrent de wijze van prijsberekening en de vraag of de duur van de samenwerking daarin nog een rol speelt. Onenigheid In de aandeelhoudersovereenkomst kunnen ook regelingen worden getroffen voor de situatie dat er onenigheid ontstaat. De situatie is niet meer werkbaar, maar geen van de beschreven exit-situaties doet zich voor. In deze situatie kan bijvoorbeeld gekozen worden voor een Russian roulette. Een aandeelhouder moet hierbij zijn aandelen aanbieden tegen een door hem te bepalen prijs. Wanneer de andere aandeelhouder 4 Whitepaper / 2016
weigert de aandelen over te nemen dan is de aanbiedende aandeelhouder verplicht de aandelen van de andere aandeelhouder over te nemen tegen de genoemde prijs. Vele mogelijkheden Een exit-regeling kent vele mogelijkheden en is naar ieders wens in te richten. Overige regelingen aandeelhoudersovereenkomst Naast de hiervoor opgenomen regelingen worden er vaak ook afspraken gemaakt omtrent de uitkering van dividend, de zogenoemde dividendpolitiek, als ook omtrent de wijze van handelen bij een geschil, een geschillenregeling. Het heeft immers over het algemeen de voorkeur om niet direct naar de rechter te moeten bij onenigheid. Een aandeelhoudersovereenkomst is altijd een op maat gemaakt document dat in samenspraak tussen de samenwerkende partijen tot stand komt. Ter voorkoming van interpretatieverschillen is een goede redactie van de regelingen van belang. N.B.: Uiteraard kan de juridische afdeling van HLB Van Daal & Partners N.V. hierbij behulpzaam zijn. Naast een aandeelhoudersovereenkomst kan ook gedacht worden aan een directiereglement waarin de taken en bevoegdheden van het bestuur worden geregeld, alsmede het toezicht op het bestuur door de algemene vergadering. De verhouding tussen de BV en de bestuurder wordt geregeld in een arbeidsovereenkomst dan wel managementovereenkomst. Indien het samenwerkingsverband wordt uitgeoefend vanuit een andere rechtsvorm dan de BV, bijvoorbeeld vanuit een VOF of maatschap, is het uiteraard ook van belang dat de afspraken omtrent de samenwerking goed worden vastgelegd. mr. J.M. (Nicole) Wolfs Jurist Sparringpartner en adviseur Als jurist binnen onze organisatie ben ik sparringpartner voor diverse adviseringsvraagstukken, elk vraagstuk brengt immers ook juridische aspecten met zich mee. Daarnaast is recht voortdurend aan wijziging onderhevig, hetgeen ook de nodige wijzigingen binnen reeds bestaande structuren met zich meebrengt. Als jurist zie ik het als mijn taak om u zowel in nieuwe als bestaande situaties te adviseren. Daarbij vind ik het een uitdaging om gemaakte afspraken op een heldere wijze juridisch vorm te geven. Specialismen: advisering op gebied van ondernemingsrecht, contractenrecht en overnamebegeleiding. Vragen over de inhoud van deze whitepaper? Mail dan naar: hlb@hlb-van-daal.nl of vind de dichtstbijzijnde HLB-vestiging via www.hlb-van-daal.nl. 5
www.hlb-van-daal.nl HLB is daar waar de business zit, thuis in uw regio en internationaal geïnspireerd Bij HLB kunt u rekenen op een vlotte, adequate en persoonlijke afhandeling van uw bedrijfseconomische en financiële vragen. Natuurlijk is controleren en rapporteren onze basis, maar we kijken verder en denken mee over uw toekomst en die van uw onderneming. Uw wereld is onze wereld, dus ook als u internationale ambities heeft. Onze professionals zijn betrokken, dichtbij, oplossingsgericht, vooruitstrevend en ondernemend. Dat is typisch HLB. Amsterdam Waalwijk Dongen Breda 275 professionals Schijndel Den Bosch Geleen Uden Gemert 10 kantoren Valkenburg a/d Geul Disclaimer Deze whitepaper bevat algemene informatie en is gebaseerd op de actuele wet- en regelgeving. Neem altijd van te voren contact op met een deskundige. HLB Van Daal & Partners N.V. is niet aansprakelijk voor handelen of nalaten naar aanleiding van deze uitgave. HLB Van Daal & Partners is a member of HLB International. A world-wide network of independent accounting firms and business advisors.