analyse van de KNELPUNTBEROEPEN in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in 2009 BRUSSELS O B S E R VATORI U M VOOR DE WERKGELEGENHEID BRUSSELS O B S E R VATORI U M VOOR DE WERKGELEGENHEID
ANALYSE VAN DE KNELPUNTBEROEPEN IN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST IN 2009
Inhoudstafel VOORWOORD... 5 1. INLEIDING... 1 2. METHODOLOGIE... 3 3. INVENTARIS VAN DE KNELPUNTBEROEPEN IN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST IN 2009... 5 3.1. Inventaris van de knelpuntberoepen... 8 3.2. Nabeschouwing... 31 4. ENQUÊTE BIJ DE SECTORALE WERKGEVERSFEDERATIES EN DE BEROEPSREFERENTIECENTRA... 33 4.1. Gebruikte methode... 33 4.2. Voorafgaande opmerkingen... 34 4.3. Validering van de lijst... 35 4.4. Uiteenzetting van de oorzaken... 35 5. TAALVAARDIGHEDEN... 39 5.1. Taalvereisten in de werkaanbiedingen... 39 5.2. Talenkennis bij de niet-werkende werkzoekenden... 43 6. KENMERKEN VAN DE KNELPUNTBEROEPEN... 47 6.1. Eisen van de werkgevers... 47 6.2. Kenmerken van de werkgever... 51 7. EVOLUTIE VAN DE KNELPUNTBEROEPEN VAN 2003 TOT 2009... 53 8. DE ARBEIDSRESERVE... 57 8.1. Evolutie van de spanningsindicator op de Brusselse arbeidsmarkt... 57 8.2. Dynamiek van de arbeidsreserve... 58 8.3. Kenmerken van de arbeidsreserve... 63 9. BESLUIT... 67 BIBLIOGRAFIE... 73
Lijst van de tabellen Tabel 1: Lijst van knelpuntberoepen 2009 volgens beroepscategorie... 7 Tabel 2: Voornaamste oorzaken van het knelpuntkarakter... 31 Tabel 3: Niet-werkende werkzoekenden volgens niveau van talenkennis (mondeling) Januari 2010... 43 Tabel 4: Samenvatting van de globale analyse resultaten van de knelpuntberoepen... 53 Tabel 5: Panorama van de knelpuntberoepen volgens beroepsgroep van 2003 tot 2009... 54 Tabel 6: Overzicht van de werkzoekende arbeidsreserve - 2009... 59 Tabel 7: Overzicht van de flux van werkzoekenden ingeschreven in een knelpuntberoep - 2009... 60 Tabel 8: Overzicht van de dynamiek van de ingeschreven werkzoekenden volgens studieniveau - 2009... 63 Tabel 9: Overzicht van de dynamiek van de ingeschreven werkzoekenden volgens leeftijd - 2009... 64 Tabel 10: Overzicht van de dynamiek van de ingeschreven werkzoekenden volgens geslacht - 2009... 65 Lijst van de grafieken Grafiek 1: Verdeling van de werkaanbiedingen volgens taalvereisten... 40 Grafiek 2: Werkaanbiedingen en taalvereisten volgens beroepsdomein... 41 Grafiek 3: Werkaanbiedingen en taalvereisten volgens studieniveau... 42 Grafiek 4: Werkaanbiedingen volgens het studieniveau... 48 Grafiek 5: Werkaanbiedingen volgens studierichting - secundair 2 de en 3 de (4 de ) graad... 49 Grafiek 6: Werkaanbiedingen volgens studierichting - universitair... 49 Grafiek 7: Werkaanbiedingen volgens het type van aanbieding... 50 Grafiek 8: Werkaanbiedingen volgens sector... 51 Grafiek 9: Werkaanbiedingen volgens bedrijfsgrootte... 52 Grafiek 10: Spanningsindicator op de Brusselse arbeidsmarkt 2001 tot 2009... 58
VOORWOORD De gevolgen van de financiële en economische crisis, die uitbrak in 2008, lieten zich in 2009 duidelijk voelen op de arbeidsmarkt. Globaal werd 2009 gekenmerkt door een sterke toename van het aantal werkzoekenden en tezelfdertijd door een daling van het aantal ontvangen werkaanbiedingen. In een dergelijke context stelt het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, voor het twaalfde opeenvolgende jaar, de resultaten van de Analyse van de knelpuntberoepen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest voor. De editie 2009 inventariseert 33 beroepsgroepen met 83 knelpuntberoepen. Het structurele karakter van bepaalde knelpuntberoepen toont de complexiteit van de Brusselse arbeidsmarkt aan. De oorzaken van de aanwervingsmoeilijkheden zijn veelzijdig en situeren zich zowel aan de kant van de vraag op de arbeidsmarkt als aan de aanbodzijde. Om een zo goed mogelijk beeld te krijgen van de oorzaken van de spanningen op de Brusselse arbeidsmarkt wordt de expertise van de consulenten van ACTIRIS bij de studie betrokken. Voorts worden ook de sectorale werkgeversfederaties en de beroepsreferentiecentra bij de analyse betrokken om de spanningen op de arbeidsmarkt zo nauwkeurig mogelijk te omsluiten. De gewestelijke of plaatselijke inschakelingswerkers kunnen de moeilijkheden die dit soort analyses aantonen niet alleen oplossen. Voor een efficiënte aanpak dienen alle partners in de domeinen tewerkstelling, opleiding en onderwijs de krachten te bundelen zodat een coherent beleid kan worden gevoerd dat afgestemd is op de gewestelijke economische en tewerkstellingscontext. De referentiecentra, die de operatoren inzake opleiding en tewerkstelling binnen eenzelfde structuur samenbrengen, spelen hierbij een belangrijke rol op de Brusselse arbeidsmarkt door de onderlinge afstemming tussen het opleidingsaanbod en de behoeften van de ondernemingen. Emiel MEERT Coördinator a.i. van het Territoriaal Pact voor de werkgelegenheid in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Directeur-generaal a.i. van ACTIRIS
1. INLEIDING Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest telt bijna 700.000 arbeidsplaatsen op zijn grondgebied, waardoor het Gewest het belangrijkste tewerkstellingsbekken van het land is. Tegelijkertijd wordt het Gewest geconfronteerd met de hoogste werkloosheidsgraad van het land. Sinds eind 2008 kent het Gewest, zoals de meeste Europese grootsteden, een belangrijke stijging van de werkloosheid. De ruime arbeidsreserve betekent echter niet dat Brusselse bedrijven niet geconfronteerd kunnen worden met aanwervingsmoeilijkheden. Het onevenwicht tussen vraag en aanbod vormt een belemmering voor de beroepsinschakeling en de economische ontwikkeling van de regio. Het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid stelt hiervoor jaarlijks een lijst van knelpuntberoepen op en analyseert de oorzaken van deze spanningen. Ten gevolgen van een financiële en economische crisis kenmerkt de Brusselse arbeidsmarkt zich in 2009 enerzijds door een stijging van het aantal werkzoekenden en anderzijds door een lichte daling van het aantal door ACTIRIS ontvangen werkaanbiedingen. Hoewel de verhouding tussen deze twee indicatoren getuigt van een kleinere spanning op de arbeidsmarkt, blijven er voor bepaalde werkaanbiedingen aanwervingsmoeilijkheden bestaan. De analyse van de knelpuntberoepen is gebaseerd op de invulling van de werkaanbiedingen die ACTIRIS ontvangt. Het gaat om een complexe opgave: werkgevers kunnen namelijk gebruik maken van meerdere kanalen om hun werkaanbiedingen te verspreiden en kunnen hun criteria in de loop van de selectieperiode wijzigen. Voor eenzelfde functie kunnen bovendien verschillende selectieprocedures naast elkaar bestaan, net zoals een werkgever voor een standaardprocedure (eventueel aangevuld met specifieke tests) kan kiezen voor alle functies die hij invoert. Om de moeilijk in te vullen werkaanbiedingen, de zogenaamde knelpuntberoepen, te bepalen, gaat het Observatorium uit van de invullingsgraad en de looptijd van de door ACTIRIS ontvangen werkaanbiedingen. De beroepen die zich op de lijst van knelpuntberoepen bevinden, worden gekenmerkt door een langere looptijd en een invullingsgraad die lager ligt dan het geheel van de ontvangen werkaanbiedingen. Het is belangrijk om te benadrukken dat de oorzaak van de knelpuntberoepen niet noodzakelijk te maken heeft met krapte op de arbeidsmarkt. De oorzaken zijn complex en geenszins eenduidig, vaak spelen meerdere factoren die een beroep tot knelpuntberoep maken. Hoewel een tekort aan kandidaten voor de vacante betrekkingen voor bepaalde beroepen de moeilijkheden verklaren, spelen ook elementen zoals een discrepantie tussen de vereisten van de werkgever en het profiel van de werkzoekenden een rol, bijvoorbeeld wat betreft (specifieke) bekwaamheden of ervaring. Daarnaast kunnen de arbeidsomstandigheden door de werkzoekenden als onaantrekkelijk worden gezien. Zij geven dan de voorkeur om naar een ander beroep of activiteitensector te zoeken. We willen overigens opmerken dat indien een beroep zich op de lijst van knelpuntberoepen bevindt, het niet noodzakelijk onmogelijk is om kandidaten voor dit beroep te vinden. Een lagere invullingsgraad en een langere looptijd, beletten niet dat een groot aantal van de werkaanbiedingen voor het betrokken beroep wordt ingevuld. Analyse van de knelpuntberoepen - 2009 1
Het tweede hoofdstuk geeft toelichting bij de methodologie die gebruikt werd bij de selectie van de knelpuntberoepen op basis van de werkaanbiedingen die in 2009 door ACTIRIS werden ontvangen. In hoofdstuk drie wordt de lijst van knelpuntberoepen besproken. Voor elk knelpuntberoep wordt de belangrijkste oorzaak of oorzaken van het onevenwicht tussen vraag en aanbod aangehaald. Het is dankzij de ervaring van de consulenten van ACTIRIS dat de factoren die deze spanningen veroorzaken, konden worden bepaald. De werkgeversfederaties en de beroepsreferentiecentra in het Brussels Gewest werden via een enquête en een persoonlijk interview actief bij de studie betrokken. Ze konden de opgestelde lijst beoordelen, de oorzaken van het onevenwicht toelichten en een overzicht geven van de geleverde inspanningen om het probleem op te lossen. Deze bijkomende informatie wordt aansluitend in hoofdstuk vier behandeld. Het vijfde hoofdstuk handelt over de talenkennis van de werkzoekenden en de gevraagde taalvereisten in de werkaanbiedingen. Het vestigt de aandacht van de lezer op het belang van de taalvaardigheid als één van de verklarende factoren voor bepaalde aanwervingsmoeilijkheden. Het zesde hoofdstuk bespreekt de belangrijkste kenmerken van de werkaanbiedingen voor de knelpuntberoepen, in vergelijking met de kenmerken van het geheel van de in 2009 door ACTIRIS ontvangen werkaanbiedingen. In een zevende hoofdstuk wordt ingegaan op de evolutie van de knelpuntberoepen sinds 2003. Een overzicht van de knelpuntberoepen per beroepsgroep laat toe enkele algemene tendensen te herkennen en om structurele aanwervingsmoeilijkheden te onderscheiden van de aanwervingsmoeilijkheden voor beroepen die slechts één of twee keer als knelpuntberoep werden geïdentificeerd. Ten slotte wordt het aanbod op de arbeidsmarkt onder de loep genomen. De arbeidsreserve geeft een dynamisch beeld van de niet-werkende werkzoekenden die in de loop van het jaar 2009 minstens één maal beschikbaar waren voor de arbeidsmarkt. Verder worden ook enkele kenmerken van de arbeidsreserve, zoals het studieniveau, de leeftijd en het geslacht besproken. 2 Analyse van de knelpuntberoepen - 2009
2. METHODOLOGIE Het samenstellen van de lijst van knelpuntberoepen gebeurt in twee aanvullende fases. De eerste fase is een louter statistische analyse, die bestaat uit de toepassing van drie kwantitatieve selectiecriteria op alle werkaanbiedingen 1 die ACTIRIS gedurende het bestudeerde jaar heeft ontvangen. Deze drie criteria zijn: - gedurende het jaar werden minstens 15 werkaanbiedingen voor dit beroep ontvangen; - de invullingsgraad 2 van de werkaanbiedingen voor het beroep is lager dan de invullingsgraad van alle beroepen (in 2009 bedroeg de invullingsgraad 68,9%); - de benodigde tijd om de werkaanbiedingen van dit beroep af te sluiten 3 is langer dan de mediaan van de invullingstijd voor alle werkaanbiedingen (in 2009 bedroeg de mediaan van de invullingstijd 1,1 maand). Het belangrijkste voordeel van deze eerste fase van de analyse is de objectiviteit die volgt uit een cijfermatige verwerking van 3 belangrijke parameters. Van de volledige lijst van beroepen, samengesteld op basis van de bij ACTIRIS geregistreerde en beheerde werkaanbiedingen, worden enkel de beroepen weerhouden die gelijktijdig aan de drie criteria voldoen. In 2009 heeft ACTIRIS 20.153 werkaanbiedingen 4 ontvangen voor 783 verschillende beroepen. Uit de statistische analyse werden 101 zogenaamde knelpuntberoepen weerhouden. De statistische analyse combineert een absoluut criterium (minstens 15 werkaanbiedingen) met twee relatieve criteria. Deze twee worden bepaald door de algemene werking van de arbeidsmarkt. De keuze voor de drempel van 15 werkaanbiedingen is arbitrair en werd vastgelegd om een minimum aan representativiteit van de beroepen op de Brusselse arbeidsmarkt te waarborgen. De criteria in verband met de invullingsgraad en de looptijd zijn relatief. Dit brengt met zich mee dat een beroep dat bijvoorbeeld drie jaar geleden als knelpunt beschouwd werd, en nu dezelfde objectieve kenmerken (looptijd, invullingsgraad) heeft niet noodzakelijk meer als moeilijk in te vullen beschouwd zal worden. Om de invullingsgraad te berekenen worden zowel de werkaanbiedingen geteld die door bemiddeling van ACTIRIS worden ingevuld alsook de werkaanbiedingen die zonder tussenkomst van ACTIRIS worden ingevuld. Voor deze laatste is ACTIRIS echter niet op de hoogte van de identiteit van de aangeworven kandidaten. Het niet tellen van de rechtstreeks ingevulde werkaanbiedingen door de werkgever zou een onderschatting betekenen van de ingevulde werkaanbiedingen en dus ook van de invullingsgraad van de ontvangen werkaanbiedingen door ACTIRIS. 1 2 3 4 Om zo goed mogelijk de dynamiek van de arbeidsmarkt in kaart te brengen, werd de analyse uitgevoerd op alle types van het arbeidscircuit, dus op het normaal economisch circuit (met uitzondering van EURES) en ook op alle tewerkstellingsprogramma s. Een werkaanbieding kan hierbij meerdere arbeidsplaatsen bevatten. Het percentage voldane arbeidsplaatsen t.o.v. het aantal ontvangen arbeidsplaatsen gedurende het jaar 2009. Een werkaanbieding wordt afgesloten wanneer deze ingevuld is of wanneer de werkaanbieding geannuleerd wordt. De werkaanbiedingen die ACTIRIS ontvangt in het kader van het samenwerkingsakkoord dat van kracht is sinds juni 2006, omtrent de systematische uitwisseling van de werkaanbiedingen tussen de gewesten, worden in deze analyse niet opgenomen. Analyse van de knelpuntberoepen - 2009 3
Bij de statistische analyse moeten er echter ook een aantal kanttekeningen gemaakt worden. De eerste opmerking heeft betrekking op de representativiteit. Indien ACTIRIS, zoals eerder werd weergegeven, voor een bepaald beroep minder dan 15 werkaanbiedingen ontvangt, komt het beroep niet op de lijst van knelpuntberoepen, hoewel het in de praktijk wel de kenmerken van een knelpuntberoep kan hebben. De tweede kanttekening die bij de statistische analyse gemaakt kan worden betreft het cumulatief karakter van de drie criteria. Elk beroep waarvan één van de parameters niet beantwoordt aan de vastgelegde criteria zal op basis van de statistische analyse niet weerhouden worden als knelpuntberoep. Om deels aan deze beperkingen tegemoet te komen wordt de statistische lijst van knelpuntberoepen voorgelegd zowel intern aan de consulenten van ACTIRIS als extern aan de werkgeversfederaties. Dit jaar werd de lijst, voor het eerst in de kader van de analyse van de knelpuntberoepen, ook voorgelegd aan de 5 verschillende beroepsreferentiecentra die actief zijn in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Deze tweede fase van het onderzoek is cruciaal omdat op basis van hun praktische ervaringen het knelpuntkarakter, dat naar voren komt uit de statistische analyse, bevestigd dan wel weerlegd kan worden. Ook de expertise van de consulenten is hierbij belangrijk, gezien de vele rechtstreekse contacten die zij hebben met de werkgevers. Zo waren de consulenten dit jaar van mening dat de beroepen onderwijzer, leraar secundair onderwijs en elektricien toegevoegd moest worden aan de lijst van moeilijk in te vullen beroepen. Daarentegen kan het omgekeerde fenomeen zich ook voordoen. Een bepaald beroep beantwoordt aan de statistische criteria, maar blijkt over het algemeen toch niet moeilijk invulbaar te zijn. Dit kan bijvoorbeeld veroorzaakt worden door een uitzonderlijke werkaanbieding met veel arbeidsplaatsen maar die niet representatief is voor de over het algemeen ontvangen werkaanbiedingen voor dit beroep. Zo werden dit jaar een aantal beroepen waaronder apothekerassistent, specialist public relations en kok grootkeuken niet weerhouden als knelpuntberoepen alhoewel deze aan alle statistische criteria voldeden. Uiteindelijk werd een lijst van 83 knelpuntberoepen samengesteld. Deze beroepen vertegenwoordigen 5.445 arbeidsplaatsen, wat overeenkomt met 27,0% van het totaal aantal ontvangen arbeidsplaatsen in 2009. Algemeen bedraagt de invullingsgraad voor de knelpuntberoepen 54,2% en de mediaanlooptijd is 1,3 maanden. De volledige lijst van knelpuntberoepen, voorzien met commentaar van de consulenten van ACTIRIS alsook van de sectorale werkgeversfederaties en beroepsreferentiecentra, wordt in het volgende hoofdstuk besproken. 4 Analyse van de knelpuntberoepen - 2009
3. INVENTARIS VAN DE KNELPUNTBEROEPEN IN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST IN 2009 Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de 83 beroepen die in 2009 als moeilijk in te vullen kunnen beschouwd worden en een korte beschrijving van de oorzaken. De oorzaken van het knelpuntkarakter kunnen globaal in drie categorieën onderverdeeld worden: - kwantitatief tekort: er is een tekort aan kandidaten voor een bepaald beroep; - kwalitatief tekort: de kandidaten voldoen niet aan de vereisten aangaande opleiding, ervaring, talenkennis, specifieke kennis of bekwaamheden, houding of persoonlijkheid; - een tekort waarvan de oorzaak ligt in de ongunstige arbeidsomstandigheden, bijvoorbeeld wat betreft loon, stresserend, zwaar of gevaarlijk werk, vooroordelen t.o.v. een bepaald beroep, het uurrooster (avond-, weekend-, deeltijds werk,...), het statuut van zelfstandige of een ander kenmerk. De identificatie van de oorzaak van de aanwervingsproblemen is cruciaal ten overstaan van de oplossingen die aangereikt kunnen worden. Hoewel de drie oorzaken door middel van meetbare gegevens kunnen bepaald worden (aantal werkzoekenden, studieniveau, talenkennis, ) of controleerbare elementen zoals de uurroosters, de arbeidsomstandigheden, is het echter niet altijd even simpel een objectieve diagnose aan te duiden. De samenhang tussen de verschillende oorzaken en de sociale beeldvorming van een beroep geeft de analyse een subjectieve kant en brengt met zich dat de hoofdoorzaken soms moeilijk onderscheiden kunnen worden van eerder secundaire oorzaken. Nog moeilijker aan te tonen is het verband tussen de aanwervingsproblemen en het bestaan van etnische discriminatie bij de aanwerving. Hoewel dit probleem zich volgens de tewerkstellingsconsulenten voor bepaalde beroepen duidelijk stelt hebben wij verkozen, rekening houdende met het moeilijk opspoorbare en soms subjectieve karakter ervan, het probleem hier in het algemeen aan te halen eerder dan specifiek voor bepaalde beroepen. Een volgende opmerking is dat de beroepen in de tekst, ondanks het feit dat ze zowel voor mannen als voor vrouwen toegankelijk zijn, omwille van de leesbaarheid enkel in de genderneutrale vorm gebruikt worden. Verder in het hoofdstuk worden per knelpuntberoep een aantal kenmerken besproken: het aantal ontvangen arbeidsplaatsen, de invullingsgraad, de reserve aan arbeidskrachten en de verhouding van de arbeidsreserve ten opzichte van het aantal ontvangen arbeidsplaatsen. De variabele 'arbeidsreserve (AR)' staat voor het aantal niet-werkende werkzoekenden die in 2009 per knelpuntberoep waren ingeschreven en als potentiële kandidaten voor de ontvangen werkaanbiedingen kunnen worden beschouwd. Een gedetailleerde beschrijving van het concept en van de methode waarop deze indicator is opgebouwd, vindt u in hoofdstuk 8. Analyse van de knelpuntberoepen - 2009 5
De variabele 'arbeidsreserve per aantal werkaanbiedingen (AR/WA) ' geeft de verhouding tussen vraag en aanbod op de Brusselse arbeidsmarkt voor een bepaald beroep. Meer concreet vergelijkt hij het aantal arbeidsplaatsen ontvangen bij ACTIRIS met het aantal niet-werkende werkzoekenden per beroep. Deze variabele kan een idee geven van het kwantitatief tekort maar deze variabele is slechts een indicatie. Eerst een vooral is het moeilijk om de ideale verhouding werkzoekenden ten opzichte van een arbeidsplaats te bepalen. Verder kunnen ook werkenden zich geïnteresseerd tonen voor een bepaalde arbeidsplaats. Ten slotte gebeurt de selectie van werkzoekenden voor een werkaanbieding binnen ACTIRIS op basis van de beroepencode. Deze overeenkomst is echter niet perfect, zowel werkzoekenden als werkaanbiedingen kunnen meerdere beroepencodes hebben. Voor deze analyse baseren we ons op de eerste beroepencode omdat deze gezien wordt als de voornaamste. Werkzoekenden beperken zich in hun zoektocht naar werk niet tot hun beroepencodes en kunnen dus een job vinden in een verwant beroep. De 83 knelpuntberoepen werden gehergroepeerd in 12 grote "beroepscategorieën". Aangezien bepaalde beroepen in meerdere beroepscategorieën konden voorkomen, hebben we ze op inductieve wijze toch aan één enkele categorie toegewezen. Om de overzichtelijkheid van de beroepscategorieën te bewaren hebben we het aantal categorieën beperkt, ook al stellen we soms een zekere heterogeniteit tussen de beroepen in eenzelfde categorie vast. Na het bespreken van de 83 knelpuntberoepen in punt 3.1, wordt vanaf punt 3.2 een overzicht gegeven van de 33 beroepsgroepen en de oorzaken van hun knelpuntkarakter volgens de consulenten van ACTIRIS, de werkgeversfederaties en de beroepsreferentiecentra. 6 Analyse van de knelpuntberoepen - 2009
TABEL 1: LIJST VAN KNELPUNTBEROEPEN 2009 VOLGENS BEROEPSCATEGORIE Kaderfuncties en beroepen in de communicatie Architect, burgerlijk ingenieur burgerlijke bouwkunde, industrieel ingenieur (burgerlijke bouwkunde, elektromechanica), commercieel verantwoordelijke, marketingassistent/marktanalist, actuaris, vertaler Onderwijzend personeel Onderwijzer, leraar secundair onderwijs (Nederlands), instructeur - lesgever talen Beroepen in de medische, sociale en hulpverlenende sector Apotheker, hoofdverpleegkundige, ziekenhuisverpleegkundige - gebrevetteerde, ziekenhuisverpleegkundige - gegradueerde, geriatrisch verpleegkundige - gegradueerde, sociaal verpleegkundige - gegradueerde Administratieve beroepen Directiesecretaris, commercieel secretaris, juridisch secretaris, medisch secretaris, bediende personeelsdienst, bediende sociale wetten en lonen, bediende commerciële dienst, telefonist-receptionist, adviseur banproducten en verzekeringen, bediende verzekeringsmaatschappij, beheerder schadeclaims, boekhouder, accountant Commerciële beroepen Vertegenwoordiger diensten, technisch vertegenwoordiger, vertegenwoordiger verbruiksgoederen, verkoper van artikelen voor cultuur en spel, verkoper van gereedschappen en doe-het-zelf artikelen, verkoper van woon- en huishoudartikelen, verkoper confectie, televerkoper, callcenter operator Beroepen in de informatica Ingenieur software, systeemanalist, systeemprogrammeur, projectleider informatica, analist-programmeur, webmaster/webdeveloper, programmeur, technicus helpdesk, netwerkbeheerder, databaseadministrator Technische beroepen Technicus in de elektromechanica, technicus bouw (alle specialiteiten), bouwkundig kostenramer - opmeter, conducteur van bouwwerken, technicus elektriciteit, laboratoriumtechnicus onderzoek en ontwikkeling, laborant medische analyses, technicus elektronica, technicus telecommunicatie, industrieel onderhoudsmecanicien, mecanicien-hersteller van motorvoertuigen met benzinemotor, mecanicien-hersteller gespecialiseerd in injectie, benzine, diesel en turbomotoren, plaatwerker carrosserie, elektromecanicien, elektromecanicien airconditioning en verwarmingsinstallaties Beroepen in de bouw Loodgieter - Installateur sanitair, monteur-installateur van centrale verwarming, elektricien woningbouw, metselaar, dakdekker (leien, pannen, en soortelijke materialen) Beroepen in transport en logistiek Magazijnbediende - PC-stockbeheerder, chauffeur vrachtwagen met oplegger (Rijbewijs C en E), chauffeur vrachtwagen met aanhangwagen (Rijbewijs C en E) Beroepen in het toerisme en de horeca Hotelreceptionist, chef-kok, kok, chef de partie, restaurantkelner, kelner café/taverne/brasserie, rangkelner, barman Ambachtelijke beroepen Beenhouwer Diverse Veiligheidsagent met brevet, strijker met de hand Analyse van de knelpuntberoepen - 2009 7
3.1. Inventaris van de knelpuntberoepen 3.1.1. Kaderfuncties en beroepen in de communicatie Architecten Ontvangen WA Invullingsgraad AR AR/WA Architect 37 45,9 221 6,0 Net als vorig jaar wordt het beroep van architect als knelpuntberoep weerhouden op de Brusselse arbeidsmarkt. In hoofdzaak beantwoorden de specifieke kennis en de ervaring van de werkzoekenden niet steeds aan de eisen van de werkgevers. Bovendien was een derde van de werkaanbiedingen die ACTIRIS voor dit beroep ontvangt afkomstig van openbare diensten, in het bijzonder plaatselijke of gewestelijke besturen. Voor deze vacatures is vaak een tweetaligheidsattest vereist (afgeleverd door Selor, het selectiebureau van de federale overheid), wat een bijkomende hindernis kan zijn bij de aanwerving van kandidaten voor dit beroep. Bovendien speelt de mobiliteit van de kandidaten eveneens een rol gezien de mogelijk talrijke verplaatsingen van de architect naar de andere partijen die bij de uitvoering van de werken betrokken zijn of naar bouwplaatsen. Dit heeft vaak onregelmatige werkuren tot gevolg, afhankelijk van de beschikbaarheid van de klant. Het werkritme wordt bepaald door de deadlines die door de opdrachtgever worden vastgesteld. Ter informatie merken we nog op dat voor dit beroep vaak de voorkeur wordt gegeven aan het statuut van zelfstandige, terwijl de werkaanbiedingen die ACTIRIS ontvangt voornamelijk contracten voor loontrekkenden betreffen. Ingenieurs 5 Ontvangen WA Invullingsgraad AR AR/WA Burgerlijk ingenieur burgerlijke bouwkunde 33 33,3 80 2,4 Industrieel ingenieur burgerlijke bouwkunde 41 61,0 41 1,0 Industrieel ingenieur elektromechanica 52 32,7 69 1,3 Elk jaar duidt het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid verschillende types van burgerlijk of industrieel ingenieur aan als knelpuntberoepen in Brussel. Als voornaamste oorzaak van het knelpuntkarakter wijzen de consulenten van ACTIRIS op een kwantitatief tekort aan kandidaten. Het kwantitatief tekort wordt door de werkgeversfederaties bevestigd. In dit opzicht merken we op dat de instroom van jonge afgestudeerden voor de technische beroepen de voorbije jaren lager is dan de vraag op de arbeidsmarkt. Dit kan gedeeltelijk worden verklaard door de geringe interesse van meisjes voor wetenschappen en techniek en de sterke mannelijke connotatie van deze beroepen. Een andere belemmering is dat de kandidaten niet altijd beantwoorden aan het door de werkgevers gevraagde profiel. Hoewel de meeste werkzoekenden in het bezit zijn van een hoger diploma, worden immers over het algemeen ook specifieke bekwaamheden of extra diploma s en een zekere beroepservaring gevraagd. De taalvereisten vormen ook een belangrijke hindernis bij de aanwerving van ingenieurs. Vaak wordt zelfs drietaligheid vereist. 5 Zie ook: Overzicht van de behoeften aan wetenschappelijke en technologische beroepen. Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid, juni 2010. 8 Analyse van de knelpuntberoepen - 2009
Directeurs en kaderpersoneel verkoop en marketing Ontvangen WA Invullingsgraad AR AR/WA Commercieel verantwoordelijke 55 63,6 179 3,3 Marketingassistent/marktanalist 104 51,9 897 8,6 Rekruteringen in de verkoop en marketing zijn onderhevig aan een hoge concurrentiele druk. De meeste werkgevers zijn op zoek naar personen met commerciële ervaring met betrekking tot de sector in kwestie en bij voorkeur tot het betrokken product. De kandidaat moet tevens een uitstekende onderhandelaar zijn om vlotte contacten te garanderen met leveranciers en klanten. De talenkennis is doorslaggevend en wordt dan ook aangeduid als voornaamste oorzaak voor de rekruteringsmoeilijkheden. Al maar vaker zijn deze beroepen alleen toegankelijk voor diegenen die een hogere opleiding hebben gevolgd, voornamelijk in de commerciële sector, aangevuld met meerdere jaren ervaring. Economisten, actuarissen en statistici Ontvangen WA Invullingsgraad AR AR/WA Actuaris 34 58,8 12 0,4 Het merendeel van de werkaanbiedingen dat ACTIRIS in 2009 ontving voor het beroep actuaris vinden we terug in het verzekeringswezen, de pensioenfondsen en de financiële instellingen. De actuaris heeft zowel een sterke wiskundige als economische vorming. Er is vooral een tekort aan kandidaten die beschikken over een diploma actuariële wetenschappen. Dit kwantitatief tekort wordt ook door de werkgeversfederaties bevestigd. De consulenten van ACTIRIS wijzen daarnaast ook nog op een gebrek aan talenkennis van de potentiële kandidaten. Vertalers Ontvangen WA Invullingsgraad AR AR/WA Vertaler 40 55,0 452 11,3 De terugkerende rekruteringsmoeilijkheden voor het beroep van vertaler zijn het gevolg van zowel een kwantitatief tekort aan vertalers als een kwalitatief tekort dat verband houdt met het gevraagde profiel door de werkgevers. Enerzijds wijzen de consulenten van ACTIRIS op een kwantitatief tekort aan vertalers Nederlands, Frans en Engels. Het is echter niet mogelijk om het kwantitatief tekort voor dit beroep preciezer te evalueren aangezien de beroepencode geen informatie geeft over de gestudeerde talen en eventuele specialisaties. Anderzijds bestaat een deel van de beschikbare arbeidsreserve uit licentiaten in Romaanse of Germaanse talen, die dus geen specifieke vertaalopleiding hebben gevolgd, terwijl deze opleiding in de meeste gevallen een vereiste is voor de werkgevers. Analyse van de knelpuntberoepen - 2009 9
3.1.2. Onderwijzend personeel Leerkrachten basisonderwijs Ontvangen WA Invullingsgraad AR AR/WA Onderwijzer 452 82,1 224 0,5 Hoewel onderwijzers lager onderwijs niet in de statistische analyse zijn opgenomen (gezien de hoge invullingsgraad), hebben de consulenten van ACTIRIS dit beroep toch aan de lijst van knelpuntberoepen toegevoegd. De terugkerende moeilijkheden om onderwijzend personeel te vinden, zijn te wijten aan een tekort aan kandidaten voor dit beroep. Ondanks het feit dat er al enige tijd een tekort is in het onderwijs, wensen we erop te wijzen dat er grote verschillen zijn per regio en dat de grootstedelijke gebieden, en vooral Brussel, het sterkst worden getroffen. Naast het kwantitatieve tekort, vormen de ongunstige arbeidsomstandigheden, zoals de grootte van de klassen, de weerspannigheid van sommige leerlingen, het gevoel geen waardering te krijgen, de stress, de eventuele conflicten met leerlingen of ouders, de voorbereidingen thuis een belemmering bij het invullen van de werkaanbiedingen. Opmerkelijk zijn de hoge uitstroompercentages van leerkrachten in het Brussels Gewest. Het percentage leerkrachten dat na 5 jaar het Nederlandstalig basisonderwijs heeft verlaten in Brussel bedraagt namelijk, volgens het Arbeidsmarktrapport 2009 6, 53%. Dit is, in verhouding tot het Vlaamse Gewest, 2 tot 3 keer zo groot. Volgens dit rapport zijn de hoge uitstroompercentage in Brussel te verklaren door de kenmerken ofwel de vooroordelen van het stedelijke milieu, zoals: het aanzienlijke aandeel van anderstalige leerlingen; de stadsvlucht van leerlingen en leerkrachten; afstand tussen woon- en tewerkstellingsplaats en de hoge vastgoed- en huurprijzen. Deze verklaren zijn ook toepasselijk voor het Franstalige onderwijs in Brussel. Daarnaast merken we op dat de werkaanbiedingen die ACTIRIS voor dit beroep ontvangt vaak betrekking hebben op tijdelijke vervangingen van relatief korte duur, wat ook kan verklaren waarom de vacatures voor deze arbeidsplaatsen moeilijk ingevuld raken. Leerkrachten secundair onderwijs Ontvangen WA Invullingsgraad AR AR/WA Leerkracht secundair onderwijs (Nederlands) 182 87,9 17 0,1 De leerkrachten secundair onderwijs staan al sinds de eerste analyse in de lijst van knelpuntberoepen. De terugkerende rekruteringsmoeilijkheden voor leerkrachten in het secundair onderwijs zijn te wijten aan een tekort aan kandidaten voor de functie. Hoewel er al enige tijd een tekort is in het onderwijs, wensen we erop te wijzen dat er grote verschillen zijn per regio en dat de grootstedelijke gebieden, en vooral Brussel, het sterkst worden getroffen. Naast het kwantitatieve tekort, vormen de ongunstige arbeidsomstandigheden, zoals de grootte van de klassen, de weerspannigheid van sommige leerlingen, het gevoel geen waardering te krijgen, de stress, de eventuele conflicten met leerlingen of ouders, de voorbereidingen thuis, de soms vele verplaatsingen om aan een voltijdse betrekking te komen een belemmering bij het invullen van de 6 Bron: Arbeidsmarktrapport 2009 Basisonderwijs en Secundair Onderwijs. Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming, Departement Onderwijs en Vorming. 10 Analyse van de knelpuntberoepen - 2009
werkaanbiedingen. Zo is, volgens het Arbeidsmarktrapport 2009, gemiddeld 65% van de leraren 5 jaar na indiensttreding niet meer in het gewoon secundair onderwijs terug te vinden in Brussel. Dit is meer dan het dubbel dan in Vlaanderen. Daarnaast merken we op dat de werkaanbiedingen die ACTIRIS voor dit beroep ontvangt vaak betrekking hebben op tijdelijke vervangingen van relatief korte duur, wat ook kan verklaren waarom de vacatures voor deze arbeidsplaatsen moeilijk raken ingevuld. Hoewel de leerkrachten Nederlands niet in de statistische analyse zijn opgenomen (door de hoge invullingsgraad), hebben de consulenten van ACTIRIS het beroep toch aan de knelpuntenlijst toegevoegd. Het kwantitatieve tekort voor dit beroep is te verklaren door de ontoereikende arbeidsreserve in verhouding tot het aantal ontvangen werkaanbiedingen. De betrekkelijk hoge invullingsgraad is het gevolg van het feit dat deze arbeidsplaatsen vaak worden ingenomen door kandidaten die geen lerarenopleiding hebben genoten of geen getuigschrift van pedagogische bekwaamheid bezitten. De rekrutering van deze laatsten kan worden overwogen wanneer wordt vastgesteld dat er een tekort is aan onderwijzers die over het bekwaamheidsattest of gelijkwaardige competenties beschikken. Instructeurs Lesgevers Ontvangen WA Invullingsgraad AR AR/WA Instructeur - Lesgever talen 47 55,3 120 2,6 De aanwervingsmoeilijkheden vastgesteld voor het beroep van instructeur - lesgever in talen worden veroorzaakt door een kwantitatief tekort aan kandidaten. Daarnaast vormen ook de weinig aantrekkelijke arbeidsomstandigheden, zoals de vereiste mobiliteit en de vaak late werkuren en prestaties in het weekend, een belemmering bij het invullen van de werkaanbiedingen. Tot slot is het knelpuntkarakter in sommige gevallen te wijten aan de afwijking tussen de eisen van de werkgevers en het profiel van de werkzoekenden. Naast de evidente kennis van meerdere talen, wordt meestal van de kandidaten verwacht dat zij een diploma van het hoger onderwijs hebben, over pedagogische vaardigheden beschikken, goed kunnen communiceren en zich aan verschillende doelgroepen kunnen aanpassen. Administratieve en computerkennis worden eveneens sterk op prijs gesteld door de werkgevers. Analyse van de knelpuntberoepen - 2009 11
3.1.3. Beroepen in de medische, sociale en hulpverlenende sector Apothekers en apothekersassistenten Ontvangen WA Invullingsgraad AR AR/WA Apotheker 21 9,5 86 4,1 Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen de apothekers in officina s, de ziekenhuisapothekers en de apothekers in de farmaceutische industrie. Van kandidaten voor ziekenhuisapotheker wordt een bijkomende specialisatie vereist. Dit extra specialisatiejaar zorgt voor een kwantitatief tekort op de arbeidsmarkt. De jong afgestudeerden geven de voorkeur om onmiddellijk de arbeidsmarkt te betreden. Voor de apothekers werkzaam in officina s zijn het vooral kwalitatieve aspecten die een rol spelen, zoals het soms ontbreken van ervaring en vooral de tweetaligheid op de Brusselse arbeidsmarkt. Volgens de werkgeversfederatie speelt in de farmaceutische industrie, in het algemeen, de talenkennis een minder belangrijke rol dan de technische kennis. Echter, gezien de ondernemingen in deze sector vaak een multinationaal karakter hebben, is de kennis van het Engels soms belangrijker dan de kennis van beide landstalen. Toch dient opgemerkt te worden dat de vraag naar kennis van talen belangrijker is in Brussel dan in de andere twee regio s, omdat de administratieve zetel van de farmaceutische bedrijven vaak is gesitueerd in het Brussels Gewest. Verpleegkundigen Ontvangen WA Invullingsgraad AR AR/WA Hoofdverpleegkundige 25 64,0 6 0,2 Ziekenhuisverpleegkundige - gebrevetteerde 38 39,5 116 3,1 Ziekenhuisverpleegkundige - gegradueerde 123 62,6 160 1,3 Geriatrisch verpleegkundige - gegradueerde 30 33,3 6 0,2 Sociaal verpleegkundige - gegradueerde 33 54,5 25 0,8 Elk jaar stelt het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid vast dat de werkaanbiedingen voor verpleegkundigen in Brussel moeilijk worden ingevuld. De moeilijkheden zijn te wijten aan een kwantitatief tekort aan kandidaten en aan de arbeidsomstandigheden die eigen zijn aan het beroep. Hoewel het beroep van verpleegkundige een zekere aantrekkingskracht uitoefent op jongeren, zetten de hoge werklast en de zware taken menige verpleegkundige ertoe aan deeltijds te gaan werken of vroegtijdig uit te treden. Bij het kwantitatieve tekort voegen zich dus de moeilijke werkomstandigheden, waarbij vooral de onregelmatige dienstroosters en het nacht- en weekendwerk een obstakel blijken te vormen voor vele verpleegkundigen. Ook neemt het takenpakket steeds meer toe. Zo wordt van de verpleegkundige thans verwacht dat deze zich niet alleen bezighoudt met het algemene lichamelijke welzijn, maar tevens aandacht heeft voor sociale en psychologische aspecten. Van de verpleegkundige wordt veel flexibiliteit en klantgerichtheid verwacht. Zo dient de verzorgende inzicht te hebben in nieuwe technologieën, kennis te hebben van kwaliteitszorg, palliatievenzorg en stervensbegeleiding, wat het beroep zeer belastend maakt. 12 Analyse van de knelpuntberoepen - 2009
Om bovendien toegang tot het beroep van hoofdverpleegkundige te hebben, wordt meestal, naast de initiële opleiding, een bijkomende opleiding leidinggevende vereist. Ook verworven ervaring is een enorme troef in de selectie. Als hoofdverpleegkundige moet men bovendien een team kunnen leiden en daar horen ook administratieve taken en verantwoordelijkheden bij. Men verwacht dat de verpleegkundigen, ongeacht het diploma of de specialisatie, ook de komende jaren op de lijst van knelpuntberoepen zullen voorkomen. Deze veronderstelling is onder andere gebaseerd op het succes van de formules voor deeltijds werken en de vergrijzing van de bevolking, die de vraag doet of zal doen toenemen. Hieraan gekoppeld zijn er de hogere kwalitatieve eisen aan de gezondheidszorg en ook de medisch technologische vooruitgang, die een vraag naar nieuwe vaardigheden en competenties doen ontstaan. Analyse van de knelpuntberoepen - 2009 13