Machines houtverwerkende industrie 1

Machines houtverwerkende industrie 1

Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. 0522-235235 info@edu-actief.nl www.edu-actief.nl Machines houtverwerkende industrie 1 ISBN: 978 90 3722 178 7 Ontwikkeld in samenwerking met: Expertisecentrum Meubel Internet: www.ecmeubel.nl Dit product draagt het Expertisecentrum Meubel keurmerk. Het Expertisecentrum Meubel verleent haar keurmerk aan onderwijskundige producten die voldoen aan haar kwaliteitseisen, onderwijskundige visie en waar tevens een duidelijke relatie bestaat tussen content, kwalificatiestructuur en examens. Met dank aan de docenten uit de resonansgroep: Ronald den Brok (ROC De Leijgraaf), Martien Habraken (Summa College) en Theo van Atten (HMC Rotterdam). Met dank aan de volgende bedrijven voor hun toestemming om afbeeldingen op te nemen: De Groot Houtbewerkingsmachines BV, Rehomy BV, Holtrop & Jansma BV, Bos Machines BV, SCM Group Nederland BV en OERTLI gereedschappenfabriek BV. Op www.opleidingenhtm.nl vind je meer informatie. 2015 Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in compilatiewerken op grond van artikel 16 Auteurswet kan men zich wenden tot de Stichting PRO (www.stichting-pro.nl). De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Door het gebruik van deze uitgave verklaart u kennis te hebben genomen van en akkoord te gaan met de specifieke productvoorwaarden en algemene voorwaarden van Edu Actief, te vinden op www.edu-actief.nl.

Inhoud Inhoud Inleiding 7 0. Veiligheid 9 0.1 Inleiding 9 0.2 Arbowetgeving 9 0.3 Oorzaken ongevallen 11 0.4 Richtlijnen 13 0.5 Stilvallen van machines anders dan door uitschakelen 14 0.6 Houtstof 15 1. Compressor en afzuiginstallatie 17 1.1 Inleiding 17 1.2 Compressor 17 1.3 Afzuiginstallatie 36 1.4 Nieuwe ontwikkelingen afzuiginstallaties 43 2. Afkortzaagmachines 49 2.1 Inleiding 49 2.2 Radiaalafkortzaagmachine 49 2.3 APS op een afkortzaag 60 2.4 Pendelafkortzaagmachine 64 2.5 Onderafkortzaagmachine 66 2.6 CNC-gestuurde onderafkortzaagmachine 69 2.7 Pakketafkortzaagmachine 72 2.8 Meerbladzaagmachine 76 2.9 Bijzondere afkortzaagmachines 76 3

Inhoud 3. Cirkelzagen 81 3.1 lnleiding 81 3.2 Cirkelzaagmachine 81 3.3 Formaatzaagmachine 95 3.4 Verticale platenzaagmachine 106 3.5 Opdeelzaagmachine 111 3.6 Meerbladzaagmachine 117 3.7 Nieuwe ontwikkelingen: combinatiemachine voor houtbewerking 121 4. Lint- en bandzaagmachines 127 4.1 Inleiding 127 4.2 Lintzaagmachine 127 4.3 Bandzaagmachine 137 4.4 Twinbandzaagmachine 147 5. Schaafmachines 149 5.1 Inleiding 149 5.2 Vlakbank 149 5.3 Vandiktebank 164 5.4 Vierzijdige schaafmachine 173 6. Tafelfreesmachine 191 6.1 Inleiding 191 6.2 Tafelfreesmachine 191 6.3 CNC-tafelfreesmachine 220 6.4 Nieuwe ontwikkelingen CNC-tafelfreesmachine 223 7. Frees- en inkroosmachines 227 7.1 Inleiding 227 7.2 Stationaire bovenfreesmachine 227 7.3 CNC-bewerkingscentrum 230 7.4 CNC-inkroosmachine 267 7.5 Nieuwe ontwikkelingen inkroosmachines 273 4

8. Eindprofileermachines 275 8.1 Inleiding 275 8.2 Enkele pennenbank timmerindustrie 275 8.3 Dubbele pennenbank timmerindustrie 289 8.4 Rondlooppennenbank 293 8.5 Alleskunner 305 8.6 Eind-langsprofileermachine (CNC) 311 8.7 Nieuwe ontwikkelingen eindprofileermachines 328 Inhoud Register 333 5

Inhoud 6

Inleiding Inleiding Naslagwerk Dit boek is bedoeld als naslagwerk. Dat betekent dat je dit boek kunt raadplegen als je over bepaalde onderwerpen meer wilt weten. Als je in het werkboek op vragen het antwoord niet weet, dan kun je in dit naslagwerk zoeken naar het juiste antwoord. Zoeken in het naslagwerk Om snel het onderwerp te vinden dat je zoekt, is dit boek voorzien van een gedetailleerde inhoudsopgave en trefwoordenregister. In de inhoudsopgave vind je niet alle mogelijke onderwerpen. Soms zul je moeten zoeken naar een onderwerp dat erop lijkt of dat ermee te maken heeft. Drie naslagwerken In drie naslagwerken worden de machines behandeld die je in de houtverwerkende industrie kunt tegenkomen. Machines houtverwerkende industrie, deel 1 Veiligheid Compressor Afzuiginstallatie Afkortzaagmachines Cirkelzaagmachines Lint- en bandzaagmachines Schaafmachines Tafelfreesmachines Frees- en inkroosmachines Eindprofileermachines. Machines houtverwerkende industrie, deel 2 Machines voor het steken van gaten Boormachines Fineermachines Schuurmachines Kantenlijmmachine Opsluitbanken en persen Hoogfrequent lijmen Vingerlasmachine Draaibank Machines combineren Transport 7

Inleiding Slijpmachines Mallen Onderhoud. Machines houtverwerkende industrie, deel 3 Vierzijdige schaafbank + meetsysteem Bewerkingscentrum (CNC) Eind-langsprofileermachine (CNC) Kantenlijmmachine Horizontale CNC-bestuurde opdeelzaagmachine. Verwijzingen In de naslagwerken Machines houtverwerkende industrie wordt regelmatig verwezen naar het naslagwerk Verspanen. In dat naslagwerk wordt ingegaan op de snijgereedschappen die je bij de machines nodig hebt om houtbewerkingen te kunnen uitvoeren en hoe je de kwaliteit van het bewerkte hout kunt beoordelen. 8

0. Veiligheid 0.1 Inleiding Veiligheid 0 Er gebeuren regelmatig ongelukken bij het werken met de verschillende houtbewerkingsmachines. Jaarlijks worden zo'n 1500 ongevallen gemeld. Veilig werken lijkt maar moeilijk en lastig. De machines moeten regelmatig nagekeken en gerepareerd worden en de manier van werken moet veranderen. Het begrip veiligheid wordt vaak omschreven als het beheersen van ongewenste incidenten, zoals ongevallen, verwondingen en schade aan machines. Ongevallen kosten geld. Het voorkomen van ongelukken bespaart dus geld. Daarom omschrijven we het begrip ongeval vaak als een ongewenste gebeurtenis die resulteert in schade aan personen en/of goederen. Deze definitie omschrijft dus gezondheidsschade op korte en langere termijn, kapotte machines, beschadigde of vernielde onderdelen en/of materialen. Onder een incident verstaan we een ongewenste gebeurtenis die resulteert of kan resulteren in schade aan personen of goederen. Dit zijn dan de gebeurtenissen die vaak nog net goed aflopen, maar die ernstig gevaar kunnen opleveren als ze vaker voorkomen. Een risico is te omschrijven als de mogelijkheid tot verlies. Elke activiteit brengt een zeker risico met zich mee voor de persoon die activiteiten uitvoert. En vaak ook voor anderen. Die risico s moet je natuurlijk zo klein mogelijk proberen te houden. 0.2 Arbowetgeving Sinds 1 januari 1997 is de Europese Richtlijn Arbeidsmiddelen van kracht. Deze Richtlijn bevat minimumeisen voor alle arbeidsmiddelen in het kader van veiligheid en gezondheid. De wetgeving is in 2009 vernieuwd. Het geheel van de wetgeving over veiligheid van machines is in Nederland opgenomen in de arbowetgeving. De Arbowet bestaat onder meer uit de volgende onderdelen: Machinerichtlijn (opgenomen in Arbowet Besluit Machines ) Richtlijn Arbeidsmiddelen (opgenomen in Arbowet Besluit Arbeidsmiddelen ). Nieuwe machines Nieuwe machines en afzonderlijk in de handel gebrachte veiligheidscomponenten moeten voorzien zijn van de CE-markering en voldoen daarmee aan de 9

fundamentele veiligheids- en gezondheidsvoorschriften zoals die zijn vastgelegd in de Machinerichtlijn. Veiligheid 0 Gebruikte machines Voor gebruikte en in gebruik zijnde machines zijn de eisen opgenomen in het Besluit Arbeidsmiddelen in de Arbowet. Door een keurmarkering kan aangetoond worden dat machines voldoen aan de minimumeisen. De meubel- en timmerindustrie en de houthandel hebben het initiatief genomen om handzame inspectielijsten voor houtbewerkingsmachines samen te stellen. Aan de hand van deze lijsten worden de bedrijven in staat gesteld om, in eerste instantie zelf, de houtbewerkingsmachines periodiek te beoordelen op veilig en gezond gebruik. Vervolgens kunnen deze lijsten, ter verdere beoordeling, worden aangeboden aan de arbodienst. Afhankelijk van de plaats waar de tweedehandsmachine vandaan komt (binnen of buiten EER-landen), moet de machine respectievelijk voldoen aan de Richtlijn Arbeidsmiddelen of voorzien zijn van een CE-markering. De EER-landen zijn alle landen van de Europese Unie, met uitzondering van Zwitserland. Daarnaast vallen onder de EER-landen ook IJsland, Liechtenstein en Noorwegen. Gemodificeerde machines Naast nieuwe machines, tweedehandsmachines en in gebruik zijnde machines hebben we ook te maken met machines die gemodificeerd worden door aan- of inbouw van machines en componenten. Per geval moet vastgelegd worden of de wijzigingen aan de oorspronkelijke machine moeten voldoen aan de eisen volgens de Machinerichtlijn of dat volstaan kan worden met de eisen volgens de Richtlijn Arbeidsmiddelen. Een voorbeeld van een gemodificeerde machine is de aan- of inbouw van een nieuwe machine in een bestaande machine. De nieuwe machine en de interfaces tussen de oude en nieuwe machines moeten voldoen aan de Machinerichtlijn. Het geheel moet voldoen aan de Richtlijn Arbeidsmiddelen. Overeenkomsten en verschillen Richtlijn Arbeidsmiddelen en Machinerichtlijn Aspect Richtlijn Arbeidsmiddelen Machinerichtlijn Verantwoordelijkheid Werkgever Producent of importeur Van toepassing op Alle productiemiddelen Machines, verwisselbare uitrustingsstukken en veiligheidscomponenten Moet eraan voldoen Tijdens het gebruik Op het moment van het in de handel brengen Uitvoering/controle Technische dienst en/of arbocoördinator Ontwerper bij fabrikant of hoofdaannemer 10

Bewijsplicht gedurende Levensduur machine in bedrijf 10 jaar na levering machine Bewijsvoering door middel van Eigen analyse Onderhoudsboeken Werkvoorschriften Technisch Constructie Dossier Gebruiksaanwijzing Verklaring van overeenstemming Veiligheid 0 Moet voldoen aan Bijzondere Richtlijn Arbeidsmiddelen Machinerichtlijn en vaak diverse andere CE-richtlijnen Informatie aan gebruikers via Werkinstructies Gebruiksaanwijzing en werkinstructies Gevaaridentificatie via Risico-inventarisatie op basis van NEN 1050 Risico-inventarisatie op basis van NEN 1050 Verplichtingen werkgever De Richtlijn Arbeidsmiddelen stelt verplichtingen aan de werkgever. Zo dient de werkgever: veilige machines ter beschikking te stellen te zorgen voor zorgvuldig onderhoud van de machines voldoende informatie te verstrekken die afgestemd dient te zijn op het niveau van de gebruiker gebruikers voldoende op te leiden onderhoudspersoneel specifiek op te leiden de arbeidsmiddelen te laten keuren door deskundigen voor de eerste ingebruikneming de arbeidsmiddelen periodiek te keuren. 0.3 Oorzaken ongevallen Risico-inventarisatie en -evaluatie In een risico-inventarisatie moet onderzocht worden welke latente gevaren aanwezig zijn en welke risico's hieruit kunnen voortvloeien. Bij de risicoinventarisatie wordt gekeken naar: de waarschijnlijkheid dat het gevaar zich voordoet de frequentie waarin een persoon aan het gevaar is blootgesteld de mogelijke gevolgen van het gevaar de mogelijkheid tot gevaarsafwending. Het doel van de risico-evaluatie is om te bepalen aan welke aspecten aandacht moet worden geschonken om de gevaren (en dus de ongevallen) te voorkomen. 11

Veiligheid 0 In de eerste fase wordt alle informatie verzameld die bruikbaar is voor het bepalen van de risico's, zoals tekeningen, handleidingen en onderhoudsgegevens, maar ook ongevallendata. Bij de volgende stap wordt ter plaatse met behulp van controlelijsten een lijst opgesteld met daarop de latente gevaren en hun mogelijke gevolgen. Onderzocht worden onder andere de gevaren die veroorzaakt kunnen worden door: mechanische oorzaken (bewegende en draaiende delen) elektriciteit (aanraking van onder spanning staande delen) thermische invloeden trillingen ergonomie de functionaliteit van bestaande veiligheidsvoorzieningen (zoals eindschakelaars of afschermingen). Bij de risico-evaluatie wordt het risico bepaald dat hoort bij een geconstateerd latent gevaar. Ten slotte wordt hiervan een rapport opgesteld met een advies over de te nemen maatregelen om het gevaar weg te nemen of het risico terug te brengen. De te nemen maatregelen kunnen van technische of organisatorische aard zijn. Oorzaken van ongevallen onderscheiden in handelingen en omstandigheden De meeste directe oorzaken van ongevallen zijn gewoonlijk te onderscheiden in handelingen en omstandigheden. Enkele afwijkende handelingen zijn: werken op onjuiste snelheid buiten werking stellen van beveiligingen verwijderen van beveiligingen onjuist gebruiken van (snij)gereedschap niet gebruiken van persoonlijke beschermingsmiddelen onjuist optillen innemen van een onjuiste plaats of houding werken aan bewegende machines afleiden. Bij afwijkende omstandigheden kunnen we denken aan: niet toereikende bescherming op machines defect (snij)gereedschap te weinig ruimte voor normale beweging gebrek aan orde en netheid te veel lawaai onjuist klimaat (bijvoorbeeld te veel stof of vluchtige stoffen in de lucht) te veel of te weinig verlichting onvoldoende ventilatie. De directe oorzaken worden op hun beurt teweeggebracht door andere zaken. Vandaar dat de basisoorzaken ook wel symptomen genoemd worden. Dit zijn dus nog niet de werkelijke oorzaken. Zo zal een gebrek aan orde en netheid bijvoorbeeld kunnen worden veroorzaakt door onvoldoende onderhoud, onjuiste werkmethoden of onvoldoende leiding en toezicht. 12

Defect of onveilig (snij)gereedschap kan ontstaan door de onjuiste inkoop van materialen of (snij)gereedschappen, onvoldoende onderhoud en dergelijke. Er is veel gedaan aan het beveiligen van individuele situaties. De meeste ongevallen gebeuren door menselijke fouten en door ontwerp-, constructie- of materiaalfouten. Veelvoorkomende ongelukken/risico s De Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (Inspectie SZW, voorheen de Arbeidsinspectie) heeft een onderzoek verricht naar de ongelukken in de houtverwerkende industrie en kwam tot de volgende constateringen. Veiligheid 0 Bij zaagwerk vinden de volgende ongelukken veel plaats: aanraking van het draaiende zaagblad terugslag van hout wegspringende delen van het zaagblad. Bij schaaf- en freeswerk zie je de volgende risico's: aanraking van het snijgereedschap breken van beitels terugslag van hout beknellingsgevaar. 0.4 Richtlijnen Algemeen Wat kun je zelf doen? Hieronder enkele richtlijnen die je zelf moet opvolgen om veilig te kunnen werken. Neem deze in acht bij alle machines waarmee je werkt. De machine Controleer of de beveiliging op de machine of het elektrisch/pneumatisch gereedschap aanwezig is en werkt. Controleer of alle hulp- en beveiligingsmiddelen aanwezig zijn. Plaats de hulp- en beveiligingsmiddelen alleen als de machine uit staat. Zet de machine na gebruik uit en breng deze terug in de nulstand. Gebruik de apparatuur alleen waarvoor deze bedoeld is. Behandel de machines, beveiligingen en hulpmiddelen volgens de bij de machine behorende richtlijnen. Je kleding en houding Draag bij het werken aan machines geen sieraden of loshangende kleding (bijvoorbeeld een stropdas of sjaal) waarmee je in de zaag of het mes van de machine terecht kunt komen. Draag ook lang haar niet los. Draag altijd een gehoorbeschermer wanneer je de machine aanzet. Draag stevige schoenen met een profielzool voor extra grip op de vloer (bij voorkeur veiligheidsschoenen). Werk altijd met gesloten handen. 13

Veiligheid 0 Werken met gesloten handen. De werkomgeving Zorg ervoor dat de montagetafels en machines in de werkomgeving opgeruimd en vrij zijn. Dat voorkomt struikel- en valgevaar. Zorg voor een schone werkvloer. Werk geconcentreerd en laat je niet afleiden. Stoor ook nooit iemand die aan een machine werkt. Benader hem altijd van voren, zodat hij je ziet aankomen. Dan zal die persoon niet schrikken. Dit voorkomt ongevallen. Ruim werkstukken en gereedschap na gebruik op. Laat ze nooit op de machine liggen. 0.5 Stilvallen van machines anders dan door uitschakelen Het kan voorkomen dat een machine plotseling stilvalt. In veel gevallen betekent dit dat een motor te zwaar belast is en deze uitgeschakeld wordt door de thermische schakelaar. Schakel de machine volledig uit en zet alle schakelaars op de stand zoals bij het normaal uitschakelen. Als de motor afgekoeld is, kun je de thermische schakelaar indrukken en de machine weer opstarten. Zorg er wel voor dat het snijgereedschap vrij draait voor je de verschillende motoren weer opstart. Als plotseling de stroom uitgeschakeld wordt, bijvoorbeeld door een kabelbreuk of andere stroomstoring, stopt de machine. Zet alle schakelaars op de stand zoals bij het normaal uitschakelen. Zodra weer stroom geleverd wordt, druk je de nulspanningsschakelaar in en kun je de machine weer normaal starten. Zorg voor het opstarten dat het snijgereedschap vrij draait. Mocht de machine niet willen starten, ga dan niet zelf aan de elektravoorziening sleutelen, maar waarschuw je leidinggevende. 14

0.6 Houtstof Houtstof is ongezond bij inademing en zelfs bij contact met de huid kunnen irritaties optreden. Soms ontstaat uitslag op de huid. Maar houtstof is niet alleen ongezond, het is nog gevaarlijk ook. Uit onderzoek is gebleken dat binnen de houtbranche regelmatig een stofexplosie plaatsvindt. Deze explosies lijden gelukkig niet altijd tot ernstige ongelukken en schade. Maar een enkele keer gaat het toch behoorlijk mis. Veiligheid 0 De werkgever heeft de verplichting een risico-inventarisatie en -evaluatie uit te voeren, waarvan het explosieveiligheidsdocument een onderdeel is. Wanneer uit de risico-inventarisatie en -evaluatie blijkt dat er explosiegevaarlijke stoffen aanwezig zijn (zoals houtstof), dienen maatregelen te worden genomen. Daarom bestaan er richtlijnen waaraan elk bedrijf en iedere werknemer zich moeten houden. Dit zijn de ATEX-richtlijnen. ATEX staat voor de Franse benaming ATmosphères EXplosives en wordt als synoniem gebruikt voor twee Europese richtlijnen op het gebied van explosiegevaar onder atmosferische omstandigheden. Explosieve atmosferen kunnen ontstaan door brandbare gassen, damp, nevel of stof. Als hiervan genoeg aanwezig is kan dit, vermengd met de omgevingslucht (zuurstof) en een ontstekingsbron, tot een explosie leiden. Explosies kunnen dodelijk letsel, zwaargewonden en/of grote materiële schade veroorzaken. Er is een richtlijn voor de werkplek (de ATEX 137) en een richtlijn voor apparatuur zoals de afzuiginstallatie (de ATEX 95). De richtlijnen bevatten onder andere een stappenplan waarin wordt aangegeven wat er moet gebeuren om het risico van explosies zo klein mogelijk te houden. Zo kan het gebeuren dat volgens het stappenplan een gevarenzone wordt ingedeeld. Een CNC-bewerkingscentrum of schuurmachines produceren bijvoorbeeld veel stof. In de buurt van die machines (in die zone) moeten dan maatregelen worden genomen ter voorkoming van ontsteking, bijvoorbeeld door te werken met vonkvrij gereedschap. Voorbeelden van andere ontstekingsbronnen zijn: hete oppervlakten vlammen en hete gassen elektrische installaties en materieel statische elektriciteit blikseminslag. Naast het inrichten van gevarenzones moet in de dagelijkse praktijk ook constant gewerkt worden aan een ruimte met zo weinig mogelijk houtstof. Je kunt hierbij denken aan bijvoorbeeld: de werkplek schoonhouden houtstof wegzuigen door middel van schuurtafels stof en spaanders bij de machines dagelijks verwijderen (de laagdikte van stof mag maximaal 0,1 mm bedragen) stofafzetting op leidingen ten minste tweemaal per jaar verwijderen flexibele afzuigleidingen aarden 15