In deze levensfase worden jongeren volwassen. Biologisch gezien is iemand volwassen als hij of zij lichamelijk volgroeid is. Psychologisch is iemand volwassen wanneer hij of zij een stabiele identiteit (persoonlijkheid) heeft gevormd. Wanneer iemand blijk geeft van zelfstandigheid en een zekere bedachtzaamheid in zijn gedrag, dan wordt dit volwassen gedrag genoemd (Levensfase, 2014). In de late adolescentie tenslotte ontwikkelen bepaalde delen van de voorste hersenen zich verder, die zijn verantwoordelijk voor de plannings- en controlefuncties. Bij een juist ontwikkelen van deze functies ontwikkelt zich de cognitieve controle over gedrag die nodig is voor verantwoorde gedragsplanning en organisatie, voor keuzegedrag, voor de zelfevaluatie en voor de beslissing om het gedrag aan te passen aan de eisen van de omgeving. Verstandelijk maken jongeren in deze periode een sterke groei door. Het vermogen abstract te kunnen denken, het leggen van complexe causale verbanden en het ter discussie stellen van zekerheden is aanleiding tot nadenken over samenleving- en zingevingvraagstukken (Delfos, 2011). Veel jongeren zijn bezig met het verder ontwikkelen en ontdekken van hun seksuele identiteit. Zij experimenteren met relaties en doen seksuele ervaring op. In hun relaties ontdekken jongeren steeds beter hoe ze om kunnen gaan met de andere sekse: ze leren onderhandelen, communiceren, worden zich meer bewust van hun eigen wensen en grenzen, en leren deze te uiten en van de ander te respecteren. Jongeren gaan langdurige en intieme relaties aan (Bron et al., 2006). Laagopgeleide jongeren hebben eerder geslachtsgemeenschap dan hoger opgeleide jongeren (Volksgezondheid, 2015). Meer mannen dan vrouwen drinken alcohol. Meer dan 80% van de bevolking boven de 19 jaar geeft aan wel eens alcohol te drinken. In de leeftijdsgroep 19 tot 30 jaar is het percentage drinkers het hoogst namelijk 85%. Uit zelfgerapporteerde gegevens komt naar voren dat dagelijks roken meer voorkomt onder laagopgeleiden dan onder hoogopgeleiden. Van mensen met alleen lagere school geeft 20% aan dat zij dagelijks roken. Bij de mensen met een hbo of universitaire opleiding is dat 13%. 8% van de 15-24 jarigen gebruikt cannabis, hier is geen verschil in opleidingsniveau. Het harddrugsgebruik bij jongeren met een laag schoolniveau is hoger dan bij jongeren met een hoog schoolniveau, maar de verschillen zijn niet significant. Het harddrugsgebruik is veel lager dan het cannabisgebruik, minder dan 2% (Volksgezondheid, 2015). Van de soorten harddrugs die worden gebruikt zijn XTC en cocaïne het meest populair in het uitgaansleven (van Laar, 2013). Risico's voor de gezondheid zijn ongevallen, de meeste bij sporten, maar ook in het verkeer (Veiligheid, 2013). Dit komt meer voor bij jonge mannen dan bij jonge vrouwen (Delfos, 2011). De volgende thema's komen aan de orde bij de levensfase VO Onderbouw. Sociaal-emotionele ontwikkeling Voeding Bewegen en sport Persoonlijke verzorging Genotmiddelen Relaties en seksualiteit Fysieke veiligheid Bron: http://gezondeleefstijl.slo.nl 1
Sociaal emotionele ontwikkeling Sociaal-emotionele ontwikkeling Kern Zelf Inhouden Gevoelens Omgaan met gevoelens en beargumenteren welke invloed zij hebben op hun functioneren Beargumenteren van en omgaan met dat dezelfde gevoelens in verschillende situaties anders ervaren kunnen worden Inhouden Kwaliteiten Kunnen persoonlijke kwaliteiten ontwikkelen inzetten voor welbevinden en carrière Kunnen plannen maken en uitvoeren om (zelfgekozen) doelen te bereiken Inhouden Zelfbeeld Uitleggen wat je ideale zelfbeeld is en beargumenteren wat daar wel en niet realistisch aan is Verbanden leggen tussen en omgaan met de invloed van negatieve gedachten, kunnen kiezen, je verantwoordelijkheid nemen en de invloed op je zelfvertrouwen Kern Zelfsturing Inhouden Gevoelens hanteren Beargumenteren van en omgaan met het verband tussen hun gevoelens, de reacties van anderen en kunnen dit evalueren Beargumenteren hoe je effectief, respectvol en proactief kunt reageren op gevoelens van anderen en laten zien hoe je dit doet Beargumenteren van en omgaan met de relaties tussen gebeurtenis, gevoel, gedachte en gedrag Inhouden Impulscontrole Beargumenteren van en omgaan met wat van invloed is op impulsief gedrag en hoe je dit kunt uitstellen, verminderen en/of stoppen Beargumenteren en evalueren wat de gevolgen zijn van impulsief gedrag op je dagelijkse leven, je toekomstplannen en je schoolloopbaan Inhouden Doelgericht gedrag Beargumenteren, evalueren van en omgaan met de invloed van normen en waarden op het gedrag in specifieke sociale situaties Ombuigen van tegenslag in proactief gedrag Verklaren van en omgaan met de invloed van stress op het uitvoeren van een taak Je gedrag beargumenteren, evalueren en afstemmen op anderen om samen een taak te volbrengen Hanteren en evalueren van een plan bij de uitvoering van een taak Kern De ander Inhouden Inlevingsvermogen Waarderen van en verbanden leggen tussen gevoelens en meningen van anderen en hun reactie in uiteenlopende situaties Evalueren en adequaat omgaan met standpunten van anderen Bron: http://gezondeleefstijl.slo.nl 2
Sociaal emotionele ontwikkeling Inhouden Individu en groep Beargumenteren van, een mening geven over en omgaan met de invloed van etnische, culturele en sociale culturen op het gedrag van individuen en groepen Verklaren van en omgaan met hoe vooroordelen kunnen leiden tot discriminatie en stereotypering Inhouden Gedrag inschatten van de ander Beargumenteren van en omgaan met de reacties en bedoelingen van anderen Beargumenteren van en omgaan met de persoonlijkheid van anderen en de invloed die dit kan hebben op hun gedrag Beargumenteren hoe het gedrag van de ander het gedrag van derden kan beïnvloeden Kern Relaties Inhouden Omgaan met elkaar Proactief geven van complimenten en reageren op het krijgen van complimenten Beargumenteren van en omgaan met hoe verschillen, concurrentie en competitie kunnen leiden tot negatief (pest)gedrag Beargumenteren van en omgaan met het belang van relaties en hoe je deze kunt aangaan en kunt onderhouden Beargumenteren en laten zien hoe je je kan inzetten voor mensen in je omgeving Inhouden Samenwerken Laten zien hoe je groepsprocessen positief kunt laten verlopen en hoe je om kunt gaan met conflicten Waarderen en hanteren van ideeën en initiatieven van anderen om te komen tot een gezamenlijk resultaat Waarderen en hanteren van feedback geven aan elkaar Beheersen van het maken van een planning en taakverdeling voor het uitvoeren van een taak Inhouden Omgaan met sociale druk Beargumenteren en evalueren van hiërarchische verhoudingen in een groep Beargumenteren welke positieve en negatieve gevolgen het kan hebben dat je bij een groep wilt horen en kunnen omgaan met expliciete en impliciete groepsdruk Uitleggen hoe je hulp kunt zoeken als jij of een ander onder druk van een groep dingen doet die anders niet gedaan zouden worden of als jij of een ander buitengesloten raakt Inhouden Conflicten hanteren Beargumenteren van het ontstaan en verloop van conflicten, wat de invloed van verschillen tussen mensen is, de rol van de media en hoe dit tot geweld kan leiden Hanteren van conflicten en beargumenteren welke rol je daar zelf in kunt spelen om deze op te lossen Begrijpen en hanteren van welke stijl van conflicthantering bij jou past Bron: http://gezondeleefstijl.slo.nl 3
Sociaal emotionele ontwikkeling Kern Kiezen Inhouden Weloverwogen kiezen Informatie beoordelen zodat je een keuze kunt maken Beargumenteren van en omgaan met de stappen in het keuzeproces: benoemen welke keuzes er zijn formuleren van unieke oplossingen afwegen voor- en nadelen vanuit diverse oogpunten keuze maken en uitvoeren keuze evalueren Omgaan met de invloed van keuzes op je toekomst en je carrière Inhouden Verantwoordelijkheid nemen Evalueren van en omgaan met eigenschappen en vaardigheden die je wel en niet helpen bij het nemen van verantwoordelijkheid Beargumenteren van en omgaan met moeilijke situaties en destructief gedrag (zoals overmatig snoepen, drinken, gamen) Bron: http://gezondeleefstijl.slo.nl 4
Voeding Voeding Kern Voeding en gezondheid Inhouden Voeding en groei Gevolgen benoemen van gezonde en ongezonde voedingsgewoonten op korte en lange termijn Beschrijven van lijngedrag in relatie tot onregelmatig eten; inname en verbruik in relatie tot overgewicht, obesitas en extreem, lijnen uitleggen Juiste informatie opzoeken over gezonde voeding Inhouden Functies van voeding Inhouden Voeding en lichaamsgewicht Reflecteren op aanbevelingen voor eigen leeftijd, situatie en activiteitenpatroon Eigen keuzes maken over de relatie voeding en bewegen, mede in relatie tot het eigen type werk Berekenen van Kcal/KJ van voedingsmiddelen en lichamelijke activiteiten in relatie tot de eigen leefstijl Kern Voedselkwaliteit Inhouden Eten en duurzaamheid Reflecteren op eigen voedselkeuze en de gevolgen voor de wereldproductie Reflecteren op eigen verspillingsgedrag Het afwegen van bewuste keuzes over duurzaam gedrag in thuissituatie, school en werk Inhouden Voedselveiligheid Alternatieven geven voor slim kopen, slim bereiden en slim bewaren van voedsel Inhouden Voedselproductie en bewerking Voorbeelden noemen van de productie van voedsel in Europa en de rest van de wereld Voorbeelden geven van de rol van de voedselindustrie op de kwaliteit van voedsel Inhouden Etiketten Informatie van etiketten toepassen Eten kopen bereiden beleven Inhouden Eetgewoonten Analyseren van eigen voedingspatroon en vergelijken met dat van anderen Eigen voedselkeuzes maken Eigen voedselketen in kaart brengen Voorbeelden geven van het gebruik van voeding in relatie tot toekomstige beroepspraktijk Inhouden Voedsel kopen Hoeveelheden berekenen, boodschappenlijst maken en inkopen doen met een budget Bron: http://gezondeleefstijl.slo.nl 5
Voeding Inhouden Vergelijkend warenonderzoek Kosten van voedingsmiddelen vergelijken Betrouwbare bronnen kiezen voor informatie over eten, drinken en gezondheid Keurmerken benoemen Producten met keurmerken in de winkel herkennen Vergelijkend warenonderzoek uitvoeren in de winkel Reclame analyseren Inhouden Eten bereiden Voedsel bereiden op een manier dat er weinig afval en restjes zijn Verschillende bereidingstechnieken toepassen Juiste hoeveelheden kunnen afwegen Inhouden Sociale aspecten van eten Plezier beleven aan koken voor anderen Beargumenteren van voedselkeuze bij feestelijke gelegenheden (waarin je niet eet, terwijl het wel van je wordt verwacht) Rekening houden met anderen die een speciaal dieet (moeten) volgen Culturele aspecten van eten Voorbeelden geven van gezond en duurzaam eten in relatie tot vegetarisch, koosjer, halal en biologisch Respectvol omgaan met verschillende culturele uitingen rondom voeding Bron: http://gezondeleefstijl.slo.nl 6
Bewegen en sport Bewegen en sport Kern Bewegen verbeteren Inhouden Vaardiger bewegen Kiezen van eigen bewegingsactiviteiten, in realistische contexten, passend binnen eigen leefstijl en beroepsperspectief. Inhouden Veilig bewegen Regels met betrekking tot veiligheid accepteren en je daar aan houden Veiligheidsrisico's realistisch leren inschatten Samen bewaken van die risico's en maatregelen nemen indien nodig Facultatief toezicht houden op maatregelen om risico's beperkt te houden Kern Bewegen regelen Inhouden Regelende taken vervullen Verdiepen in regelende rollen naar eigen keuze binnen meer realistische contexten Inhouden Gerichtheid op jezelf vervullen Actief op zoek gaan naar mogelijkheden om optimaal te presteren binnen je eigen profiel Kern Bewegen waarderen Inhouden Bewegen beleven Eigen voorkeuren (qua activiteiten, motieven, contexten, omgevingen, sociale verbanden) via langer durende keuzes meer diepgaand verkennen Inhouden De inbreng van anderen waarderen Verschillen benutten als team Inhouden Bewegen kiezen Het (toekomstige) werk betrekken bij de overwegingen voor bewegingsactiviteiten Kern Gezond bewegen Inhouden Trainen Trainingen plannen, uitvoeren en evalueren, mede in relatie tot duurzame inzetbaarheid in werk Inhouden Intensief bewegen Herkennen van inspanningsniveaus van activiteiten en hoe dat voelt (moe, lekker, fris na afloop), zowel tijdens als na de activiteit; ook de intensievere inspanningen blijven / beter gaan waarderen Voorkeuren voor bepaalde activiteiten / inspanningsniveaus ontwikkelen (liefst ook voor tamelijk intensieve, niet voor iedereen op het hoogste niveau) Eigen voorkeuren nader verkennen door meer diepgaande keuzes mede in het perspectief van de beroepscarrière Bron: http://gezondeleefstijl.slo.nl 7
Persoonlijke verzorging Persoonlijke verzorging Kern Lichaamshygiëne Inhouden Je lichaam leren kennen Regelmatig uitvoeren van een preventieve integrale gezondheidscheck van het eigen lichaam Bij geconstateerde afwijkingen van de normale situatie, hulp inschakelen Inhouden Je lichaam verzorgen Inhouden Je handen verzorgen Handen wassen passend bij de regels van stage en/of werk Kern Je huid gezond houden Inhouden Je huid verzorgen Inhouden Je huid beschermen Inhouden Je huid verfraaien Bewuste keuzes maken voor (blijvende) huidverfraaiing Kern Je gehoor gezond houden Inhouden Gehoor beschermen Verstandig omgaan met geluid op school, in werksituaties en in vrije tijd Inhouden Het gehoor als zintuig Zelf herkennen van arbeidsgerelateerde oorzaken van gehoorproblemen Werken met gehoorproblemen Inhouden Soorten geluiden Risico's van hard geluid op het werk en in vrije tijd inschatten en daar mee omgaan Kern Je mond en gebit verzorgen Inhouden Focus op je mond en gebit Uitleggen hoe je je gebit beschermt bij stage en sport Bron: http://gezondeleefstijl.slo.nl 8
Genotmiddelen Genotmiddelen Kern Alcohol Inhouden Alcohol en gezondheid Verband benoemen tussen promillage en (standaard) glazen alcohol Standpunt formuleren over wel of niet drinken van alcohol en beargumenteren welke alternatieven er zijn voor alcohol Benoemen van de verschillende stadia van alcoholgebruik en onderscheiden van lichamelijke en geestelijke verslaving per stadium Uitleggen dat veel en vaak alcohol drinken niet samengaat met school/werk (beroep) Inhouden Alcohol en omgeving Benoemen van personen of organisaties die invloed hebben op de keuze wel of niet te drinken Benoemen van (wettelijke) regels rond alcohol in relatie tot eigen mening Uitleggen dat alcohol en verkeer niet samen gaan en bij welk promillage je niet mag deelnemen aan het verkeer Legitimatie gebruiken als je alcohol wilt kopen Inhouden Alcohol en weerbaarheid Formuleren hoe je alcohol wilt gebruiken en wat je grens is Benoemen waar je hulp kunt vinden bij problematisch alcoholgebruik van jezelf of anderen Kern Roken Inhouden Roken en gezondheid Reden aangeven waarom wel of niet gerookt wordt Kunnen uitleggen waarom werken (beroep) niet samengaat met roken Uitleggen wat de schadelijke effecten zijn van roken tijdens de zwangerschap Beschrijven van de verschillen tussen een sigaret, e-sigaret en een waterpijp en wat de effecten zijn van het gebruik. Inhouden Roken en omgeving Verklaren van (wettelijke en bedrijfs) regels rond roken Uitleggen in welke openbare ruimtes niet gerookt mag worden en waarom dat is Legitimatie gebruiken als je sigaretten wilt kopen Inhouden Roken en weerbaarheid Beargumenteren waarom je wel of niet denkt te gaan roken of te gaan stoppen met roken Benoemen waar je hulp kunt vinden bij problematisch tabaksgebruik van jezelf of anderen Kern Cannabis Inhouden Cannabis en gezondheid Benoemen wat cannabis is, waarom mensen het gebruiken en wat het met lichaam en geest doet Mening geven over cannabis gebruik op basis van voor- en nadelen. Benoemen welke normen en waarden er zijn over het gebruik van cannabis Benoemen van verschillende stadia van cannabisgebruik en daarbij onderscheid maken tussen lichamelijke en geestelijke verslaving Uitleggen waarom werken (beroep) niet samengaat met het gebruik van cannabis Bron: http://gezondeleefstijl.slo.nl 9
Genotmiddelen Inhouden Cannabis en omgeving Benoemen in welke situaties leeftijdgenoten, ouders en sociale media van invloed zijn op de keuze wel of geen cannabis te gebruiken Benoemen dat de leeftijdsgrens van cannabis kopen en gebruiken 18 jaar is Benoemen wat de regels zijn wat betreft bezit, gebruik en verhandelen van cannabis op school, stage, buiten school en wat de consequenties zijn als de regels worden overtreden. Verklaren dat cannabis en verkeer niet samen gaan. Inhouden Cannabis en weerbaarheid Benoemen dat je onder invloed van een groep je anders kunt gedragen dan dat je individueel zou doen Onderscheid kunnen maken tussen lichte en zware druk van groepsgenoten Formuleren hoe je cannabis kunt weigeren Herkennen van impulsgedrag om experimenteergedrag te voorkomen Weten waar hulp te vinden is voor het stoppen of minderen met het gebruik van cannabis Kern Harddrugs Inhouden Harddrugs en gezondheid Benoemen wat XTC, GHB, speed en cocaïne zijn, waarom mensen het gebruiken en wat het met lichaam en geest doet Standpunt innemen over wel of niet XTC, GHB, speed en/of cocaïne gebruiken Benoemen welke normen en waarden er zijn over het gebruik van XTC, GHB, speed en cocaïne in relatie tot eigen mening Benoemen van verschillende stadia van het gebruik van XTC, GHB, speed en cocaïne Onderscheid maken tussen lichamelijke en geestelijke verslaving Inhouden Harddrugs en omgeving Uitleggen welke mechanismen er ten grondslag liggen aan groepsdruk en dit kunnen toepassen op het gebruik van XTC en GHB, speed en/of cocaïne Benoemen dat het gebruik van XTC, GHB, speed en/of cocaïne illegaal is en wat de consequenties zijn van het in bezit hebben van deze middelen. Verklaren dat het gebruik van XTC, GHB, speed en cocaïne en verkeer niet samen gaan. Uitleggen waarom werken (beroep) niet samengaat met het gebruik van XTC, GHB, speed en cocaïne Inhouden Harddrugs en weerbaarheid Benoemen dat je onder invloed van een groep je anders kunt gedragen dan dat je individueel zou doen Onderscheid kunnen maken tussen lichte en zware druk van groepsgenoten Formuleren hoe je XTC, GHB, speed en cocaïne kunt weigeren Herkennen van impulsgedrag om experimenteergedrag te voorkomen Bron: http://gezondeleefstijl.slo.nl 10
Relaties en seksualiteit Relaties en seksualiteit Kern Lichamelijke ontwikkeling en zelfbeeld Inhouden Lichamelijke ontwikkeling Benoemen dat niet iedere vrouw bloedt bij de eerste geslachtsgemeenschap Uitleggen wat een maagdenvliesherstel inhoudt Inhouden Zelfbeeld Een beargumenteerde eigen mening kunnen verwoorden ten aanzien van cosmetische en lichamelijke ingrepen (schaamlipcorrectie, borstvergroting, borstverkleining) Kern Intieme relaties Inhouden Soorten relaties Benoemen de voor- en nadelen van gearrangeerde huwelijken en huwelijksdwang af Afwijzen van discriminatie, ongelijkwaardigheid en dwang in relaties Inhouden Relatievorming Verwoorden hoe je in een partnerrelatie rekening houdt met behoefte aan autonomie, verbondenheid en wederkerigheid Benoemen dat vertrouwen en veiligheid belangrijke voorwaarden zijn voor intimiteit in relaties Uitleggen op welke manieren je meningsverschillen en conflicten in partnerrelaties kunt oplossen Benoemen waar en hoe hulp te zoeken bij relationele problemen Kern Voortplanting, gezinsvorming en anticonceptie Inhouden Voortplanting en gezinsvorming Uitleggen van het belang van een gezonde leefstijl tijdens zwangerschap Benoemen van alternatieve vruchtbaarheidsmethoden Beschrijven van de gewenste eigen toekomstige gezinssituatie en de eigen rol in combinatie zorg en arbeid Hebben respect voor verschillen in keuzen bij kinderwens en gezinsgrootte Benoemen van alternatieve mogelijkheden bij ongewilde kinderloosheid Uitleggen hoe en waar hulp en advies te vragen bij zwangerschap of jong ouderschap Inhouden Anticonceptie, zwangerschapspreventie Uitleggen dat het belangrijk is dat je een anticonceptiemethode kiest die bij je past Erkennen dat anticonceptie en zwangerschapspreventie de verantwoordelijkheid is van jongen en meisje Uitleggen hoe te communiceren met partner over anticonceptiekeuze en gebruik Bepalen van alternatieve anticonceptie als een bepaalde anticonceptiemethode niet (meer) bevalt Bron: http://gezondeleefstijl.slo.nl 11
Relaties en seksualiteit Kern Seksualiteit Inhouden Seksuele ontwikkeling Gaan met respect om met verschillen in seksuele beleving, gedrag en oriëntatie Uitleggen dat het voor plezierige seks belangrijk is dat je het allebei wilt, dat je het veilig doet en dat je je er prettig bij voelt. Uitleggen van de diversiteit aan seksuele uitingsvormen en handelingen Verwoorden van eigen opvattingen over seksualiteit Inhouden Seksuele gezondheid en welzijn Erkennen het belang van veilige, prettige en gewenste seksuele contacten Uitleggen hoe je eigen wensen en grenzen in seksueel contact kunt uiten en hoe je verantwoorde keuzen kunt maken Uitleggen hoe je respectvol kunt omgaan met de wensen en grenzen van de ander Uitleggen welke argumenten er zijn om de ander te overtuigen van het belang van condoomgebruik Adequaat gebruiken van condooms Uitleggen wat je kunt doen bij (een vermoeden van) soa Afwijzen van seksuele grensoverschrijding Uitleggen waar je melding of aangifte kunt doen Bron: http://gezondeleefstijl.slo.nl 12
Fysieke veiligheid Fysieke veiligheid Inhouden Risico's inschatten Risicovolle situaties en gedragingen in arbeidssituaties herkennen, ook bij zichzelf Herkennen van normen in het bedrijf/organisatie en van situaties waarin dat conflicteert met eisen ten aanzien van (eigen) veiligheid Reflecteren op eigen gedrag in risicovolle situaties binnen het bedrijf/ de organisatie en hier veilig naar handelen Inhouden Preventie Verantwoordelijkheid nemen voor eigen gedrag (bijvoorbeeld niet teveel drinken, te hard rijden, niet rijden met alcohol op) In situaties waar de groep druk uitoefent, eigen keuzes maken ten aanzien van het gedrag Zichzelf en anderen in veiligheid brengen Op de hoogte zijn van (Arbo)regels, materialen en voorschriften ten aanzien van veilig werken en zich daar naar gedragen Inhouden EHBO / Behandeling EHBO op de werkplek toepassen Bron: http://gezondeleefstijl.slo.nl 13