De jonge wetenschapper Creativiteit stimuleren op de speelplaats Buitenspelen met de Toverballenkar In het onderwijs moet meer tijd vrijgemaakt worden om de natuurlijke creativiteit van kinderen te stimuleren in plaats van te kortwieken. Hoe kun je als leerkracht de creativiteit tijdens het buitenspelen stimuleren? Met de Toverballenkar heb je hiervoor een krachtig instrument in handen. Zoals een toverbal van kleur kan veranderen, zo kunnen de materialen in de kar tijdens het spel van kinderen veranderen. Marga van Gijn is moeder van twee kinderen, master SEN, specialist het jonge kind en leerkracht van groep 1/2 op basisschool De Koningslinde in Vught. Zij heeft praktijkgericht onderzoek gedaan naar het creatieve gedrag van kinderen tijdens het buitenspelen met Loose Parts Een van de vaardigheden die kinderen moeten ontwikkelen om goed voorbereid te kunnen functioneren in de maatschappij is creativiteit. In het huidige onderwijs in Nederland wordt creativiteit veelal afgebakend in expressievakken met een duidelijke structuur. Tijdens het buitenspelen met de toverballenkar zijn het ontbreken van deze structuur en daarbij chaos, onzekerheid, toeval en het zintuiglijke contact met de materie juist gunstig voor het ontstaan van creativiteit. Wanneer leerkrachten creativiteit op hoog niveau willen ontwikkelen zullen zij kinderen de mogelijkheid moeten bieden om zelf te ontdekken (Jolles, 2012). Buitenspelen en creatief gedrag Op een zonnige zomerdag heb ik tijdens het buitenspelen met mijn kleuters van groep 1/2 mijn vraagtekens gezet bij de mogelijkheden voor het ontwikkelen van creatief gedrag op het schoolplein tijdens het spelen met conventioneel materiaal zoals fietsen, emmers, scheppen en karren. Ik besloot gericht te gaan observeren om zo de kenmerken van creatief gedrag in kaart te brengen (zie kader). Hiervoor heb ik als hulpmiddel een kijkwijzer gemaakt. Uit mijn observatie blijkt dat er opvallend weinig tot geen nieuwsgierigheid bij de kleuters uit mijn klas te zien is tijdens het spelen met deze conventionele materialen. De materialen worden gebruikt zoals ze door volwassenen Kenmerken van creatief gedrag Volgens Lucas, Claxton en Spencer (2012) zijn de kenmerken van creatief gedrag: nieuwsgierigheid doorzettingsvermogen verbeelding samenwerking discipline bedoeld zijn. Fietsen om te fietsen en karren om in te zitten en mee te duwen of trekken. Het creatieve proces De kern van creativiteit bestaat uit verwondering, nieuwsgierigheid en onderzoekend gedrag. Nieuwsgierigheid en een onderzoekende houding zijn daarom belangrijke elementen in het onderwijs, als we de creativiteit willen stimuleren. Dit is een goede reden om in het onderwijs materiaal aan te bieden dat nieuwsgierigheid oproept (Jolles, 2012). Daarom ben ik de uitdaging aangegaan om in de praktijk te onderzoeken wat het resultaat is van het inzetten van specifieke materialen op het creatieve en nieuwsgierige gedrag van kinderen tijdens het buitenspelen. Hierbij heb ik mij laten inspireren door de Reggio Emilia-benadering. Deze theorie is interessant vanwege de visie op het creatieve proces. Loris Malaguzzi (1920-1994) is de grote inspirator en ontwikkelaar van de Reggio Emilia-benadering. Volgens hem komt creativiteit voort uit allerlei ervaringen, gekoppeld aan het gevoel van vrijheid om het onbekende te verkennen. Malaguzzi omschrijft de rol van de omgeving als een motiverende en bezielende kracht voor het creëren van creatieve situaties (Edwards, Gandini & Forman, 1998). Daarom heb ik in het onderzoek het eigen creatieve potentieel van de kinderen in de buitenruimte optimaal gerealiseerd door de omgeving zo in te richten dat deze de creativiteit die ieder kind van nature bezit, stimuleert. Motivatie, tijd, ongebondenheid en materialen voeden de creativiteit. De bron van motivatie is nieuwsgierigheid. Nieuwe en andere prikkels in de omgeving voeden deze nieuwsgierigheid (Kashdan, 2009). Loose Parts Tijdens mijn zoektocht naar geschikt materiaal om de ontwikkeling van de kenmerken van 30 HJK december 2015
creativiteit en nieuwsgierig gedrag bij kleuters te stimuleren, heb ik rekening gehouden met duurzaamheid en heb ik de focus gelegd op hergebruik van materialen. Er zullen voor de Toverballenkar, waarmee het creatieve gedrag en de nieuwsgierigheid tijdens het buitenspelen in het heden worden gestimuleerd, geen nieuwe materialen geproduceerd worden. Daarmee heb ik verantwoordelijkheid genomen voor de volgende generaties. Een direct gevolg van mijn keuze voor duurzaamheid was het inzetten van Loose Parts (zie kader). Veel materialen die normaal zouden worden weggegooid bleken geschikt om het nieuwsgierige gedrag van kleuters te prikkelen. Fabrikanten en winkeliers waren bereid om bijzondere materialen uit de afvalstroom te halen en voor mij te bewaren, zodat de kinderen ermee konden spelen. Van een plasticfabriek heb ik afgekeurde stootboeien gekregen, van de plaatselijke bakker broodkisten. Een aardige schilder gaf prachtige knalgele blikken en van een scheepswerf kreeg ik uit de afvalcontainer aantrekkelijke koperkleurige haspels, lasbrillen, een superdik kabeltouw en ook voorwerpen waarvan ik de naam en de functie niet ken en die ook mijn nieuwsgierigheid prikkelen. Loose Parts Nicholson (1971) ontwikkelde de theorie van Loose Parts. Deze theorie onderschrijft het idee dat losse materialen die met elkaar gecombineerd worden en waarvan de functie steeds opnieuw kan worden ontworpen, oneindig veel meer mogelijkheden creëren voor creativiteit dan statische materialen. Er is geen handleiding voor het gebruik. Een koekjesmachine maken spreekt het probleemoplossend vermogen aan Rijk spel Het gebruik van Loose Parts heeft een open einde en stimuleert actief handelen. Met Loose Parts introduceer je steeds een nieuwe situatie en wordt rijk spel mogelijk. Door buitenspelen met Loose Parts leren kinderen de mogelijkheden van het materiaal en hun eigen mogelijkheden beter begrijpen. Door het handelend bezig zijn met Loose Parts analyseren en evalueren de kinderen voortdurend, om uiteindelijk tot een eigen creatie te komen. Een koekjesmachine maken Twee kinderen hebben het plan om een koekjesmachine te maken. Samen overleggen ze welke materialen geschikt zijn en waarom, en doen ze suggesties voor de goede aanpak. Ze zijn druk aan het discussiëren en tegelijkertijd aan het werk. Als de machine omvalt, evalueren ze samen wat er mis is gegaan. Ze denken kritisch na. Hun probleemoplossend vermogen wordt hierbij aangesproken en ontwikkeld. Daarna beginnen ze vol overgave opnieuw. Uiteindelijk creëren ze samen een koekjesmachine en kan het bakken beginnen! Een kleuter stelt zichzelf een onderzoeksvraag tijdens het spelen met Loose Parts: Als ik in de slang blaas maakt de lucht geluid, hoe kan dat? Probeer jij het ook eens, zegt hij tegen zijn vriendinnetje. Doet jouw lucht dat ook? >> HJK december 2015 31
Diversiteit Kinderen zijn divers. Deze diversiteit zal ook te zien zijn in het bevredigen van de nieuwsgierigheid, de creativiteit en de honger naar kennis. Het ene kind doet dit graag in interactie met de omgeving, terwijl een ander kind dit het liefst alleen doet zonder dat hij gestoord wordt door de omgeving. Loose Parts sluiten goed aan bij inclusief onderwijs, omdat er geen goed of fout is: kinderen van alle leeftijden culturen, vaardigheids- en cognitieve niveaus en sociale klassen kunnen deze materialen succesvol gebruiken. De diversiteit en gelijkwaardigheid in de groep komen hiermee tot hun recht (Daly & Beloglovsky, 2014). De verzamelde Loose Parts zijn samengebracht in de Toverballenkar en worden tijdens het buitenspelen ingezet voor een inspirerende rijke omgeving op de speelplaats. De Toverballenkar ontdekkingen. Door tijdens het spelen open stimulerende vragen te stellen kun je de creativiteit in de rijke inspirerende omgeving nog meer prikkelen (zie kader). Hanteer daarbij een open houding; alles kan en mag met de materialen. Er is geen goed of fout, zolang de veiligheid niet in het geding is. Materialen die stuk gaan, mogen in de afvalbak en worden weer aangevuld met andere materialen. Daarmee blijft de inhoud van de Toverballenkar nieuw en verrassend voor de kinderen. Tijdens het onderzoek heb ik in de praktijk de kenmerken van nieuwsgierig gedrag van de kinderen beïnvloed door de verwachtingen te verstoren, door alle mogelijkheden open te houden tijdens het spelen en door open vragen te stellen. Voorbeelden van open stimulerende vragen Waar lijkt dit op? Wat zou het kunnen zijn? Waar zou het in kunnen veranderen? Hoe komt dat? Wat zal er gebeuren als? Waarom? Bedenk eens? Hoe kun je zorgen dat? Wat vind je van? M. Snoeck Zoals een toverbal steeds verandert van kleur tijdens het gebruik, zo kunnen de materialen in de Toverballenkar van functie veranderen tijdens het spelen Het stimuleren van creatief gedrag Als leerkracht kun je nieuwsgierigheid en verwondering stimuleren door spelen en exploreren met de materialen uit de Toverballenkar vrij baan te geven. Het gevoel van vrijheid geeft kinderen de kans om zelf op zoek te gaan naar nieuwe mogelijkheden en ontdekkingen met Loose Parts tijdens het buitenspelen. Dit betekent niet dat je geen interesse toont voor hun spel. Volgehouden aandacht en een vragende houding die leidt tot experimenteren kun je aanmoedigen. Door zelf ook onderzoekend en nieuwsgierig gedrag te laten zien en interesse te tonen, laat je waardering zien voor hun spel, nieuwsgierigheid en Nieuwsgierigheid Alle kenmerken van nieuwsgierig gedrag (zie kader) waren te zien tijdens het spelen met de Loose Parts uit de Toverballenkar. De kinderen namen initiatief, verwonderden zich over de onbekende materialen en stelden zichzelf en anderen vragen over de aard en het gebruik van het materiaal. De mogelijkheden van de materialen werden volop uitgeprobeerd en onderzocht. Doordat ik de kinderen buiten veel vrijheid, tijd en ruimte voor exploreren en experimenteren gaf, ontstonden mooie creatieve processen. De gerichte observaties uit mijn onderzoek laten zien dat de Toverballenkar met Loose Parts geschikt is voor het ontwikkelen van de natuurlijke nieuwsgierigheid en daarmee het creatieve gedrag tijdens het buitenspelen. Kenmerken van nieuwsgierig gedrag Volgens Kashdan (2009) zijn de kenmerken van nieuwsgierig gedrag: uitproberen initiatief nemen vragen stellen verwonderen onderzoeken 32 HJK december 2015
Flow Opvallend is dat de kinderen die meedoen aan het onderzoek helemaal opgaan in de activiteit van het spelen met de Loose Parts. Ze hebben plezier en zijn enorm betrokken, geconcentreerd, doelgericht en intens aan het spelen. Csikszentmihalyi (1999) noemt deze mentale toestand flow. Door de goede balans van de taak die zij zichzelf geven en hun specifieke creatieve vaardigheden komen de kinderen in deze flow en kunnen ze de ingezette activiteiten succesvol uitvoeren. Dwalende en gerichte nieuwsgierigheid In het onderwijs moet tijd vrijgemaakt worden voor de dwalende nieuwsgierigheid, als we de gerichte nieuwsgierigheid willen stimuleren (Van der Kooij, 2013). Dwalende nieuwsgierigheid kenmerkt zich door verkennen, waarnemen en de zintuiglijke ervaring met het materiaal. Dat betekent dat er voldoende ruimte en tijd moet zijn voor kinderen om te experimenteren, zodat ze waardevolle ervaringen op kunnen doen. De vragen van de kinderen die voortkomen uit deze experimenten zullen ertoe leiden dat de dwalende nieuwsgierigheid gerichte nieuwsgierigheid wordt. Op dat moment gaan kinderen gericht een antwoord zoeken op hun vragen. Creatief gedrag zal helpen deze antwoorden ook daadwerkelijk te vinden. Ondernemingszin De Toverballenkar met Loose Parts heeft bij de kinderen uit mijn klas het verlangen om iets te weten, intens waar te nemen en te onderzoeken geprikkeld. De materialen hebben de verbeeldingskracht en het samenwerken gevoed. De kinderen hebben tijdens het spelen met de Toverballenkar keuzes gemaakt en plannen Een huis voor vos Bing uit groep 1 doet zijn uiterste best om met de materialen uit de toverballenkar een huis te maken voor vos. Hij krijgt daarvoor hulp van zijn vriend, die tips geeft en materialen aandraagt. Met haspels van koper, een fietsbel, lege plastic koekverpakkingen, binnenbanden, mayonaise-emmerdeksels en gekleurde stootboeien zoekt hij met aandacht het juiste evenwicht. Het is ogenschijnlijk een onmogelijke opgave, maar het lukt! Daarna bekijkt hij van een afstand met zijn vriendje trots het resultaat. Kijk juf, zegt hij. Vos kan door het raam naar buiten kijken, en als er iemand bij vos op bezoek komt, kan hij hierboven aanbellen en dan door de trap binnenin naar beneden klimmen, maar wel voorzichtig want anders valt alles om. Een huis voor vos: resultaat van een krachtig proces uitgevoerd. Ze hebben geleerd van hun eigen ervaringen. Daarbij heb ik als leerkracht de kinderen het gevoel van vrijheid, autonomie en de ruimte voor eigen initiatief gegeven. Gaandeweg zag ik een krachtig proces ontstaan. Betrokkenheid, flow en ondernemingszin werden zichtbaar tijdens het buitenspelen. Kinderen met ondernemingszin ontwikkelen de juiste vaardigheden om creatief slimme vondsten te bedenken (Jolles, 2012). Deze waardevolle vaardigheden kunnen de kinderen van nu goed gebruiken in de maatschappij van de toekomst waarin zij straks leven. De leerkracht Het scheppen van een rijke stimulerende omgeving is een uitdagende taak voor iedere leerkracht. Een leerkracht die daarbij alle kinderen op hun eigen manier de tijd, ruimte en vrijheid geeft voor de behoefte om iets te creëren, te ontdekken of te weten geeft nieuwsgierigheid ruim baan. In het kader van het stimuleren van creativiteit zullen leerkrachten zich bij de aanschaf en het gebruik van materialen dan ook steeds moeten afvragen: Wat kan het kind zelf bedenken, uitproberen, onderzoeken en uitvinden met dit materiaal? Literatuur De literatuurlijst is beschikbaar via www.hjk-online.nl/archief Op 6 april 2016 geeft Marga van Gijn een workshop over de Toverballenkar op het congres Het jonge kind op het juiste spoor in Amersfoort. HJK december 2015 33
Wil je op de hoogte blijven van de ontwikkelingen rondom het jonge kind? Neem nu een abonnement op HJK Wil je niets missen, neem dan een abonnement op HJK én JSW en betaal slechts 117,50 per jaar Ontvang 10 x HJK HJK lezen op tablet en pc via Schooltas Krijg toegang tot het digitaal archief Studenten ontvangen 40% korting Samen voor 75,- per jaar Meer weten? Ga naar www.hjk-online.nl of bel 088-2266691