2014-2015 Ik ben Muziek Een muziekeducatieve aanpak voor het basisonderwijs
Inhoudsopgave Inleiding Pagina 5 Opzet van de samenwerking met scholen Pagina 6 Algemene doelstelling Pagina 7 Algemene lesaanpak Pagina 11 Succesvolle werkvormen Pagina 12 Reflectie Pagina 13 Opzet van het jaarlijkse festival Ik ben Muziek Pagina 14 Bijlagen Pagina 17 - Voorbeeld contract met scholen voor Ik ben Muziek Pagina 18 - Voorbeeld bruikleenovereenkomst Pagina 21 instrumentarium met scholen - Lesdoelen per discipline: Pagina 22 AMV; groep 1/2 Pagina 22 AMV; groep 3/4 Pagina 23 Viool Pagina 24 Gitaar Pagina 25 Keyboard Pagina 26 Piano Pagina 28 Dwarsfluit Pagina 29 Slagwerk Pagina 30 Band Pagina 31 Musical Pagina 31 - Succesvolle voorbeeldlessen per discipline: Pagina 32 AMV Pagina 32 Viool Pagina 35 Gitaar Pagina 37 Keyboard Pagina 39 Piano Pagina 42 Dwarsfluit Pagina 44 Slagwerk Pagina 46 Band Pagina 47 Musical Pagina 49 3
4
Inleiding Voor u ligt Ik ben Muziek Een muziekeducatieve aanpak voor het basisonderwijs. Deze aanpak is het resultaat van 2,5 jaar werken aan het pilotproject Ik ben Muziek van Stichting Trias, Centrum voor de Kunsten in Rijswijk. Initiatiefnemer van Ik ben Muziek is Patty Jacobs, directeur van Trias. Het project is gesubsidieerd door het Fonds voor Cultuurparticipatie vanuit de regeling Muziek in Ieder Kind. Daarnaast is het project door een aantal andere fondsen gesubsidieerd, zoals fonds 1818, VSB en het Prins Bernhard Cultuurfonds. Ook de deelnemende gemeenten Rijswijk en Leidschendam-Voorburg hebben bijgedragen. Aan het project van Trias deden vier basisscholen mee. Op alle scholen kregen alle groepen twee jaar lang muziekles onder schooltijd. In de onder- en middenbouw waren dat algemeen muzikaal vormende lessen; in de bovenbouw instrumentale lessen in groepjes van maximaal tien leerlingen; in groep 8 musicallessen. Trias en alle deelnemende scholen hebben de intentie naar elkaar uitgesproken dat het project na de pilotfase van augustus 2011 juni 2013 in enigerlei vorm wordt voortgezet, en muziekonderwijs verankerd wordt in de school. We hebben bewust gekozen om de samenwerking aan te gaan met vier scholen waarbinnen we een brede groep kinderen bereiken, waaronder ook een groep uit een bepaald sociaal-maatschappelijk milieu die normaal gesproken niet of nauwelijks de kans krijgt om met actieve muziekbeoefening in aanraking te komen. Deze kinderen willen wij graag bereiken, omdat we denken dat ontwikkeling op muzikaal gebied ook, of zelfs juist, voor deze groep een verrijking kan betekenen. Omdat de muzieklessen plaatsvinden onder schooltijd, bereiken we alle leerlingen en daarmee ook de groep die normaal gezien niet in aanraking komt met muziek. Hoofddoel van het project Ik ben muziek is: Het ontwikkelen van een muziekeducatieve aanpak voor het basisonderwijs, waarbij we het kind in zijn muzikale belevingswereld als vertrekpunt nemen. Die aanpak wordt in het onderliggende document beschreven. Wij hopen met deze aanpak meer Centra voor de Kunsten en basisscholen te inspireren om soortgelijke projecten te starten en handvatten te bieden voor het opzetten en uitvoeren van een dergelijk muziekproject waarin intensief wordt samengewerkt door verschillende partijen. Mocht u na het lezen van de aanpak vragen hebben, dan kunt u deze altijd stellen aan de projectleider. Veel leesplezier! Djoke de Vries Projectleider Ik ben Muziek 5
Opzet van de samenwerking met scholen In de samenwerking met de scholen zit de volgende opbouw: 1) Draagvlak Nadat scholen op de hoogte zijn gebracht van het bestaan van het project, geven zij aan of zij vanuit hun eigen visie op, of ideeën over muziekonderwijs deel willen nemen aan het project. Er moet binnen de school dus een zeker draagvlak en enthousiasme zijn om zo n project uit te voeren, voordat er daadwerkelijk begonnen wordt met die uitvoering. 2) Zoeken naar meerwaarde Uitgangspunt in de eerste gesprekken met de school over de uitvoering van het project is hoe kunnen Trias en de school elkaar versterken. We gaan op zoek naar hoe we voor elkaar van meerwaarde kunnen zijn. We zoeken naar de balans tussen het bieden van maatwerk en het bereiken van onze doelen. Als je overeenstemming bereikt over inhoudelijke punten die gezamenlijk belangrijk worden gevonden voor de leerlingen, kom je er praktisch ook uit. 3) Praktische afspraken a) Op welke dagen en tijden worden de verschillende lessen gepland? b) Waar worden de lessen gegeven (lokalen)? c) Voor welke instrumenten kiest de school? 4) Intenties voor verankering Uitspreken naar elkaar en ondertekenen van de intentieverklaring om dit project voor een langere tijd samen vorm te geven en muziekonderwijs op te nemen in het curriculum en te verankeren in de school. 5) Contract Vastleggen van de gemaakte afspraken in een jaarcontract. Een voorbeeld van een jaarcontract is opgenomen in de bijlagen. 6) Instrumentarium Als de school instrumentarium leent van Trias voor de uitvoering van het project: vastleggen van de gemaakte afspraken hiervoor in een bruikleenovereenkomst instrumentarium. Een voorbeeld van een overeenkomst is opgenomen in de bijlagen. 7) Aanspreekpunten Vanuit Trias is er een projectleider aangesteld voor de uitvoering van Ik ben Muziek. De projectleider is verantwoordelijk voor de dagelijkse gang van zaken en is het eerste aanspreekpunt voor de scholen als het gaat om dit project. Iedere school benoemt een contactpersoon voor Ik ben Muziek, meestal de Interne CultuurCoördinator (ICC-er). De ICC-er is eerste aanspreekpunt voor de projectleider. 8) Klankbordgroepen Iedere school stelt een klankbordgroep voor Ik ben Muziek samen. In de klankbordgroep zitten naast de projectleider en de ICC-er ook één of twee groepsleerkrachten om een wat breder geluid over de praktische uitvoering van het project te waarborgen. Waar mogelijk sluit er ook een muziekdocent aan bij het overleg. De klankbordgroep komt per cursusjaar vijf keer bijeen om de voortgang te bespreken en ideeën die het project ten goede komen uit te wisselen. 9) Stuurgroep De directeuren van alle deelnemende scholen vormen samen met de directeur van Trias de stuurgroep. De stuurgroep komt twee keer per cursusjaar bijeen. De stuurgroep agendeert inhoud, organisatie, uitvoering en evaluatie van het project. Bij het overleg is de projectleider ook aanwezig. Directeuren nemen waar mogelijk hun ICC-er mee. De organisatie van het project heeft baat bij een heldere en duidelijke opzet. Van alle bovenstaande punten is er geen onmisbaar of overbodig gebleken. De communicatie was helder, de lijnen kort en met de uitkomsten waren we in staat het project met elkaar te verbeteren. Dit werd door alle partijen zeer gewaardeerd. 6
Algemene doelstellingen Algemene doelstellingen van het project Ik ben Muziek : Ik ben Muziek is in de eerste plaats een muziek educatieve aanpak voor het basisonderwijs. Deze aanpak kan gebruikt worden op en door iedere school. In Rijswijk is een grote groep kinderen die door sociaaleconomische redenen niet of nauwelijks van huis uit de kans krijgt om met actieve muziek beoefening in aanraking te komen. Juist deze kinderen willen wij ook bereiken, omdat we denken dat ontwikkeling op muzikaal gebied ook, of zelfs juist, voor deze groep een verrijking kan betekenen. Dat proberen we te doen door de uitvoering van het project Ik ben Muziek op scholen met een aanzienlijk aantal leerlingen uit deze groep. Hoofddoelstelling van het project Ik ben Muziek is als volgt: Het ontwikkelen van een muziekeducatieve aanpak voor het basisonderwijs, waarbij we het kind in zijn muzikale belevingswereld als vertrekpunt nemen. In deze muziekeducatieve aanpak werken we aan een wisselwerking tussen de vier aspecten in muziekeducatie zoals door Monsma (2008) beschreven, te weten: oefenen, presenteren, reflecteren en ontmoetingen met professionele musici. In onze muziekeducatieve aanpak sluiten we aan bij de kerndoelen voor kunstzinnige oriëntatie (nr. 54 t/m 56) in het Primar Onderwijs zoals omschreven door de Stichting Leerplan Ontwikkeling en het ministerie van OCW. De leerlingen ontwikkelen hun muzikaliteit binnen het project Ik ben Muziek zodanig, dat zij aan het einde van de basisschool gevoelens, gedachten en ideeën in muziek kunnen uitdrukken. Daarnaast leren zij reflecteren op hun eigen muzikale ontwikkeling en die van anderen. Uit de hoofddoelstelling vloeien een aantal nevendoelstellingen voort: a) Het intensiveren van de samenwerking met de vier deelnemende basisscholen b) Het bereiken van zoveel mogelijk leerlingen op de vier deelnemende basisscholen c) Het inspireren en motiveren van de groeps leerkrachten van de deelnemende basisscholen voor het vak muziek op de basisschool d) Het betrekken van ouders van de leerlingen bij het project Ik ben Muziek e) Het doorontwikkelen van het onderwijskundig model van Trias, zoals gebruikt in het vrijetijdsaanbod, voor muziekonderwijs in de basisschool f) Het bijscholen van vakdocenten van Trias op het gebied van coaching, reflectie met kinderen, werken op scholen en ontwikkelen van lesmateriaal Met deze aanpak verwachten we een groep kinderen te bereiken die normaal gezien niet zo makkelijk in aanraking komt met actieve muziekbeoefening. We hebben onszelf ook als doel gesteld om zoveel mogelijk gemotiveerde leerlingen uit te dagen buiten schooltijd hun muzikale talenten te ontplooien. 7
Opzet van de samenwerking met scholen Binnen Ik ben Muziek krijgen alle leerlingen groepslessen. De opbouw is als volgt: Wie Groep 1 t/m 4 Groep 5 t/m 7 Groep 8 Wat Klassikale algemene muzikale vorming lessen door een vakleerkracht Muziek Instrumentale lessen in groepjes van maximaal 10 leerlingen door muziekdocenten Klassikale musicallessen door theater-, muziek- en dansdocenten In alle groepslessen nemen we de ontwikkeling van het samen musiceren, samen werken en samen leren als uitgangspunt. Hier ligt onze focus in de lessen. De ontwikkeling van de individuele instrumentale vaardigheden is ook van belang, maar van minder groot belang dan het samen musiceren, samen werken en samen leren. In de muzieklessen nemen we het kind in zijn muzikale belevingswereld als vertrekpunt. We vragen ons steeds af wat we gaan doen en hoe we dat doen, zodat het past bij de achtergrond en beleving van het kind. We sluiten daarmee aan bij wat Haanstra (2001) 1 zegt over authentiek leren in zijn oratie De Hollandse schoolkunst. Daarnaast sluiten we aan bij het beeld van het competente kind zoals beschreven door Bremmer en Huisingh (2009) 2 door kinderen van elkaar en van volwassenen te laten leren vanuit een rijke en complexe muziekwereld. In de lessen wordt gewerkt aan de vier pijlers van muziekeducatie: oefenen, presenteren, ontmoeten en reflecteren, beschreven door Monsma (2008) 3. Voor het onderdeel reflecteren met leerlingen maken we gebruik van kennis op dit gebied vanuit collegaprojecten zoals Leerorkest Amsterdam, Ieder Kind Een Instrument Rotterdam, PI Den Haag en van de (voorlopige) resultaten van het onderzoek naar de ontwikkeling van metacognitie bij kinderen binnen het project Cultuur in de Spiegel dat wordt uitgevoerd door de Rijksuniversiteit Groningen o.l.v. prof. dr. Barend van Heusden. Binnen de lessen wordt gewerkt met coöperatief leren. Het boek coöperatief leren in muziek van Frits Evelein is in bezit van alle muziekdocenten binnen het project en wordt vaak gebruikt bij de voorbereiding van lessen. Frits Evelein verzorgt scholingen voor de docenten rondom werken met coöperatief leren. De drie aspecten binnen coöperatief leren; autonomie, relatie en competentie, nemen een belangrijke plaats in bij de muzieklessen. Coöperatief leren sluit aan bij de theorieën van Haanstra en Bremmer en Huisingh. Het is van belang om de balans in de muzieklessen in de gaten te houden. Je kunt niet iedere les alle aspecten en pijlers langs laten komen. Dat betekent dat docenten iedere les weer keuzes maken. De keuze om te werken aan een technisch aspect of juist aan samenspel, aan een vrije opdracht of juist een heel gestructureerde opdracht, in duo s of met de hele groep. Het is aan de docent om de balans gedurende het hele lesjaar in de gaten te houden en dit proces te sturen. Docenten vinden het prettig om hierover ervaringen uit te wisselen. Dit houdt docenten scherp, brengt ze op ideeën en zorgt ervoor dat ze die balans ook daadwerkelijk blijven opzoeken. 1 Haanstra, F. (2001) De Hollandse schoolkunst: Mogelijkheden en beperkingen van authentieke kunsteducatie. (Oratie). Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland 2 Bremmer, M. & Huizingh, A. (2009) Muziek is als geluiden heel mooi door elkaar gaan; onderzoek naar muziekonderwijs dat aansluit bij het beeld van het competente kind. Amsterdam: Amsterdamse Hoge school voor de kunsten 3 Monsma, D.W. (2008) Kijk ik kan Zilver maken: het grote kunsteducatie kijk- en leesboek, Rotterdam: Lemniscaat 8
Algemene leerdoelen binnen de muzieklessen: Hoofddoel binnen alle muzieklessen van Ik ben Muziek is: De leerlingen ontwikkelen hun muzikale, creatieve en expressieve vaardigheden. Dit doen zij door samen muziek te maken. Muziek maken verwijst naar de manier waarop muziek tot stand komt. We benoemen vier algemene doelen op het gebied van muziek maken: 1) Muziek maken op het gehoor en uit het geheugen (bijvoorbeeld door middel van voor- en nadoen/spelen/zingen) 2) Muziek maken vanuit genoteerd repertoire 3) Muziek maken vanuit improvisatie op basis van auditieve of genoteerde (vastgelegde) uitgangspunten 4) Muziek maken door te componeren en vast te leggen (produceren) Binnen de muzieklessen voor de onder- en middenbouw kan muziek niet losgezien worden van bewegen. We benoemen daarom ook 2 algemene doelen op het gebied van bewegen: 1) Bewegen vanuit een vaste structuur, voorgedaan en aangeleerd 2) Bewegen vanuit de improvisatie In alle lessen is het ervaren van plezier van groot belang, omdat dit motiveert en enthousiasmeert. In de verschillende muzieklessen wordt gewerkt aan de volgende algemene aspecten: 1) Een goede omgang met en zorg voor de instrumenten 2) De ontwikkeling van gehoor en geheugen 3) De ontwikkeling van klankvoorstelling 4) Kennis maken met lezen van muziek vanaf traditionele notatie en/of andere manieren notatie, zoals grafische notatie 5) Kennis maken met vastleggen van muziek in traditionele en/of andere manieren van notatie, zoals grafische notatie 6) De ontwikkeling van instrumentale beheersing (binnen de AMV-lessen: orff-in strumentarium) vanuit het gehoor en vanuit notatie 7) Het letten op een dirigent (docent/leerling) en zijn of haar tekens 8) Het opvolgen van instructies (van docent, dirigent of groepsleider) 9) Het kunnen spelen van verschillende ritmes 10) Het kunnen spelen in de maat 11) Het omzetten in klank van de verschillende muzikale parameters: a. Hoog-laag b. Hard-zacht c. Kort-lang d. Langzaam-snel e. Donker-licht (klankkleur) 12) Het gebruiken van muzikale begrippen 13) Het werken met verschillende vormen van muziek uitvoeren zoals samenspel, individueel spel, improvisatie en voorspelen 14) Het werken met verschillende leeractiviteiten zoals samenwerken en samen oefenen, alleen oefenen, coöperatief leren, iets (samen) uitzoeken, ontwerpen, zelfstandig werken. Voor de doelen per discipline en leerjaar verwijzen wij naar de bijlage lesdoelen per discipline. 9
Algemene leerdoelen op het gebied van presenteren: Presenteren is onderdeel van het leerproces. Presentaties werken sterk motiverend voor leerlingen en kunnen ervoor zorgen dat er een nieuwe stap in het ontwikkelingsproces wordt gezet. Ze worden georganiseerd om meerdere redenen: 1) Leerlingen leren hun product delen met anderen 2) (Het voorbereiden van) presenteren ver sterkt het gevoel van gemeenschappelijke verantwoordelijkheid 3) Presenteren voor medespelers maakt dat leerlingen leren omgaan met feedback 4) Presenteren voor anderen, mits in een veilige omgeving, zorgt voor succeservaringen en motiveert 5) Oudere leerlingen leren over het proces voorafgaand aan een presentatie (vormgeven, opzetten) Er zijn twee soorten presentaties. Allereerst de interne presentaties, dat wil zeggen een presentatie voor medeleerlingen bijvoorbeeld binnen de eigen groepsles, waarbij niet zozeer een eindproduct hoeft te worden gepresenteerd. Deze vorm van presenteren is bij uitstek geschikt om leerlingen te leren reflecteren op hun eigen muzikale product en dat van hun medeleerlingen. Dat kan alleen als de sfeer binnen de groep veilig is. Naast interne presentaties zijn er ook externe presentaties, bijvoorbeeld voor ouders, leerlingen uit andere groepen of andere belangstellenden. Een externe presentatie kan het groepsgevoel versterken omdat leerlingen zich gemeenschappelijk verantwoordelijk voelen voor hun eindproduct. Binnen Ik ben Muziek is er één tot twee keer per jaar een presentatie op school. Elke klas presenteert voor andere leerlingen en eventueel ouders. Daarnaast zijn er in de klas regelmatig presentaties van stukjes muziek die door samenwerken tot stand zijn gekomen. De leerlingen uit groep 7 en 8 presenteren zichzelf tijdens het Festival Ik ben Muziek dat jaarlijks wordt georganiseerd in de Rijswijkse Schouwburg. Hun publiek bestaat uit leerlingen van groep 5 en 6, ouders en andere belangstellenden. Bij alle vormen van presenteren geldt dat leerlingen elkaar met respect behandelen, naar elkaar luisteren en hun waardering tonen, door middel van bijvoorbeeld applaus of het benoemen van tips en tops. 10
Algemene lesaanpak Elke les bestaat uit een inleiding, een kern en een afsluiting. Inleiding De inleiding is bedoeld om de leerlingen klaar te maken voor een goede les. We zorgen voor een inleiding om de volgende redenen: - Om in de stemming te komen voor de muziekles in het algemeen, door bijvoorbeeld iets bekends te herhalen. - Om even de energie kwijt te raken, door bijvoorbeeld een warming-up. - Om enthousiast gemaakt te worden voor de nieuwe lesdoelen van deze les. - Om de focus te richten op de muziekles, door bijvoorbeeld een concentratiespel, een vast beginlied of oefening. Afsluiting De afsluiting is bedoeld om de les op een prettige manier met elkaar af te ronden. Dit doen we op de volgende manieren: - Een presentatiemoment; de muzikale activiteit, met alles er op en eraan, nog eens helemaal zingen en/of spelen. - We sluiten af met iets bekends, zodat ieder een weer ontspannen teruggaat naar de klas. - We sluiten af met een vaste activiteit. Dit als teken dat de muziekles is afgelopen. Kern Er wordt bijvoorbeeld gewerkt aan: - De muzikale ontwikkeling in ruime zin: gehoor, fantasie, globale kennis. - De instrumentale ontwikkeling: motoriek, specifieke kennis over het instrument, het aanleren van praktische, instrumentale vaardigheden. - Het leren musiceren in groepsverband en individueel. - Het leren luisteren naar elkaar en naar jezelf. Tijdens de kern van de les worden verschillende werkvormen gehanteerd, waarbij wordt geprobeerd om alle leerlingen bij ieder onderdeel van de les te betrekken. Werkvormen die onder andere aan bod komen zijn: voor- en naspelen; samen spelen; individueel spel waarbij de overige leerlingen luisteropdrachten krijgen; zelfstandig een opdracht maken en coöperatief leren. Instrumentale lessen In de instrumentale lessen wordt ook aandacht besteed aan de verzorging van de instrumenten. Dit gebeurt tijdens de inleiding (bijvoorbeeld het in elkaar zetten en stemmen) en de afsluiting (bijvoorbeeld het uit elkaar halen en schoonmaken). Bij sommige instrumentale lessen worden beloningskaarten gebruikt. Ook wordt er gebruik gemaakt van werkbladen. Dit gebeurt tijdens de afsluiting van de les. 11
Succesvolle werkvormen Binnen het project Ik ben Muziek werken we altijd met groepen. We hebben gemerkt dat het belangrijk is om de groepsles goed voor te bereiden, zowel qua inhoud als qua randvoorwaarden. Dit zorgt voor rust bij de leerlingen en de docent. Met een goede voorbereiding wordt de kans op een succesvolle les groot. Voor de voorbereiding van de lesinhoud verwijzen we naar de vorige paragraaf Algemene lesaanpak. Bij de voorbereiding van de randvoorwaarden kun je denken aan: 1) Lokaal in orde brengen, stoelen en instrumenten klaarleggen 2) Controleren of apparatuur en cd s werken 3) Kopiëren en klaarleggen van lesbladen 4) Voorbereiden lesactiviteiten (op bord zetten van muziek/tekst; kaartjes klaarleggen) Ten slotte moet je als docent flexibel kunnen zijn ten aanzien van het bovenstaande. In een groep kan altijd iets gebeuren of gebeurd zijn waardoor je je lesplan moet loslaten en iets anders moet gaan doen om ervoor te zorgen dat de groep zich (weer) goed voelt, gemotiveerd blijft, samen muziek kan gaan maken. Bij de voorbereiding van je lesinhoud is het belangrijk om voldoende afwisseling aan te brengen in onderwerpen en werkvormen. Op deze manier wordt het voor de leerlingen makkelijker om geconcentreerd te blijven en mee te doen. Hieronder benoemen we een aantal succesvolle manieren van werken met de groep. Creative Music Making: Vanuit workshops van o.a. Renée Jonker en Niels Vermeulen worden muzikale groepsopdrachten ingezet. De nadruk ligt hierbij op doen. Er wordt vanaf het begin muziek gemaakt met de middelen en vaardigheden die er op dat moment zijn. Vaak gebeurt dit in een bepaalde spelvorm die gebruikt kan worden als warming-up of concentratie-opdracht. Voor spelvoorbeelden verwijzen wij naar www.samekhrecords.com; de website van Niels Vermeulen. Voorbeelden zijn te vinden onder de knop oefeningen. Spelvormen: In alle lessen zetten docenten de werkvorm spel in, omdat leerlingen het vaak leuk vinden om spelletjes te doen. Soms werkt een competitie-element binnen het spel motivatieverhogend. Een pianodocent leert leerlingen bijvoorbeeld akkoorden omkeren m.b.v. 3 blokjes met verschillende kleuren: groen = grondtoon; oranje = terts en rood = kwint. De ene leerling legt de blokjes in een bepaalde volgorde, de andere speelt. Hier kunnen teams en wedstrijden omheen gebouwd worden. Dirigeren: Door een aantal vaste tekens af te spreken en duidelijke aanwijzingen over het te spelen materiaal (noten/ritme) te geven kun je als dirigent met een grote groep op een goede en leuke manier tot samenspel komen. Dit levert vaak groot speelplezier bij de leerlingen op. Coöperatief leren: Vanuit de scholingen en het boek van Frits Evelein wordt coöperatief leren veelvuldig ingezet binnen de muzieklessen. Leerlingen worden zelfstandig in duo s of viertallen aan het werk gezet, werken en leren samen, waarna ze op hun eigen werk reflecteren met de hele groep met bijvoorbeeld het geven van tips en tops aan elkaar. Op deze manier creëren zij hun eigen muziek en voelen ze zich hier ook verantwoordelijk voor. Voor lesvoorbeelden verwijzen wij naar Coöperatief leren in muziek van Frits Evelein. 12
Reflectie Eén van de pijlers binnen Ik ben Muziek is reflecteren. Zonder reflectie heeft het oefenen en presenteren geen zin. Reflecteren in een grote groep vraagt om een gestructureerde aanpak, bijvoorbeeld door het stellen van korte vragen aan de kinderen en het begeleiden van hun antwoorden naar een zinvolle reactie op hetgeen ze gehoord hebben. Door er regelmatig tijd voor te maken, raken de kinderen eraan gewend en gaan ze actiever meedoen bij dit onderdeel van de les. Hieronder een aantal andere werkvormen om reflectie als onderdeel van de les op te nemen: Reflectie op elkaar: 1) Leerlingen (in groepjes of individueel) tijdens de les aan elkaar laten presenteren en daarna zogenaamde tips en tops laten geven. 2) Werken met de reflectiekaartjes uit Coöperatief Leren van Frits Evelein: na een opdracht in twee- of viertallen trekken leer lingen een kaartje en bespreken de vraag eerst met hun groep en daarna met de hele klas. 3) Samen evalueren van een bepaalde situatie of bepaald gedrag door middel van bovenstaande werkvormen. Reflectie op jezelf: 4) Werken met beloningskaarten en deze bespreken met de (individuele) leerlingen. 5) Tips en tops geven over je eigen spel (bij alleen presenteren) of eigen gedrag. Reflectie op de les: 6) Bespreken van de les in groepsgesprek met korte vragen a. Wat was het leukste? b. Wat ging er heel goed? c. Wat moet de volgende keer beter? Het nadenken over en vormgeven van reflectie in de lessen houdt het docententeam bezig. Door er met elkaar over te praten wordt dit onderwerp levend gehouden en worden er werkvormen uitgeprobeerd. Reflecteren met leerlingen is van belang, omdat ze moeten leren om onder woorden te brengen wat ze van iets vinden. Daarnaast is het goed dat ze leren dat niet altijd alles in één keer goed gaat en dat fouten maken mag. Door aandacht te besteden aan reflectie in de les leren leerlingen naar elkaar luisteren. Ze zien opmerkingen dan niet als kritiek, maar als een mogelijkheid om zichzelf te verbeteren. Voorwaarde om te kunnen reflecteren met leerlingen is dat ze zich veilig voelen in de groep. 13
Opzet van het jaarlijkse festival Ik ben Muziek Het Ik ben Muziek Festival, een festival voor en door kinderen, is onderdeel van het pilotproject Ik ben Muziek. In het festival komen de pijlers van Ik ben Muziek samen. Oefenen en reflecteren doen de leerlingen het hele jaar, wekelijks in de klas tijdens de muzieklessen. Presenteren en ontmoeten doen ze in een grootse afsluiting van het jaar: het Ik ben Muziek Festival. Onder professionele begeleiding maken de jonge spelers een spetterende muzikale show in de Rijswijkse Schouwburg voor hun medeleerlingen die vanuit de zaal ook betrokken worden. Ook kunnen ze hun horizon verbreden als in de Schouwburg op verschillende podia voorstellingen en workshops zijn om te kijken en mee te doen. Het Ik ben Muziek Festival is een belangrijk onderdeel binnen het project Ik ben Muziek, omdat het de kans geeft om met een doel te werken aan de aspecten presenteren en ontmoeten. Twee belangrijke pijlers binnen muziekeducatie en binnen ons project die we mede vormgeven binnen dit festival. Het festival beslaat twee dagen en is als volgt opgebouwd: 14
Dag 1. In de Rijswijkse Schouwburg staat een programma vóór en door de bovenbouwleerlingen van de scholen die meedoen aan het Ik ben Muziek project. Alle bovenbouwleerlingen participeren in een spetterende muzikale voorstelling van een klein uur. Daarin is een grote afwisseling tussen optredens van groepjes jonge musici, filmpjes die door de leerlingen zijn gemaakt, musicalnummers met zang, dans en spel, en liedjes die door de kinderen in de zaal luidkeels kunnen worden meegezongen. Dit alles met een thematische rode draad, een verhaal dat het publiek grijpt en meetrekt. Een presentator die de doelgroep kent en mee kan nemen in het verhaal zorgt ervoor dat de voorstelling één geheel wordt. Om zoveel mogelijk leerlingen te kunnen laten deelnemen wordt de voorstelling twee maal uitgevoerd: een eerste voorstelling voor en door twee scholen en een tweede voorstelling voor en door twee andere scholen. In de zaal zijn ook ouders en familieleden welkom om een kijkje te komen nemen. Per leerjaar nemen de leerlingen op een eigen manier deel aan de voorstelling in de schouwburg. Hierin is een opbouw gemaakt, zodat de leerlingen gedurende hun schoolloopbaan op verschillende manieren te maken krijgen met deze voorstelling. Ze volgen ieder jaar op een andere manier het creatieve proces van het maken van een voorstelling. Groep 5: Leerlingen hebben in groep 5 hun eerste instrumentlessen. Zij zijn dan ook nog niet zo ver gevorderd na een jaar dat ze zich al kunnen presenteren op een groot podium. Het meemaken van een voorstelling in de grote zaal is al een belevenis op zich. Vanaf het podium worden ze wel intensief bij deze voorstelling betrokken. In de les leren ze liedjes om mee te zingen vanuit de zaal. Groep 6: Kinderen in de leeftijd van groep 6 vinden een groot podium vaak nog beangstigend, maar ze hebben inmiddels wel wat in huis om te presenteren. Met een filmploeg maken de leerlingen op school een filmclip. Ze studeren muziek in, laten hun spel filmen en daarvan wordt een film gemonteerd. In de show worden de filmclips geprojecteerd. De leerlingen ervaren zo het proces van het maken van een onderdeel voor een muziekvoorstelling. Groep zes zingt net als groep vijf mee vanuit de zaal. Groep 7: De kinderen van groep 7 zijn er echt klaar voor om hun kunnen te presenteren. Dit kunnen ze doen in bijzonder samenspel met andere instrumentgroepen. Alle groep zeven leerlingen krijgen de ervaring van een echte podiumperformance en leren daarmee samenspelen en optreden. Met medeleerlingen, de presentator of een solist maken ze samen muziek. Groep 8: Groep 8 houdt zich bezig met alle facetten van het musicalvak. In de festivalvoorstelling laat elke school een musicalscène zien. Na het musiceren gaat het er nu om een echte performance te maken. Voor de kinderen vanuit de zaal een mooie kennismaking met een bijzondere presentatievorm van muziek: in samenwerking met spel en dans. Het zal de jongste toekijkers enthousiasmeren voor hun grootse doel in de komende jaren. Een voorstelling moet gerepeteerd worden. In de klas bereiden groepen 7 en 8 hun optreden gedurende enige tijd voor. Een paar dagen voor de uitvoering is er dan ook een generale repetitie in de Schouwburg. Dit hele programma is voorbereid door een werkgroep bestaande uit docenten van het pilotproject Ik ben Muziek en de organisatorische en artistieke leiding van het festival. Een scriptschrijver wordt aangetrokken voor het schrijven van de verhaallijn in de voorstelling. 15
Dag 2. De tweede dag in het festival is bedoeld voor alle leerlingen van de Ik ben Muziek -scholen, maar ook voor alle andere kinderen in de regio Rijswijk, Leidschendam-Voorburg en Den Haag. Ze kunnen kennis maken met muziek in vele verschijningsvormen op de verschillende podia in de Rijswijkse Schouwburg. Een dag waar je met je gezin verschillende voorstellingen kunt bezoeken en kinderen ook actief mee kunnen doen. Organisatie van het festival Ik ben Muziek : De algeheel projectleider van het pilotproject Ik ben Muziek, Djoke de Vries, zorgt voor een goed verloop van het gehele project en ook voor de communicatie tussen alle actoren. Haar taak is om scholen, muziekdocenten, groepsleerkrachten, kinderen en overige betrokkenen gemotiveerd mee te laten werken aan de pilot en dus ook aan het festival. De projectleider wordt geassisteerd door een stagiaire. Voor het Ik ben Muziek Festival is een artistiek leider aangesteld om het festival daadwerkelijk vorm te geven en verder te ontwikkelen. Hiervoor is Serge van Veggel benaderd. Deze regisseur en producent van muziek en muziektheater was eerder onder meer verantwoordelijk voor het Rotterdam Philharmonic Gergiev Festival en de marketing van Concertgebouw de Doelen, waar in beide gevallen veel aandacht was voor muziekeducatie en presentatie voor en door kinderen. Voor de productie van het festival werkt de artistiek leider samen met een productieleider. Daarvoor is Jolanda de Heus benaderd. De Heus is een ervaren organisator die voor veel veelal Haagse instellingen projecten produceerde en bovendien ervaring heeft als professioneel musicus en muziekdocent, dus zeer vertrouwd is met alle specifieke aspecten van dit project. De voorstelling op vrijdag komt tot stand via een werkgroep van Ik ben Muziek -docenten en de projectleiding. Bij dat team worden bovendien andere creatieven betrokken. Musicus, arrangeur, schrijver en acteur Keimpe de Jong zeer ervaren met dergelijke projecten zoals bijvoorbeeld in het project Ieder Kind een Instrument in Rotterdam is betrokken bij de verdere ontwikkeling van de inhoudelijke en muzikale rode draad. Ieder jaar wordt ook een presentator/solist benaderd die past bij het ontwikkelde concept. Voor de filmpjes die met groep 6 gemaakt worden, wordt een professionele filmproducent betrokken. Gekozen is voor Enig Idee! Producties van Filip Braams. Deze partij produceert inmiddels op zestig scholen het succesvolle Hollywood in de Klas, waarbij schoolklassen zelf een korte thriller maken die in de schouwburg of op het International Film Festival Rotterdam wordt gepresenteerd. Deze enthousiaste partij is ervaren in het werken met jonge kinderen voor het medium film. Het muzikale gedeelte van het festival wordt met de leerlingen voor de vrijdag voorbereid door de 18 muziekdocenten die binnen het Ik ben Muziek project de groepslessen verzorgen. Deze docenten zijn opgeleid als professioneel musicus en spelen daarnaast vaak zelf in een orkest of andere professionele muziekgroep. Ook hebben alle docenten ervaring met het geven van muziek groepslessen en worden zij hierin gedurende het project begeleid, ondersteund en bijgeschoold. Deze docenten ontwikkelen mede de plannen van het festival en voeren die met hun leerlingen uit. Vanuit de afdeling Vrije Tijd van Trias zijn nog meer muziekdocenten betrokken bij de zaterdag van het festival. Ook zij ontwikkelen mede de optredens op zaterdag. Voor het festival wordt er op de twee festivaldagen gewerkt met vrijwilligers. Deze vrijwilligers worden uit verschillende doelgroepen gevraagd, afhankelijk van de taken die zij zullen uitvoeren, bijvoorbeeld hulpouders vanuit school, de leerkrachten en leerlingen van een school, medewerkers van Trias en/of vrienden en kennissen van medewerkers van het project. 16
Bijlagen - Voorbeeld contract met scholen voor Ik ben Muziek Pagina 18 - Voorbeeld bruikleenovereenkomst Pagina 21 instrumentarium met scholen - Lesdoelen per discipline: Pagina 22 AMV; groep 1/2 Pagina 22 AMV; groep 3/4 Pagina 23 Viool Pagina 24 Gitaar Pagina 25 Keyboard Pagina 26 Piano Pagina 28 Dwarsfluit Pagina 29 Slagwerk Pagina 30 Band Pagina 31 Musical Pagina 31 - Succesvolle voorbeeldlessen per discipline: Pagina 32 AMV Pagina 32 Viool Pagina 35 Gitaar Pagina 37 Keyboard Pagina 39 Piano Pagina 42 Dwarsfluit Pagina 44 Slagwerk Pagina 46 Band Pagina 47 Musical Pagina 49 17
Contract Ik ben Muziek Ondergetekenden: 1) Stichting Trias, Centrum voor de Kunsten, Cor Ruysstraat 2, 2284 XL te Rijswijk, rechtsgeldig vertegenwoordigd door mevrouw Djoke de Vries (projectleider), hierna te noemen Trias 2) <naam school>, <adres>, rechtsgeldig vertegenwoordigd door <naam directeur>, hierna te noemen de school Verklaren hierbij te zijn overeengekomen dat in het schooljaar <jaartallen> een samenwerking tot stand wordt gebracht in het kader van het project Ik ben Muziek. 1. Inhoud project Ik ben Muziek is een muziekproject waarbij alle groepen van de school twee jaar lang muziekles krijgen. In de onder- en middenbouw zijn dat klassikale algemeen muzikaal vormende lessen; in de bovenbouw instrumentale lessen in groepjes van maximaal 10 leerlingen; in groep 8 musicallessen. In het schooljaar <jaartallen> krijgen de leerlingen minimaal 30 en maximaal 35 lessen. Een les kan vervangen worden door een workshop op een andere dag dan de oorspronkelijke lesdag of door een voorbereidingsles op een optreden. 2. Programma en kosten De school neemt deel aan het project Ik ben Muziek. Het project is een initiatief van Trias en wordt gesubsidieerd door het Fonds voor Cultuurparticipatie vanuit de regeling muziek in ieder kind. Daarnaast wordt het project gesubsidieerd door Fonds 1818, het VSB-fonds, het Prins Bernhard Cultuurfonds en de gemeente Rijswijk. De school betaalt 10,00 per leerling voor deelname aan het project. Trias stuurt hiervoor een factuur naar de school. De factuur wordt in mei <jaartal> toegestuurd, na ontvangst van het leerlingenaantal (zie punt 4). 3. Extra aanvragen Eventuele extra aanvragen van de school voor andere of aanvullende projecten en/of uren kunnen worden besproken met Trias. Echter, Trias kan geen enkele garantie doen over de realisatie van deze extra aanvragen. De school ontvangt een schriftelijke bevestiging van de extra aanvraag met een opgave van de kosten. 4. Aantal deelnemers Voor ons overzicht van het leerlingenbereik vragen wij de school het leerlingenaantal per groep van het schooljaar <jaartallen> toe te sturen. Wij ontvangen dit overzicht uiterlijk 1 mei <jaartal> van de school. 18
5. Taakverdeling Voor de samenwerking in het kader van het project Ik ben Muziek komen de partijen voor het schooljaar <jaartallen> de volgende taakverdeling overeen: Trias zorgt voor: - Een contactpersoon die vanuit Trias verantwoordelijk is voor de ontwikkeling, planning, organisatie, uitvoering en evaluatie van het project en die hier actief aan bijdraagt. De contactpersoon is: Djoke de Vries. De contactpersoon vanuit Trias heeft geregeld overleg met de contact persoon van de school. - Het organiseren en uitvoeren van het project zoals overeengekomen met de school. - Het verzorgen van de lessen volgens overeengekomen rooster. - Het aanstellen en instrueren van uitvoerende docenten voor het project. - Het verzorgen van scholings-, overleg- en evaluatiebijeenkomsten voor de uitvoerende docenten. - Inzet van docenten voor de klankbordgroep en de stuurgroep. - Het organiseren van evaluatiebijeenkomsten met de klankbordgroep en de stuurgroep. - Het produceren van een evaluatie van de samenwerking en het project op basis van eigen bevindingen en geleverde informatie door de school, groepsleerkrachten, uitvoerende docenten en leerlingen. De school zorgt voor: - Een contactpersoon die vanuit de school verantwoordelijk is voor de ontwikkeling, planning, organisatie, uitvoering en evaluatie van de lessen binnen bovengenoemd project en die hier actief aan bijdraagt. De contactpersoon is: <naam contactpersoon>. De contactpersoon vanuit de school heeft geregeld overleg met de contactpersoon vanuit Trias. - Inzet van personeel voor de klankbordgroep en de stuurgroep. - Inzet van personeel voor begeleiding van de leerlingen van en naar presentaties, workshops en de lessen waar nodig. - Ondersteuning en begeleiding van de Trias-docenten met betrekking tot werkgerichte vragen op schoolniveau. - Het ter beschikking stellen van ruimtes voor de lessen die aansluiten bij en voldoen aan de eisen van de betreffende lessen. - Inzet van personeel voor en faciliteren van evaluatiemomenten voor de Trias-docenten en groeps leerkrachten. - Juiste opslag van het instrumentarium dat zij in bruikleen hebben. - Inhoudelijke informatie rondom het te realiseren project. Hieronder vallen onder andere het aan leveren van de jaarplanning en het lesrooster, het aanleveren van een (gedrags)protocol alsmede het tijdig doorgeven van wijzigingen in de planning en/of het rooster. - De indeling van de leerlingen die deelnemen aan de instrumentale lessen. - Het tijdig leveren van informatie ten behoeve van evaluatie. 19
6. Docenten Trias De docenten van Trias vormen de basis van de lessen die door Trias worden verzorgd op de school. Van de docenten kan de school het volgende verwachten: - Lessen met als hoofddoel kunst- en cultuureducatie in de disciplines Muziek of Musical. - Zelfstandige inzet (zonder aanwezigheid van de groepsleerkracht) voor de lessen binnen Ik ben Muziek volgens afgesproken rooster en indeling. - Bereidheid tot evaluatie van de lessen en het project en overleg over de leerlingen. - Invullen van logboeken. - Overleg over de invulling van de rapporten voor het onderdeel muziek. Opmerking bij het tweede punt: aanwezigheid van de groepsleerkracht bij de lessen wordt op prijs gesteld. 7. Publiciteit Zowel de school als Trias verklaren dat zij in publicaties over het project Ik ben Muziek, waar dat relevant is, melding zullen maken van de samenwerkingspartner. Zonder tegenbericht geeft de school toestemming om beeldmateriaal te gebruiken voor promotiedoeleinden. 8. Vervanging Trias heeft, bij ziekte of verhindering van de Trias-docent, de inspanningsverplichting voor het zoeken van vervanging. Lukt het Trias in de eerste lesweek van ziekte of verhindering van de Trias-docent niet om vervanging te vinden i.v.m. ziekmelding op dezelfde dag dat de lessen plaatsvinden, dient de school te zorgen voor opvang van hun leerlingen. Vanaf de tweede lesweek van ziekte of verhindering en bij langdurige ziekte of verhindering van de Trias-docent regelt Trias vervanging. Trias kan er voor kiezen de lessen te laten invullen door een andere discipline dan die van de verhinderde docent. Beide contractanten verklaren dat zij alles in het werk zullen stellen teneinde bovenstaande afspraken na te komen. Aldus overeengekomen, in tweevoud opgemaakt en ondertekend, <school>, <naam directeur>, directeur Stichting Trias, Centrum voor de Kunsten, Djoke de Vries, projectleider 20