zijn Vlaamse jongeren goede burgers? Stijn Beeckman Politiek? Nee! Sociaal engagement? Nauwelijks vier op de tien veertienjarigen begrijpen politieke thema s. Slechts een op de vijf denkt later als volwassene te kunnen deelnemen aan de politiek. Anderzijds vinden bijna acht op de tien Vlaamse leerlingen dat goede burgers deelnemen aan activiteiten die het milieu beschermen, de mensenrechten bevorderen of mensen in de lokale gemeenschap helpen. In de politiek gaan? Nee! Je sociaal engageren? Ja!
Ja!
Ik wist niet dat die wereld bestond Lydia krijgt bijna nooit bezoek, zeggen Fien Ackerman en Lien Van Laer (17). Het is leuk dat ze blij is omdat we langskomen. Samen gaan ze tweewekelijks op seniorenbezoek. Dat doen ze in het kader van SaVa?, een vrijwilligersproject dat het Sint-Janscollege in Sint-Amandsberg aanbiedt Peter Parmentier als seminarie in de vrije ruimte aan haar leerlingen van de derde graad. Door dat project beseffen leerlingen dat ze deel uitmaken van de maatschappij. Het opent hun de ogen, zegt Peter Parmentier, leraar godsdienst en trekker van het project. Enkele jaren geleden werd er een bejaarde beroofd in de buurt. Tegelijkertijd waren er grote onlusten in Parijs. De meeste van onze leerlingen komen uit een goede buurt, de school ligt net op de grens met een achtergestelde buurt. De leerlingen vroegen zich af: kan dat hier ook? vertelt Peter Parmentier. Daarom ondernam de school actie. De leerlingen verkenden de buurt en inventariseerden de problemen. Op basis daarvan kreeg het project SaVa? vorm met als doel Sint-Amandsberg aangenamer te maken om te wonen en te leven. Via een klusjesdienst, een armoedeproject, huiswerkbegeleiding, een seniorenwerking, hulp bij buurtprojecten proberen de leerlingen de wijk en haar bewoners minder zuur, eenzaam en achtergesteld te maken. Sommige leerlingen leven enorm beschermd, zegt Peter Parmentier. Soms zeggen ze: Ik wist niet dat die wereld bij ons bestond. Ook voor Fien en Lien was hun eerste seniorenbezoek een schok. Ik dacht dat we met Lydia direct vlot zouden keuvelen, zegt Fien, maar ze is niet zoals andere bejaarden die ik ken. Die zijn monter en spraakzaam. Lydia heeft weinig familie, zit in een rolstoel en eerst verstonden we haar niet. Lien vult aan: In het begin was het even wennen, maar nu spelen we gezelschapsspelletjes en proberen we haar zonder succes te verslaan met de Gameboy. Dat ene uurtje per twee weken maakt voor haar het verschil. Dat vinden beide leerlingen belangrijk: Dit komt uit jezelf, je doet het niet voor punten, zeggen ze. Of ze de wereld dan niet willen veranderen via de politiek? Dat is veel te ingewikkeld, ik weet er ook niet zo veel van af. Als ik kan kiezen tussen de politiek of sociaal werk via de school, dan weet ik het wel, zegt Fien. 12 Klasse voor Leraren
zijn VlAAMSE jongeren goede burgers? Stijn Beeckman Lien, Lydia en Fien HOE BURGERSCHAPSMINDED is jouw school? Scholen gebruiken verschillende strategieën om burgerschapsopvoeding te realiseren. Er zijn vier types scholen: 1. Je school is doordrongen van het democratische ideaal. Ze hanteert een brede waaier strategieën voor alle leerlingen. Leerlingen krijgen tijdens hun volledige schoolloopbaan telkens te maken met dezelfde manier van werken. 2. Je school probeert burgerschap na te streven in balans met andere lessen. Ze gebruikt wel een waaier aan strategieën, maar die zijn daarom niet duurzaam of ze versterken elkaar niet altijd. 3. Je school werkt vooral aan burgerschap binnen de lessen of via sporadische projecten. Andere thema s of eindtermen hebben een groter belang dan burgerschap. 4. Je school heeft een minimalistische visie op burgerschap. Het thema komt enkel aan bod binnen de lessen en is vaak beperkt tot normbesef. De meeste scholen zijn van het tweede of derde type. Behoort jouw school tot het vierde type? Enkele tips: 1. Motiveer collega s om te werken rond burgerschap. 2. Werk een duidelijke schoolvisie rond burgerschap uit. 3. Maak voldoende tijd vrij in het lessenrooster om rond burgerschap te werken. 4. Zorg voor budget, eventueel via subsidies (www.projectloket.be) of maak maximaal gebruik van het gratis externe aanbod. 5. Stel een coördinator aan die informatie verzamelt en verspreidt, ondersteunend optreedt en projecten beheert. Eventueel vervult de coördinator vakoverschrijdende eindtermen deze taak. Bron: D. Kavadias, Scholen en burgerschapseducatie. Welke ondersteuning hebben scholen nodig om leerlingen burgerzin bij te brengen?, publicatie van de Koning Boudewijnstichting, www.kbs-frb.be, zoekterm kavadias. Klasse voor Leraren 13
Eva Franck en Saskia de Groof Creëer een open klasklimaat Laat leerlingen actief participeren en creëer een open klasklimaat. Zo verhoog je hun politieke zelfbeeld. Dat zeggen onderzoekers Saskia de Groof (VUB) en Eva Franck (UA). Ze namen samen het Vlaamse luik van de International Civic and Citizenship Education Study (ICCS) voor hun rekening. Daaruit blijkt dat Vlaamse leerlingen vergeleken met Europese medeleerlingen erg slecht scoren op politiek burgerschap. Voor sociaal burgerschap doen ze het even goed. Saskia de Groof en Eva Franck: Vlaamse leerlingen scoren gemiddeld, hun kennis over burgerschap is eigenlijk wel in orde. Toch zijn er landen waar leerlingen het veel beter doen. Zo is er bijvoorbeeld een samenhang met de duur van de lerarenopleiding. Hoe langer die is, hoe beter leerlingen doorgaans scoren. Ook de structuur van het onderwijs speelt een rol: in landen waar leerlingen hun studiekeuze in het secundair onderwijs op latere leeftijd maken, presteren leerlingen beter. Ander onderzoek wijst uit dat zwakke leerlingen het in zo n systeem beter doen, terwijl sterke leerlingen het niet slechter doen. De grote verschillen tussen de Vlaamse scholen onderling zou je kunnen verklaren door de vrije schoolkeuze, die in de meeste andere landen nauwelijks bestaat. Scholen ervaren concurrentie, profileren zich en trekken een bepaald publiek aan. Daardoor krijg je een sociale kloof, wat ook doorwerkt in verschillende resultaten van scholen. Vanwaar die afkeer van politiek? Saskia de Groof en Eva Franck: Vlaamse leerlingen hechten weinig belang aan politiek of conventioneel burgerschap. Dat heeft vooral te maken met maatschappelijke processen van de laatste vijftig jaar: het belang van religie is verminderd zeker bij de autochtone bevolking tradities verwateren, gehoorzaamheid, bevel en autoriteit zijn veel minder belangrijk. Jongeren keren zich fel af van de conventionele politiek. Vlaanderen is heel sterk geëvolueerd in die detraditionalisering, daarom scoren Vlaamse leerlingen ook zo laag. Andere structuren zoals onderwijs, massamedia en reclame treden op de voorgrond. De focus ligt op de verantwoordelijkheid van het individu. De maatschappij verwacht meer van mensen, maar biedt hun minder houvast. Misschien is er wel een nieuw burgerschapsmodel nodig voor die landen? 14 Klasse voor Leraren
ZIJN VlAAMSE jongeren goede burgers? Eentje met een socialere invulling dan? Saskia de Groof en Eva Franck: Vlaamse leerlingen vullen burgerschap inderdaad minder politiek in. Ze hechten meer belang aan sociale betrokkenheid. Ook volwassenen doen dat. Ze vullen burgerschap eerst legaal in (de wet respecteren, geen belastingen ontduiken), dan sociaal (mensenrechten respecteren, milieubewust leven, vrijwilligerswerk) en pas daarna conventioneel (stem uitbrengen, discussiëren over politiek). Op één vlak verschillen Vlaamse leerlingen sterk van hun West-Europese leeftijdgenoten: ze scoren zeer goed op geld inzamelen voor het goede doel. Misschien zit dat wel ingebakken in onze Vlaamse scholen? Kan de school politiek burgerschap bevorderen? Saskia de Groof en Eva Franck: Leerlingen zijn een product van de maatschappij waarin ze leven. Het is dus logisch dat ook zij zich afkeren van de traditionele politiek. Bovendien zal ook de politieke crisis geen goed gedaan hebben aan de Vlaamse scores. Maar toch kan de school een verschil maken. Vlaamse leerlingen vinden participatie wel belangrijk, maar ze zijn weinig actief op dat vlak. In scholen waar leerlingen effectief participeren via de leerlingenraad of debatten is hun politieke zelfbeeld hoger. Ook een open klasklimaat met inbreng van de leerlingen of rollenspelen draagt daartoe bij. Dat zijn twee aspecten waarin Vlaamse scholen nog kunnen groeien. ZIJN jongeren klaar voor hun rol als burger? 1. Bijna zeven op de tien Vlaamse veertienjarige leerlingen hebben kennis over de meest gekende instellingen en systemen rond burgerschap. Gemiddeld weten ze niet meer of minder over burgerschap dan hun West-Europese medeleerlingen, maar in landen zoals Finland en Denemarken scoren de leerlingen beduidend beter. De kloof tussen de best en de slechtst presterende Vlaamse leerlingen is lager dan in de andere West-Europese landen, maar tussen scholen onderling zijn er wel grote verschillen. 2. Het politieke zelfbeeld is het zelfvertrouwen dat leerlingen hebben om politieke thema s te begrijpen en om later actief aan het politieke leven deel te nemen. Vlaamse leerlingen schatten hun eigen capaciteiten om politiek te begrijpen en eraan deel te nemen zeer laag in. Minder dan een op de drie Vlaamse jongeren heeft een mening over politieke thema s. Slechts vier op de tien jongeren achten zichzelf in staat om politieke thema s te begrijpen. Maar een op de vijf denkt als volwassene te kunnen deelnemen aan de politiek. Ongeveer de helft begrijpt met welke politieke problemen het land geconfronteerd wordt. Voor bijna alle stellingen scoren de Vlaamse leerlingen minstens 10 procent onder het West-Europese gemiddelde. 3. Acht op de tien Vlaamse jongeren vinden het belangrijk om te stemmen bij nationale verkiezingen en respect te tonen voor vertegenwoordigers van de overheid. Actief politiek betrokken zijn beschouwen ze veel minder als de taak van een goede burger. Slechts twee derde verwacht van goede burgers dat ze zich via de media informeren over politiek en nog geen derde dat ze politieke discussies voeren. Verder vindt nog niet de helft het belangrijk dat goede burgers leren over de geschiedenis van het land. In West-Europa behalen Vlaamse leerlingen samen met Finse en Zweedse de slechtste score voor dit conventionele burgerschap. 4. Bijna acht op de tien Vlaamse leerlingen vinden dat een goede burger moet deelnemen aan activiteiten die het milieu beschermen, de mensenrechten bevorderen of mensen in de lokale gemeenschap helpen. Daarmee sluiten ze zich aan bij de mening van andere West-Europese leerlingen. Minder dan de helft wil deelnemen aan vreedzame protesten. Bijna alle Vlaamse leerlingen beschouwen een goede burger als iemand die mensen met een andere levenshouding of mening respecteert. Negen op de tien leerlingen vinden dat je mensen moet helpen die het slechter hebben dan hen of dat je het milieu moet respecteren. ICCS staat voor International Civic and Citizenship Education Study en is een internationale studie die onderzoekt of en op welke manier jongeren voorbereid zijn en worden op hun rol als burger in de samenleving. Tijdens het schooljaar 2008-2009 namen er 38 landen deel aan het onderzoek, waarvan zestien West-Europese. In Vlaanderen namen ongeveer 3000 leerlingen van het tweede jaar secundair onderwijs uit 151 scholen deel. Meer lezen? Alle secundaire scholen ontvangen in de komende weken de brochure International Civic and Citizenship Education Study Vlaanderen in ICCS 2009. Vanaf 29 november kun je de brochure ook downloaden via www.ond.vlaanderen.be/ obpwo/links/iccs. Klasse voor Leraren 15