E N G L I S H + N E D E R L A N D S B R E M M E R S L A N D H E E R B R E N N E K E R 1001 PROVERBIO NA PAPIAMENTU P a p i a m e n t u p r o v e r b s w i t h n e w E n g l i s h t r a n s l a t i o n P a p i a m e n t o s p r e e k w o o r d e n m e t N e d e r l a n d s e v e r t a l i n g I l l u s t r a t e d w i t h 3 0 p r o v e r b p h o t o g r a p h s fundashon bon kousa
INTRODUKSHON E buki aki ta un homenahe na e kolorido idioma papiamentu. Mas o ménos 260.000 hende riba un parti di e anterior Antianan Ulandes: Boneiru, Kòrsou i Aruba, ta papia e idioma aki aktivamente. Ounke ku ta papia e idioma riba un teritorio lingwístiko chikitu, por ripará na e kolekshon di proverbio aki, ku kuantu kreatividat, humor i amor e idioma aki tabata sa di desaroyá i keda eksistí. No por lòs papiamentu for di kultura di e islanan. Miéntras ku kambionan estatal i sosial a kambia e kultura eksistente, ta di sumo importansia pa no pèrdè e bunitesa i rikesa di e herensia kultural; ta solamente un pueblo ku konosé su pasado, por traha na su futuro. Na dezèmber 2010, a atendé nos riba un buki bieu di Pader Paul Brenneker (1912-1996), ku no ta optenibel mas. Komo pader di e Orde Dominicanen, e tabata kompilá proverbio outéntiko papiamentu, den añanan sinkuenta i sesenta di siglo pasá. Esta un rikesa di idioma bunita, sorpresivo i generalmente deskonosí! Komo kompiladónan di e buki aki, nos a keda totalmente entusiasmá di e promé enkuentro aki i nos a buska posibilidatnan pa konservá e herensia aki. Despues ku nos a haña pèrmit di herederonan di Paul Brenneker pa uza su buki komo punto di salida pa e edishon aki, nos a forma un ekipo di eksperto; sientífikonan lingwístiko i dosentenan di papiamentu, ingles i ulandes. Nan a yuda aktualisá e edishon aki. Banda di esei nos a saka un trinta potrèt ku ta ekspresá e proverbionan, den e tradishon di kalènder pa hóben pa Boneiru, Saba i Sint Eustatius. E potrètnan aki bo ta haña komo ilustrashon den e buki aki. Nos a konsiderá pa averiguá nifikashon di tur proverbio, pero esei ta un proyekto di otro òrdu ku lo eksigí e diskushon i estudio nesesario. Ta p esei e buki ta limitá na proyekshon lingwístiko di e proverbionan na papiamentu. Pa motibu ku e proverbionan ta kompilá meimei di siglo pasá, lo bo topa den e buki aki un kantidat di proverbio ku e lesadó aktual lo por tin su interogashon. Tin di e proverbionan ku lo ta vago, komo nan ta kai fuera di nos kuadro di referensha. Lo por eksperensiá algun di e proverbionan komo diskriminatorio òf humiante. Nos a skohe tòg pa inkluí tur proverbio for di e buki original pasobra nan tur ta parti di e herensia kultural di papiamentu. Podisé esaki lo kondusí na diskushonnan interesante. Finalmente un palabra di gradisimentu na tur ku a kontribuí desinteresadamente na realisashon di e buki aki. Jacqueline Bremmers & Bart Landheer PREFACE This book is a tribute to the colourful Papiamentu language. A language spoken by only 260.000 people on 3 islands of the former Dutch Antilles; Bonaire, Curacao and Aruba. Although this language is only spoken in a small region, this collection of proverbs shows how by use of creativity, humour and love the Papiamentu language managed to develop and maintain itself. Papiamentu is an essential part of the island culture. As recent political and social developments can change the existing culture, it is important not to lose the beauty and richness of a cultural heritage: people who know their past can build towards a better future. In December 2010 an old, no longer available book by Father Paul Brenneker (1912-1996) came to our attention. As a Dominican friar on Curacao he collected authentic Papiamentu proverbs during the 1950 s and 60 s and brought them together. What a joy to discover this surprising and often unknown treasure of language! As a result of our enthusiastic encounter we decided to try and preserve this heritage. After gaining permission from the heirs of Father Brenneker to use his collection of proverbs as the basis for our book, we brought together a team of experts: linguists and teachers in Papiamentu, English and Dutch. They helped to 4 5
modernise and correct this current edition of Proverbio. We illustrated the book with 30 photographs in which young and older Bonairians visualise the literal text of some proverbs. We did consider trying to find out the true meaning and correct use of the proverbs, but this requires a separate project with in-depth research and discussion. This book therefore limits itself to a literal rendition of the Papiamentu proverbs. Since these proverbs were collected in the middle of the last century, readers today might think some proverbs strange and questionable. Some will be unclear because we have no frame of reference, others could be discriminating or even condescending. We choose to republish all the proverbs from the original book, because they all belong to the cultural heritage of the Papiamentu language. We would like to thank everyone who donated his or her time and work to this book. We could not have done it without you! Jacqueline Bremmers & Bart Landheer INLEIDING Dit boek is een hommage aan de kleurrijke taal die het Papiamento is. Deze taal wordt actief gesproken door ongeveer 260.000 mensen op een deel van de eilanden van de voormalige Nederlandse Antillen; Bonaire, Curaçao en Aruba. Hoewel deze taal dus maar in een klein taalgebied wordt gesproken is aan deze verzameling spreekwoorden te zien met hoeveel creativiteit, humor en liefde deze taal zich heeft weten te ontwikkelen en handhaven. Het Papiamento is een onlosmakelijk onderdeel van de cultuur van deze eilanden. Terwijl staatkundige en maatschappelijke veranderingen de bestaande cultuur doen veranderen, is het van belang de schoonheid en rijkdom van de culturele erfenis niet te verliezen; alleen een volk dat z n verleden kent kan aan z n toekomst werken. In december 2010 werden we geattendeerd op een oud, niet langer verkrijgbaar boekje van Pater Paul Brenneker (1912-1996). Als Dominicaner pater verzamelde hij in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw authentieke Papiamento spreekwoorden. Wat een leuke, verrassende en veelal onbekende taal rijkdom! Van deze eerste kennismaking werden wij, als samenstellers van dit boek helemaal enthousiast, en hebben we gezocht naar mogelijkheden om deze erfenis niet verloren te laten gaan. Nadat we toestemming kregen van de erven van Paul Brenneker om zijn boek als vertrekpunt te nemen voor deze uitgave, hebben we een team samengesteld van deskundigen; taalwetenschappers en docenten Papiamento, Engels en Nederlands. Zij hebben geholpen deze uitgave te actualiseren. Daarnaast hebben we, in de traditie van de kalenders die we voor Bonaire, Saba en Eustatius maken, een dertigtal portretten gefotografeerd die de spreekwoorden verbeelden. Deze portretten vindt u als illustraties in dit boek. We hebben overwogen om ook de betekenis van alle spreekwoorden te achterhalen maar dat is een project van geheel andere orde die de nodige discussie en wetenschappelijke studie zal vragen. Dit boek beperkt zich daarom tot de taalkundige weergave van de Papiamento spreekwoorden. Aangezien deze spreekwoorden verzameld zijn in het midden van de vorige eeuw vindt u in dit boek een aantal spreekwoorden waarbij de lezer van vandaag zijn vraagtekens kan zetten. Sommigen zullen onduidelijk zijn omdat deze buiten ons referentiekader vallen. Anderen kunnen als discriminerend of neerbuigend worden ervaren. We hebben er voor gekozen om toch alle spreekwoorden uit het oorspronkelijke boek op te nemen omdat ze allemaal onderdeel zijn van de culturele erfenis van het Papiamento. Misschien kan dit nog tot interessante discussies leiden. Tot slot een woord van dank aan allen die belangeloos mee hebben gewerkt om dit prachtige boek te realiseren. Jacqueline Bremmers & Bart Landheer 6 7
28. Si bo kohe as tur dia, bo ta pèrdè tempu di piska. 01. Alegria di shon ta tristesa di kriá. De vreugde van de heer is de droefheid van de dienstmeid. The joy of the lord is the sadness of the maid. 02. Dia di alegria ta bispu di tristesa. Op een dag van vreugde volgt een dag van droefheid. After a day of joy a day of sadness will follow. 03. Alegria no ta dura na kas di pober. Vreugde is niet van lange duur in het huis van de arme. Joy does not last long in the home of the poor. 04. Alegria i doló semper ta kamna pareu. Vreugde en pijn gaan altijd samen. Joy and pain always come together. 05. Alegria di kunukeru ta tristesa di marinero. De vreugde van de boer is de droefheid van de zeeman. Joy for the farmer means sorrow for the sailor. 06. Alma na pena, kurpa na pena. Als de ziel lijdt, lijdt het lichaam ook. If the soul suffers, the body suffers as well. A 07. Mil amigu ta nada, un amigu ta hopi. Duizend vrienden is niets, één vriend is veel. A thousand friends is nothing, one friend is a lot. 08. Amigu di mas stimá ta kuchú di matadó. Je beste vriend is het mes van de moordenaar. Your best friend is the knife of the murderer. 09. Den tempu di miseria ta konosé bo berdadero amigu. Bij tegenslag leer je je beste vrienden kennen. During bad times you get to know your true friends. 9
A 10. Mihó ningun amigu ku mal amigu. Beter geen vriend dan een slechte vriend. Better not to have a friend, than to have a bad friend. 11. No tin mihó spil ku un bo amigu bieu. Geen betere spiegel dan je oude vriend. No better mirror than your old friend. 12. Hasi un fabor na un amigu, i b a kumpra un enemigu. Bewijs een dienst aan een vriend, en je hebt een vijand gekocht. Do a favor for a friend, and you bought an enemy. 13. Amigunan di awó ta awe si i mayan nò. Vrienden van tegenwoordig zijn vandaag vriend en morgen niet. Today s friends are friends today but not tomorrow. 14. Amistat di suegra ta sekura den tempu di yobida. Vriendschap van de schoonmoeder is droogte in regentijd. Friendship from your mother in law is like drought in rainy season. 15. Denter mas klaridat mas amistat. Hoe minder geheimen hoe hechter de vriendschap. More openness means more friendship. 19. Amor bieu ta kousa flakesa. Oude liefde maakt mager. Old love makes you skinny. 20. Amor di yònkuman no sa dura largu. De liefde van een jongeman duurt niet lang. The love of a young man does not last. 21. Amor di un muhé ta flor di un dia. De liefde van een vrouw is een bloem van één dag. Love of a woman is like a flower for one day. 22. Anochi ta goso di pober i tristesa di komersiante. De avond is de vreugde van de arme en de droefheid van de handelaar. The night is the joy of the poor and the sadness of the trader. 23. Anochi ta kapa di pekador. De nacht is de mantel van de zondaar. Night hides the sinner. 24. Angua ta sera tur buraku, di dje ta keda habrí. De naald opent wat dicht is, maar zijn eigen oog blijft open. The needle closes what is open, but it s own eye stays open. A 16. Amor skondí ta tempu pèrdí. Verborgen liefde is verloren tijd. Hidden love is lost time. 17. Amor sin sufrimentu ta prenda sin balor. Liefde zonder lijden is een juweel zonder waarde. Love without suffering is like a jewel without value. 18. Amor di mucha ta awa den makutu. Liefde van kinderen is water in een mand. Children s love is like water in a basket. 25. Anochi skur demoño ta lur. s Avonds laat ligt de duivel op de loer. At night the devil lies in waiting. 26. Anochi no tin wowo, ma e tin orea si. De nacht heeft geen ogen maar wel oren. The night has no eyes, but does have ears. 27. Loke ku bai ariba mester bin bèk abou. Wat naar boven gaat moet ook weer naar beneden komen. What goes up must come down. 10 11
A 28. Si bo kohe as tur dia, bo ta pèrdè tempu di piska. Als je iedere dag aas vangt, heb je geen tijd meer om te vissen. If you catch bait every day, there is no time left to catch fish. 29. Ayera no ta awe mas. Gisteren is vandaag niet meer. Yesterday is not today any more. 30. Outo na tera, barku na awa. De auto op het land, de boot op zee. A car on the land, a boat on the sea. 31. Awa ketu sa gaña hende. Stil water is bedrieglijk. Quiet waters are deceptive. 32. Ningun hende no por bisa: e awa aki mi no ta bebe. Geen mens kan zeggen: dit water drink ik niet. No person can say: I will not drink this water. 33. Si awa ta yobe, ta laman e ta bai. Als het regent stroomt het water naar de zee. If it is raining the water will flow to the ocean. 37. Awa a kaba, mucha chikitu ta hunga ku pishi ku lodo. Het water is op, de kleine kinderen spelen met plasje en slijk. When the water is gone, small children play with pee and mud. 38. No lanta nubia sin yobe awa. Maak geen wolken zonder het te laten regenen. Do not create a cloud without letting it rain. 39. Awa riba, ponchi abou. Het water naar boven, het veerpontje naar beneden. In high water, small boats sink. 40. Es ku no bai na awa ta bai na hariña. Wat je niet uitgeeft aan water, geef je uit aan meel. What you do not spend on water, you will spend on flour. 41. Plantadó di: promé awa ta awa. De planter zegt: de eerste regen is regen. The farmer says: first of all water is water. 42. Kore pa áwaseru, kai den laman. Je rent voor regen en komt in zee terecht. You run from the rain and get into the sea. A 34. Awa ku broma no sa yobe. Regen die dreigt valt niet. Threatening rain does not fall. 35. Traha dam, warda awa. Leg een dam aan, en wacht op regen. Build a dam, and keep the water. 36. Si awa yobe serka mi bisiña, lo e pinga serka mi. Als het regent bij mijn buurman, druppelt het bij mij ook. If it is raining at my neighbour, I will get some drops as well. 43. Awe t awe, mañan kaska wanta palu. Vandaag is vandaag, morgen houdt de bast de boom staande. Today is today, tomorrow the bark will keep the tree upright. 44. Despues di awe ainda tin mañan. Na vandaag komt morgen nog. After today we still have tomorrow. 45. Awó mes ta aworó. Nu is straks. Now is later. 12 13