Opvoeding en onderwijs Nu, toen en straks

Opvoeding en onderwijs Nu, toen en straks Inhoud Inleiding EERSTE DEEL: PRAKTIJKTHEORIE 1. Invloeden en opvoeden 1.1 Aanleg en milieu 1.2 Aanlegfactoren 1.3 Milieufactoren 1.4 Omgang en communicatie 1.5 Opvoeding en opvoeden 1.6 Ontwikkeling en sturing 1.7 Opvoedingsmogelijkheden 1.8 Pedagogische grondhouding 2. Doelen en bedoelingen 2.1 Waarden en normen 2.1.1 Normatieve verlegenheid 2.1.2 Soorten waarden en normen 2.1.3 Moraalpedagogiek 2.2 Volwassenheid 2.2.1 Volwassenheid: inhoudloos begrip? 2.2.2 Zelfstandigheid en zelfverantwoordelijkheid 2.2.3 Economisch zelfstandig 2.2.4 Politiek mondig 2.2.5 Bijdrage van het onderwijs 3. Onderwijs en opvoeding 3.1 Leerstof: de beste canon 3.1.1 Leer-stof? 3.1.2 Gevolgen van de verwaarlozing van de kwaliteit van leerstof 3.1.3 Geschiedenis van de leerstof 3.1.4 Keuze van leerstof nu en in de toekomst 3.1.5 Vormende waarde van vakken of leerstofgebieden 3.1.6 Kerndoelen 3.1.7 Resultaten 3.2 De onderwijssituatie 3.2.1 Leraar 3.2.2 Team 3.2.3 Leerling 3.2.4 Leergroep 3.2.5 Onderwijsleerprocessen 3.2.6 Leermiddelen 3.2.7 Onderwijszorg 3.2.8 Schoolgebouw 3.2.9 Schoolorganisatie 3.2.10 Bestuur 3.3 Gezin, opvang en school 4. Competent als leraar en opvoeder 4.1. Het systeem van competenties 4.1.1 Competentiegebieden 4.1.2 Niveaus in de competentie Leraar basisonderwijs

4.1.3 Persoonlijkheidskenmerken 4.2 Competenties kritisch bekeken 4.2.1 Vakinhoudelijke deskundigheid en esprit 4.2.2 Mens- en maatschappij-geïnspireerd 4.2.3 Eigen onderwijs kunnen onderzoeken 4.3 Reflectie op leraarschap 4.3.1 Oude en nieuwe cultuur overdragen 4.3.2 De tijd van de leraar 4..3.3 De leraar als samenwerker 4..3.4 Scholing en werk dicht bij elkaar 4.4 Aantrekkelijk maken van leraarschap (?) 4.5 Alternatieve indeling van competenties TWEEDE DEEL: WETENSCHAP 5. Pedagogiek en onderwijskunde 5.1. Pedagogiek als wetenschap 5.2. Methoden in de pedagogiek 5.2.1 Een meer speculatieve benadering 5.2.2 Een meer empirische benadering 5.2.3 Een meer maatschappijkritische benadering 5.2.4 Historisch onderzoek 5.3 Pedagogiek en andere wetenschappen 5.4 Onderwijskunde 5.5 Feiten en normen 5.6 Theorie en praktijk 6. Leren vanuit het verleden 6.1 Mensbeeld, kindbeeld, maatschappijbeeld, wereldbeeld 6.1.1 Je gedachten/ denkwijzen en handelingen 6.1.2 Beelden, visies, beschouwingen en oriëntaties 6.1.3 Wat is een mensbeeld? 6.2. Historische inspiratie 6.2.1 Bronnen van onze kennis 6.2.2 (Nieuwe) Historische pedagogiek (?) 6.3 Beelden en situaties in het verleden 6.3.1 Het kind ontdekt? 6.3.2 Typering van perioden en tijden 6.4 Beelden van vandaag en morgen 6.4.1 Kijken naar kinderen: naar wat? 6.4.2 Actuele denkbeelden 6.5 Beelden voor de toekomst 6.5.1 De gewenste utopie 6.5.2 De gevreesde utopie 7. Onderwijsvernieuwing 7.1 Hoofdzaken uit de geschiedenis van het onderwijs 7.2 Onderwijsvernieuwing 7.3 Veranderen en verbeteren 7.4 Een praktisch denkmodel Goed onderwijs 7.5 Veranderen als je eigen keuze 7.6 Kwaliteitsverbetering in teamverband 7.6.1 Verbeteren op basis van en programma 7.6.2 Verbetering op basis van eigen inzicht en intuïtie 7.7 Scenario s voor het onderwijs in de toekomst Besluit Literatuur

LITERATUUR 1. H. Achterhuis, De markt van welzijn en geluk, hs. 4. Illich en Marx, Baarn z.j. 2. H. Achterhuis, De maat van de techniek, Baarn 1992 3. G. Alblas en E. van de Vliert, Doelmatig organiseren, Groningen 1990 4. Herbert Altrichter en Peter Posch, Lehrer erforschen ihren Unterricht. Eine Einführung in die Methoden der Aktionsforschung, Bad Heilbrunn 1998 (4) 5. Anoniem, Over drie bedriegers. Mozes, Jezus en Mohammed, s-hertogenbosch 2008 6. P. Antersijn, Spreek ieders taal. Met het proces communication model, TVC maart 2010 7. P. Appelhof e.a., Naar beter onderwijs, Tilburg 1986 8. J. Arcaro, Quality in Education, An implementation handbook, Delray Beach 1995 9. C. Argyris en D. Schon, Theory in practice: Increasing professional effectivenis, San Francisco 1974 10. V. Asselbergs-Neessen, Kind, kunst en opvoeding. De Nederlandse beweging voor beeldende expressie, Amersfoort-Leuven 1989 11. J. Bade en H. Bult, De praktijk van de interne differentiatie, Nijkerk 1981 12. B&A Groep, School als kennisonderneming, Den Haag 2002 13. N. Bakker e.a., Vijf eeuwen opvoeden in Nederland. Idee en praktijk 1500-2000, Assen 2010 (2) 14. Bill Banning, Onderwijsdier in hart en nieren, Druenen 2009; zie internetsite n.a.v. zijn dissertatie 15. D. Barrez, Van eiland tot wereld. Appèl voor een menselijke wereld, Berchem-Mechelen 2008 16. M. Becker (red), Massamedia tussen informatie en emotie, Nijmegen 2000 17. A. Barrico, De Barbaren, Amsterdam 2010 18. D. Beckers, Het despotisme der Mathesis. Opkomst van de propedeutische functie van de wiskunde in Nederland, Utrecht 2003 19. R. van Beek e.a., Boek en oudheid, Amsterdam 2008 20. R. Bendit en A. Heimbucher, Von Paulo Freire lernen, München 1977 21. W. Bennis, De manager als koorddanser, nadenken over leiderschap en verandering, Amsterdam- Antwerpen 1994 22. J. Berding en W. Pols, Schoolpedagogiek. Opvoeding en onderwijs in de basisschool, Groningen 2009 (2) 23. D. van den Berg, Existentiële belevingen van leraren bij hun onderwijs, Katholieke Universiteit Nijmegen 2002 24. J.H. van den Berg, Zien, begrijpen en verklaren van de visuele waarneming, Nijkerk 1977 25. G. van den Berg, Effectief onderwijs in basisvaardigheden, in: J. van Kuyk en J. Claessen (red), De grensverleggende school, Groningen 1991 26. K. van Berkel, E.J. Dijksterhuis. Een biografie, Amsterdam 1996 27. B. Bernstein, On the classification and framing of educational knowledge, in: M. Young (red), Knowledge and control, London 1971 28. G. Biesta, John Dewey, theorie en praktijk, Delft 1992 29. G. Biesta, E. Korthagen, en H. Verkuyl, Pedagogisch bekeken: De rol van pedagogische idealen in het onderwijs, Soest 2002 30. A. de Block e.a. (e.a.), Standaardencyclopie, voor opvoeding en onderwijs, 4 delen, Antwerpen-Hoorn 1979 31. Ph. Blom, Het verdorven genootschap, Amsterdam 2010 32. M. Boekaerts, Zelf-regulerend leren is geen eindstation, wel een manier van leven, Lezing 1996 33. R. Bod, De vergeten wetenschappen. Een geschiedenis van de humaniora, Amsterdam 2010 34. R. Bodelier, Progressieven zijn antidemocratisch, Filosofisch Magazine december 2003 35. G. de Boer, Op weg naar kind-volgend onderwijs, Nijkerk 1980 36. A. Boes, Kindbiografie, Heeswijk-Dinther 2003 37. Th. Boland, Handen en voeten aan adaptief onderwijs, Enschede 1996 38. Th. Boland en J. Letschert, Primary prospects, Enschede 1995 39. W. Böhm, Ernesto Schiefelbein en Sabine Seichter, Projekt Erziehung. Ein Lehr- und Lernbuch, Paderborn 2008 40. W. Böhm, Theorie en Praxis, Academia Press, Gent 2007 41. W. Böhm, B. Fuchs en S. Seichter(Hrsg), Hauptwerke der Pädagogik, Paderborn 2009 42. P. Bouwman, Cultuurgeschiedenis van de twintigste eeuw, Utrecht 1964 43. Geert van Boxelaer, Onderwijs in het Hertogdom Brabant in de Middeleeuwen, internet-publicatie 44. W. Boyd, Geschiedenis van opvoeding en onderwijs, Utrecht 1972 45. J. Branger, Onderwijsperspectieven Opleidingsperspectieven, Groningen 1973 46. W. Brezinka, Von der Pädagogik zur Erziehungswissenschaft, Weinheim Berlin Basel 1971

47. D. van den Brink, Kopszorgen, Groningen 1968 48. G. van den Brink, Geweld als uitdaging, De betekenis van agressief gedrag bij jongeren, Utrecht 2001 49. H. Broekman, J. Weterings, Leerstofordening. Over de grenzen van een begrip. Vakdidactische visies op een omstreden onderwerp, SVO Den Haag 1987 50. K. Brotbeck, Mensenschool, Pedagogie in het verleden taken voor de toekomst, Rotterdam 1979 51. B. Brus, Zoekend naar de Derde weg; Leren bij Husserl, Didactiek naar menselijke maat, Tilburg 1978 52. M. Buber, Reden über Erziehung, Güntersloh 2006 (11) 53. W. van der Burg, De verbeelding aan het werk: Pleidooi voor een realistisch idealisme, Kampen 2001 54. J.J. Buytendijk, De idealen van den idealen student, Utrecht 1945 55. J. Bijl, Opvoeding en evolutie. Een kritische literatuurstudie, Meppel 1975, p. 166 56. J. Casteleijns en A. Jager, Uitdagend onderwijs, CPS Amersfoort 1998 57. E. Castle, De opvoeding in de klassieke oudheid, Utrecht-Antwerpen 1965 58. Paul Cautreels, Beginnende leraren op weg naar professionaliteit. Studie- en werkboek voor mentoren en schoolteams, Antwerpen 2008 59. Christaen Claes, Kinderen bij de Romeinen. Zes eeuwen dagelijks leven, Leuven 2006 60. H. Claessen e.a., Inleiding tot de culturele antropologie, Den Bosch 1974 61. H. van Combrugge, Zin in gezin. Kan levensbeschouwing de duurzaamheid van gezinsrelaties veranderen?, Lannoo, Tielt, 2008. 62. H. van Combrugge, Denken over opvoeding. Inleiding in de pedagogiek, Antwerpen-Apeldoorn 2009 63. Cobouw 210110 64. P. Coelho, De alchemist, Amsterdam 2010 65. B. Coenen, Schuren, knutselen en schooieren, Amsterdam 2010 66. Commissie Toekomst Leraarschap, Het gedroomde koninkrijk, Culemourg 1993 67. Commissie kerndoelen Basisonderwijs, Verantwoording delen, Herziening van de kerndoelen Basisonderwijs met het oog op beleidsruimte voor scholen, Den Haag 2002 68. E. de Corte e.a., Onderwijzen en leren op de basisschool, Leuven 1982 69. J. Corstjens, De school en haar alternatieven, Tilburg 1974 70. G. ten Dam, W. Veugelers, W.Wardekker en S. Miedema, S. (red.), Pedagogisch Opleiden: De pedagogische taak van de lerarenopleidingen, Amsterdam 2004 71. H. Daniel-Rops (H. Petiot), Het dagelijkse leven van Jezus, Utrecht-Antwerpen 1965 72. A. van Dantzig, Plicht en plichtsgevoel, Civis Mundi maart 2000 73. L. Dasberg, Pedagogie in de schaduwzijde van het jaar 2000, Amsterdam 1980 74. L. Dasberg, Grootbrengen door kleinhouden, Meppel 1975 75. Lea Dasberg, Pedagogie in de schaduw van het jaar 2000, Amsterdam 1980 76. K. Davies, Lesgeven is vakwerk. Planning, organisatie, leiding en controle van het leren, Culemborg 1978 77. C. Dekker, Bionanoscience, TU Delft, internet 2010 78. B. Delfgaauw, Thomas van Aquino, Bussum 1980 79. J. Delnoijm en W. van Dalen, Het socratische gesprek, Budel 2003 80. J. Dewey, Ervaring en opvoeding (1938), Houten-Diegem 1999 81. J. Dewey, Democracy and education (1916), internetuitgave 82. Bernard Dewulf, Kleine dagen, Amsterdam/Antwerpen 2010 (3), p. 7, 9 en 33 83. R. Diekstra en M. Hirtum, Opvoedingscanon. Omdat over kinderen zoveel meer te weten valt, Amsterdam 2009 84. C. Dirkzwager, Leren met computers in het onderwijs, Den Haag 1984 85. DIROO-website 2009 86. M. Dohle, Opvoeden tot moreel besef, Heeswijk-Dinther 1999 87. K. Doornbos, De pedagogische balans, Groningen 1997 88. K. Doornbos en L. Stevens, De groei van het speciaal onderwijs, A en B, Den Haag 1987 en 1988 89. J. Droste en K. van den Boogert, Zelfstandig leren leren, Den Bosch z.j. 90. M. Dubois-Reymond e.a., Keuzeprocessen van jongeren, Leiden 1993 91. E. J. Dijksterhuis, De mechanisering van het wereldbeeld, Groningen 1950 92. J. Easterbrook, The determinants of free will, A psychological analysis of responsible, adjustive behavior, New York-San Francisco-London 1978 93. U. Eco, De kunst van het vergeten, Filosofie Magazine 1999 nr. 7, p. 8-11 94. U. Eco, De slinger van Foucault, Amsterdam 1989 95. U. Eco en C. Martini, Als we niet geloven, wat geloven we dan?, Amsterdam 2000 96. B. van den Eerenbeemt, Het kind in onze middeleeuwsche literstuur, Amsterdam 1935

97. L. Eldering en J. Kloprogge (red), Different cultures same school, Ethnic minority in Europe, Amsterdam-Lisse 1989 98. Erno Elskens, Filosofisch Reisgids voor Nederland en Vlaanderen, Amsterdam-Antwerpen 2009 99. D. Erasmus, Verzameld werk, deel 3 Opvoeding, Amsterdam 2006 100. E. Erikson, Het kind en de samenleving, Utrecht-Antwerpen 1972 101. M. van Erp en S. Soutendijk, Sociaal milieu en lesgebeuren, Amsterdam 1973 102. A. Erkamo, Ervaringsleren, Praktijkinformatie voor vorming en onderwijs, Schoten 1986 103. Wilma van Esch, Tegeltjeswijsheid of welgemeende belofte, Pedagogiek in Praktijk, september 2010 104. M. van Essen, Kwekeling tussen akte en ideaal. De opleiding tot onderwijzer(es) vanaf 1800, Amsterdam 2006 105. Ethische Perspectieven, 2008/4, 557-573. 106. Th. van Eupen e.a., Waarden en normen in het onderwijs, Baarn 1977 107. E. Fauré, Learning to Be, The world of education today and tomorrow, London 1972 108. G. Feddeman, De gouden Regels van de opvoeding, Warnsveld 2005 109. M. Field Belenky e.a., Vrouwen en kennis, Amsterdam 1990 110. Filosofisch Magazine 2010, nr. 4 111. W. Flitner, Allgemeine Pädagogik, Stuttgart 1950 112. H. Fortmann, Oosterse Renaissance, Baarn 1970 113. M. Fox, Psychologie der dieren. Hun zintuigen, leervermogen en intelligentie, Utrecht-Antwerpen 1962 114. P. Freire, Pedagogie in ontwikkeling, Baarn 1979 115. J. Fritz, Interaktionspädagogik, Methoden und Modellen, München 1975 116. M. Fuhrmann, Bildung. Europas kulturelle Identität, Stuttgart 2002 117. H. Galjaard, Alle mensen zijn ongelijk, Amsterdam 1994 118. H. Gardner, Frames of mind, London - New York 1983 119. H. Gardner, The disciplined mind, London - New York 1999 120. H. Gardner, Intelligence reframed, London - New York 1999 121. H. Geerts en J. van Workum (red.), Samenleving in samenhang. Doet geloven ertoe?, Nijmegen 2002 122. E. Gesele e.a., De pedagogische opdracht, Overzicht van onderwijsonderzoek, Amsterdam 1997 123. Th. Geurts, Leren van zin, Best 1997 124. H. Giebels, Georgius Macropedius, Tilburg 2006 125. J. Gielen, Alibi der pedagogiek, Den Bosch 1972 126. A. van Ginkel, Demotivatie bij leraren, Lisse 1987 127. A. Glebbeek en A. Jonker, Het omstreden leerplan, Sociologische beschouwingen rond de inhoud van het onderwijs, Assen-Maastricht 1986 128. Max Goote-kenniscentrum, Scenario s in meervoud (School als kennisonderneming), Den Haag 2002 129. J. Goulds, The mismeasure of man, New York 1981 130. G. Graham, Internet. Een filosofisch onderzoek, Amsterdam 2001 131. K. Gravemeijer en R. Keijzer, Kerndoelen in discussie,tijdschrift voor nascholing en onderzoek van het reken-wiskundeonderwijs, jg. 2002. nr. 4 132. A.D. de Groot, Methodologie, Amsterdam 1968 133. J. Habermas, Technik und Wissenschaft als Ideologie, Frankfurt am Main 1970 134. Jürgen Habermas en Joseph Ratzinger, Dialectiek van de secularisering. Over rede en geloof, Klement/Pelckmans, reeks Filosofie in dialoog, Kapellen 2009 135. C. Hamelink, De computersamenleving, Baarn 1980 136. C. Hamelink, Informatie en macht. Over de samenhang tussen de toegang tot informatie en de uitoefening van maatschappelijke macht, Baarn 1984 137. W. Hare, What makes a good teacher? Reflections on some characteristics central to the educational enterprise. London 1993 138. R. Harp e.a., De Middeleeuwen in de twintigste eeuw. Middeleeuwse sporen in de hedendaagse cultuur, Hilversum 1990 139. J. Harris, Het misverstand opvoeding, Rotterdam 1995 140. J. Hemels, Massamedia als medespelers, Utrecht-Antwerpen 1982 141. H. Heinrichs, Brennpunkte neuzeitlicher Didaktiek, Bochum z.j. (8), hs. 2 Das Exemplarische, p. 80-164 142. H. von Hentig, Hervorming van de school, Alternatieven of maatchappij-revolutie, Kapellen 1973 143. P. Hettema en L. Lenssen, Van wie is het onderwijs. De veranderende rol van leraar, manager en minister, Amsterdam 2007 144. E. Heyting, De verminking van de mens, Over de misvormende invloed van het onderwijs, Amsterdam 1977

145. F. Heyting, Individuatie en socialisatie in tijden van modernisering, Amsterdam 1991 146. N. Hirdt en G. de Sélys, Zwart Bord Tegen de privatisering van het onderwijs, EPO 2003 147. Johannes Hirschberger, Geschichte der Philosophie. Altertum und Mittelalter, Neuzeit und Gegenwart, Köln 1980 (12) 148. H. Hoekstra e.a., Handleiding NEO-persoonlijkheidsvragenlijsten, Amsterdam 1996 149. E. Hoernle, Problemen van de proletariese opvoeding, Sunschrift 35, Nijmegen 1972 150. S. Hogerhorst, Staat en welzijn, Het belang van een vernieuwde conceptie van de Minimale Staat, Assen 1995 151. P. Hoogeveen en J. Winkels, Het didactisch werkvormenboek, Assen 1982 152. Ed Hoornik, Verzamelde gedichten, Amsterdam 1983 (3) 153. T. Houtveen en G. Reezigt, Succesvol adaptief onderwijs, Alphen aan den Rijn 2000 154. T. Houtveen en G. Reezigt, Succesvol adaptief onderwijs, Alphen aan den Rijn 2000 155. H. Hoving, Júf, daar zit een werduwe in de boom, Amsterdam 1968, 1e druk juni 1967, 39 e druk maart 1968 156. T. Hooijmakers, Bron en perspectief: het belang van Jenaplan, Montessori, Dalton, Freinet en de Vrije school voor het basisonderwijs, Heeswijk-Dinther 2000 157. P. Huisman, Kennis gewogen. Analyse van sociaal-wetenschappelijk denken: kritiek en aanwijzingen, Assen 1996 158. J. van Hulst, I. van de Velde en G. Verhaak, Vernieuwingsstreven binnen het Nederlandse onderwijs in de periode 1900-1940, Groningen 1970 159. A. Huxley, Heerlijke nieuwe wereld, Amsterdam 1973 (2) 160. Ph. Idenburg, De nadagen van de verzorgingsstaat. Kansen en perspectieven voor morgen, Amsterdam 1983 161. I. Illich e.a., De deskundige: vriend of vijand?, Baarn 1978 162. I. Illich, Ontscholing van de maatschappij, Baarn 1976 (7) 163. J. Imants, De schoolmeester, Leeuwarden 1999 164. J. Imelman, Plaats en inhoud van een personale pedagogiek, Groningen 1978 165. F. Janssen-Vos, Kindgericht, hoe bedoel je?, Tilburg 1981, p. 43 45 166. F. Janssen-Vos, Basisontwikkeling in de onderbouw, Assen 1997; Spel en ontwikkeling, Assen 2004; Basisontwikkeling voor peuters en de onderbouw, Assen 2008 167. Peter Tom Jones en Vicky de Meyere, Terra Reversa, De transitie naar rechtvaardige duurzaamheid, Jan van Arkel 2010 168. E. de Jong (red.), Markt en waarden, Nijmegen 2002 169. J. de Jong, Leren op de werkplek, Onderwijskundig lexicon, september 1992 170. P. Jurg en E. Zegwaart, Het Internet als digitale snelweg. De realiteit, Amsterdam 1995 171. Hans Kaldenbach, Respekt, Volkskrant, later: Prometheus Amsterdam 2005 172. H. van de Kant, Toezicht op besturen, Goed bestuur in het primair onderwijs: het raad van toezichtmodel, KPC Groep, s-hertogenbosch, 2009 173. S. Karsten, Op het breukvlak van opvoeding en politiek. Een studie naar socialistische volksonderwijzers rond de eeuwwisseling, Amsterdam 1986 174. KBO-nota Naar nieuwe rollen. Over toezichthoudend besturen, Den Haag 2003 175. J. van Kemenade e.a., Contouren van een toekomstig onderwijsbestel 2, Den Haag 1977 176. D. de Kerckhove, Gekoppelde intelligentie. De opkomst van de Web-maatschappij, Epe 1996 177. I. Kertész, De verbannen taal, Amsterdam 2005 178. J. Klep, Kerndoelen rekenen- wiskunde in een politiek krachtveld, Tijdschrift voor nascholing en onderzoek van het reken-wiskundeonderwijs, jg. 2002. Nr. 4 179. H. Klifman, Splitsing bestuur. Intern toezicht tovermiddel voor goed onderwijsbestuur?, Bassisschool Management maart 2008 180. H. Klifman, Governance voor de schoolleider primair onderwijs, Alphen aan den Rijn 2008 181. M. Knoope, De ontknooping, Nijmegen 2009 182. Kohnstamm-Instituut, Andere kwaliteiten van de school, Amsterdam 1998 183. A.Kok, Normen, waarden en waarden-loze normering, Baarn 1999 184. J. Kok, Talenten transformeren. Over het nieuwe leren en nieuwe leerarrangementen, Eindhoven 2003 185. G. Komrij (bezorger), De 21 e eeuw in 185 gedichten, Amsterdam 2010 186. E. Korthagen, Waar doen we het voor? Op zoek naar de essentie van goed leraarschap (Oratie), Universiteit van Utrecht 2001 187. T. Kroon, De morele intuïtie van kinderen, Amsterdam 2009 (2) 188. J. Kruithof, Het humanisme, Berchem 2001

189. B. Kruithof, J. Noordman en P. de Rooy, Geschiedenis van opvoeding en onderwijs. Inleiding Bronnen- Onderzoek, Nijmegen 1982 190. Guus Kuijer, Voor altijd samen amen, Amsterdam 2009 191. J. van Kuyk, Basisvorming in de basisschool, Tilburg 1987 192. J. Kuijpers en Tom Boves, Het beste halen uit manager en leerkracht, Pulse primair onderwijs, 2009, nr. 3, p. 15-17 193. F. Laevers en F. Depondt, Ervaringsgericht werken met kleuters in het basisonderwijs, Leuven 2004 194. F. Laevers, L. Heylen en D. Daniëls, Ervaringsgericht werken met 6- tot 12-jarigen in het basisonderwijs, Leuven 2004 195. N. Lagerweij en E. Haak (red), Basisvorming tussen ideaal en werkelijkheid, Alphen aan den Rijn 1995 196. M. Landmann, Filosofische antropologie, Utrecht-Antwerpen 1971 197. W. de Lange en J. Koppens, De duurzame arbeidsorganisatie. Een geloofwaardig vervolg op maatschappelijk verantwoord ondernemen, Zwolle 2004 198. T. Langelaan en W. Plomp, De excellente leerkracht, de fundamenten van zijn succes, Soest 2004 199. M. Langeveld, Beknopte theoretische pedagogiek, Groningen 1959 200. M. Langeveld, Mensen worden niet geboren, Inleiding tot de pedagogische waardenleer, Nijkerk 1979 201. Chr. Lasch, The culture of narcissm, American life in an age of diminishing expectations, New York 1979 202. Chr. Laval, L école n est pas une enterprise, Parijs 2004 203. Leefstijl, methode voor diverse soorten onderwijs, Meppel 2010 204. U. Lehnert, De computer in het onderwijs, Rotterdam 1975 205. T. Lemaire, De val van Prometheus, Amsterdam 2009 206. J.M. Letschert, Wieden in een geheime tuin, Een studie naar kerndoelen in het Nederlandse basisonderwijs, Utrecht 1998 207. E. Lévinas, Totalité et Infini, Den Haag 1961 208. A. Lieberom, Post tribulationes multas et malas. Drie eeuwen Lager Onderwijs voor Knegselnaren, Knegsel 1996 209. Grahame Locke, De onmenselijke maat en de crisis in het onderwijs, in Vakwerk, (BON) december 2009, p. 14-18 210. E. Lodewijks- Frencken, Op opvoeding aangewezen, Baarn 1989 211. E. Lodewijks- Frencken, De morele opvoeding van het jonge kind, Baarn 1995 212. L. Logister (red.), John Dewey. Een inleiding tot zijn filosofie, Budel 2005 213. J. Lowick, Plannen van onderwijzen, Vormen van leren en onderwijzen in de klas, Onderwijskundig Lexicon 1984 214. J. Lowick en H. Tillema, Vormen van leren en onderwijzen in de klas, Lisse 1984 215. J. Lowick (red), Leraren en hun professionalisering, Alphen aan den Rijn 1996 216. LPC, Beroepsprofiel leraar primair onderwijs. Katholiek onderwijs, Den Haag 1994 217. H. van Luijk, Ook een zachte discipline kan hard vallen, Kennis en methode 1982 nr. 1 218. W. Luijpen, Existentiële fenomenologie, Utrecht-Antwerpen 1959 219. A. Maas, Pedagogiek voor opvoeders en hulpverleners, Baarn 1983 220. A. Maas, Realistisch beleid met betrekking tot adaptief onderwijs, Basisschoolmanagement oktober 1999 221. A. Maas, Didaktiek didaxologie onderwijskunde vakdidaktiek, Pedagogisch Forum, januari 1975 222. A. Maas, Vondel en moderne didactiek, Literatuurwetenschap en pedagogiek, JSW 1967, p. 370-373 223. A. Maas, Communicatietheorie voor opvoeders en hulpverleners, Baarn z.j. 224. A. Maas, Schoolloopbaanmanagament en -begeleiding in het basisonderwijs, in: P. Stijnen e.a., Management en begeleiding van schoolloopbanen, Alphen aan den Rijn 1994 225. A.C. Maas (red.), Het oudere kind, Heeswijk-Dinther 2009 226. Tim Mainhard, Time consistency in teacher-class relationships, Utrecht 2009 227. B. De Mandeville, Bijenfabel (1705), Rotterdam 2010 228. A. Manting en A. Maas, Onderwijs. Integraal management: vertrouwen in onderwijskwaliteit, Soesterberg 2010 229. J. Marijnissen, Interactief leren determineren, Den Bosch 2002 230. R. Marzano, Wat werkt op school?, Middelburg 2004 231. A. Maslow, Religie en topervaring, Rotterdam 1972 232. A. Maslow, Motivatie en persoonlijkheid, Roterdam 1974 (2) 233. Ch. van der Mast e.a., Mens Machine Mens. Nieuwe media en maatschappelijke relaties, Nijmegen 2001 234. M. Matthys, Doorzetters. De betekenis van de arbeidersafkomst voor de levensloop van universitaire afgestudeerden (Amsterdam-Utrecht 2010)

235. M. Mattijssen, Klasse-onderwijs, Sociologie van het onderwijs, Deventer 1971 236. M. Mcluhan, Understanding media, New York 1964 237. McIntyre, After virtue, London 1981 238. F. van der Meer, Augustinus de Zielzorger, deel 1 en 2, Utrecht-Antwerpen 1957 (3) 239. K. Meerum Terwogt Kouwenhoven, Het verkeerde been. Over alledaagse vormen van misleiding, Meppel 1993 240. J. van Merriënboer, De ontbrekende didactiek van E-leren, Pedagogische Studiën 2002, p. 494 241. MESO Magazine oktober 2003 242. W. Meyer, Leren in opvoeding en communicatie, Nijkerk 1983 243. G. Meijnen, Maatschappelijke achtergronden van intellektuele ontwikkeling, Groningen 1979 244. G. Meijnen, Onderwijsongelijkheid, Alphen aan de Rijn 1996 245. W. Meijnen, Onderwijsachterstanden in basisscholen, Antwerpen-Apeldoorn 2003 246. J. Miller, Leer zo ook voelen, Onderwijsmodellen voor affectieve opvoeding, Haarlem 1978 247. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Een impuls voor het basisonderwijs, Zoetermeer 1995 248. Ministerie van Onderwijs en wetenschappen, Ruimte laten en keuzes bieden, Den Haag 2003 249. R. Mioch, Tussen horizon en fata morgana. Investeren in schoolontwikkeling, Meso Magazine oktober 2003 250. C. Mommers, De plaats en betekenis van het exemplarische onderwijs in de didactiek, Den Bosch 1967 251. A. Monshouwer, Losse wijsgerige meditaties over het zogenaamde opvoedingsdoel volwassenheid, in: Pedagogisch Mozaïek. Opstellen aangeboden aan Prof. Dr. Jos Gielen bij zijn afscheid als hoogleraar aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen, s-hertogenbosch 1969 252. J. Moravec, Chaordic knowledge production: a system-based response to critical education, in: Theory of science, New York 2006 253. A. Morrison en D. McIntyre, De socialiserende invloed van scholen, Baarn 1975 254. D. Mortelmans, Stap in Statistiek en Onderzoek, (6 delen), Leuven 2010 255. H. Moser, Programmatik einer kritischen Erziehungswissenschaft, ZFP 1972, p. 639 256. M. Mulder, Omgaan met macht, Ons gedrag met elkaar en tegen elkaar, Amsterdam 1977 257. H. Mulisch, De compositie van de wereld, Amsterdam 1980 258. J. Müller, De tribus impostoribus (1688), Rotterdam 2009 259. Sj. Muller, Kennisleer en computers. Een kritische verhandeling over informatie, Leiden-Antwerpen 1982 260. C. de Munnik en K. Vreugdenhil, Opvoeden in het onderwijs, Groningen-Houten 2007 261. H. Munro Fox, Psychologie der dieren. Hun zintuigen, instinct, leervermogen en intelligentie, Utrecht- Antwerpen 1962 262. Museum Valkhof, Luxe en decadentie. Levens aan de Romerinse goudkust, Nijmegen 2008 263. S. Neiman, Morele helderheid. Goed en kwaad in de eenentwintigste eeuw, Utrecht 2008 264. G. Neumann, De school omgeschoold 1 en 2. Een pedagogische heroriëntatie voor leraren, Amsterdam 1975 265. O. Noordmans, Augustinus, Haarlem 1952 (2) 266. S. Nossent, Piaget en het negentiende-eeuwse vooruitgangsgeloof, Kennis en methode 1988 nr. 2 267. M. Nussbaum, Cultivating humaniy. A classical defense of reform in liberal education, Chicago 1997 268. Onderwijsraad, De kern van het doel. Reactie op het advies van de commissie Wijnen over de kerndoelen basisonderwijs, Den Haag 2002 269. Onderwijsraad, Kennissamenleving en onderwijs, Den Haag 2003 270. Onderwijsraad, Leren in samenspel, Ontwikkeling en inspiraties, Den Haag 2003 271. Onderwijsraad, Leren in een kennissamenleving, Den Haag 2003 272. J. Onstenk, Lerend leren werken. Brede vakbekwaamheid en de integratie van leren, werken en innoveren, Delft 1997 273. Frits van Oostrom (red.), Historisch tableau. Geschiedenis opnieuw verbeeld in schoolplaten en essays, Amsterdam 1998 274. G. Orwell, 1984, Amsterdam 1984 275. H. van Os, Moerlandse geschiedenis, Uitgeverij Balans 2005 276. O. van Os, Een hemel op aarde. Droom of nachtmerie, Soest 2008 277. C. van Parreren, Ontwikkelend onderwijs, Leuven-Amersfoort 1987 278. C. van Parreren, Leren door handelen. Onderwijsvernieuwing in de klas, Apeldoorn 1983 279. H. Peeters, Kind en jeugdige in het begin van de moderne tijd (ca 1500-ca 1650), Meppel 1975 280. D. Pessers, Verdwaalde seksen. Over sperminators, metroseksuelen en autocopieën, Nijmegen 2003 281. P. van Petegem e.a., Ontwikkelingsdoelen en eindtermen: hoe gaan scholen er mee om?, Leuven 2010

282. P. van Petegem e.a., De participatiebarometer. Ontwikkeling van een instrumentarium voor het meten van leerkracht- en ouderparticpatie, Leuven 2010 283. J. Philips, In naam van God. Een nieuwe geschiedenis van de kruistochten, Amsterdam 2010 284. J. Piaget, Le structuralisme, Paris 1968 285. J. Piaget, De psychologie van de intelligentie (1947), Amsterdam 1970 286. Pi-Company/Pi-Educatie, Coachen op prestatie en resultaat in het onderwijs, Utrecht 2009 287. C. Pickover, Het wiskundeboek. Van Pythagoras tot de 57 e dimensie. 250 mijlpalen in de geschiedenis van de wiskunde, Kerkdriel 2011 288. R. Pirsig, Zen en de kunst van het motoronderhoud. Een onderzoek naar Waarden, Amsterdam 1977 289. R. Pirsig, Lila. Een onderzoek naar Zeden, Amsterdam 1991 290. É. Planchard, Introduction à la Pédagogie, Leuven/ Parijs 1964 291. Plato, De republiek Politeia, via Wikipedia op internet, 292. B. Plenter, Zelf bewust docent zijn, Alphen aan den Rijn 1998 293. W. Pols, Voorbij de pedagogiek van de regel. Over de pedagogische opdracht van het onderwijs, Pedagogiek in Praktijk 2001, p. 195 294. N. Postman, Wij voeden op tot niets, Amsterdam 1995 295. Procesmanagement Lerarenopleiding, Gemeenschappelijk curriculum PABO, Den Haag 1998 296. Procesmanagement Lerarenopleiding, Gemeenschappelijk curriculum NLO, Den Haag 1998 297. Q-Vijver 051203 298. Rabelais, Pantagrue (1522), via Wikipedia op internet 299. H. Read, De kunst in haar educatieve functie, Utrecht 1967 300. E. Reimer, School is dood, Alternatieven in opvoeding en onderwijs, Meppel 1973 301. P. J. van Rietbergen, Dromen van Europa. Een cultuurgeschiedenis, Amersfoort 1994 302. J. Rispens e.a., Opvoeden in Nederland, Assen 1996 303. R. Ritzen, Deugt ons onderwijs? Over rechtvaardigingen, Best 1994 304. Bert Roebben, Een tijd van opvoeden. Moraalpedagogiek in christelijk perspectief, Leuven-Amersfoort 1995 305. P. Roeders, Samen leren, Begeleidend onderwijs in kleine groepen, Leuven- Apeldoorn 1995 306. F. Roels, De psychologie van den Wil, hs. De beteekenis van het nieuwere onderzoek naar de wilsverschijnselen voor de pedagogie, Nijmegen 1916 307. S. Roes, Anima cultura. Een pleidooi voor de veredeling van de ziel, Nijmegen 2010 308. C. Rogers, On becoming a person, London 1967 309. M. de Ronde, Hoe of Wat? Pleidooi voor zinvolle kennis, Vakwerk december 2009 310. A. Roobeek, Netwerklandschap. Een routeplanner voor transformaties naar netwerkorganisaties, Amsterdam 2006 (3) 311. Henk Roosenboom De dorpsschool in de Meierij van s-hertogenbosch van 1648 tot 1795, Tilburg 1997 312. E. van Rooijen e.a., School als kennisonderneming, Den Haag 2002 313. Th. Roszak, De informatiecultus. Computerfolklore en de kunst van het denken, Amsterdam 1986 314. J.J. Rousseau, Emile of over de opvoeding (1762), Amsterdam-Meppel 1980 315. J.J. Rousseau, Het maatschappelijk contract, Utrecht-Antwerpen 1977 316. R. Safranski, Hoeveel globalisering verdraagt een mens?, Amsterdam 2003 317. M. Santema (red), Commentaren rond de Contourennota, Groningen 1976 318. C.G. Salzmann, Het mierenboekje (1806), Amsterdam 1965 319. S. Samson, De toekomst wordt anders, Amsterdam 2008 320. J. Scheerens, Wat maakt scholen effectief?, Den Haag 1989 321. J. Scheerens (red), Kwaliteitszorg in het onderwijs, Alphen aan den Rijn 1996 322. Eric-Emannuel Schmitt, Het evangelie naar Pilatus, Amsterdam 2006 323. H.-J. Schoeps, Over de mens, Beschouwingen van de moderne filosofen, Utrecht-Antwerpen 1966 324. H. Schofield, The Philosophy of Education, London 1973 (3) 325. SER, Arbeid in de toekomst. Een Caleidoscopisch Perspectief, Den Haag 2009 326. J. Servaes, De nieuwsmakers, Informatie in de media, Antwerpen-Amsterdam 1983 327. D. Schiffer, Het labyrint van de wereld. Leven en werk van Umberto Eco, Amsterdam 1999 328. G. Schrauwers (e.a.), Pedagogische platenatlas, Den Haag-Breda-Antwerpen z.j. 329. Erwin Schrödinger, grondlegger van de quantummechanica, geciteerd door Cees Dekker, Bionanoscience, internet (NRC ) 330. E. Silvius, De coöperatie als samenwerkingsvorm in het onderwijs. Georganiseerd vertrouwen en ruimte voor ondernemerschap, Basisschoolmanagement november 2003

331. P. Simons, Digitale didactiek: hoe (kunnen) academici leren ICT te gebruiken in hun onderwijs?, Utrecht 2002 332. J. Slavenburg en T. Peters, Het project Onderwijs en Sociaal Milieu: een eindbalans, Rotterrdam 1989 333. H. Slings, Toekomst voor de Middeleeuwen. Middelnederlandse literatuur in het Voortgezet Onderwijs, Leiden 2000 334. M. Slors, Vrije wil, Filosofie Magazine november 2010 335. J. Snijders, J. Tóth, E. Tóth-de Knegt en F.P. W. van Zaalen, Cultuurpatronen en opvoeding, Baarn 1975, p. 102 336. J. Stappers (red), Massa-communicatie en samenleving, Assen 1982 337. J. Steutel (red), Morele opvoeding, Amsterdam 1984 338. L. Stevens, Over denken en doen, een pedagogische bijdrage aan adaptief onderwijs, Utrecht 1997 339. L. Stevens, Leer- en gedragsproblemen in school. Van een klinisch probleem naar een probleem van de school, Pedagogisch Tijdschrift 1999, p. 203 340. J. Stam, Het verbindende veld, Groningen 2004 341. B. Stilma, Van kloosterschool tot basisschool. Een historisch overzicht van opvoeding en onderwijs in Nederland, Nijkerk 1995 342. S. Strasser, Opvoedingswetenschap en opvoedingswijsheid, s-hertogenbosch 1966 343. S. Strasser, Waarom geschiedenis der opvoeding?, in: Pedagogisch Mozaïek. Opstellen aangeboden aan Prof. Dr. Jos Gielen bij zijn afscheid als hoogleraar aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen, s- Hertogenbosch 1969 344. S. Strasser en A. Monshouwer, Herbart als opvoedkundig denker, Den Bosch 1969 (2) 345. P. van Strien, Maslow s halve humanisme, Heymans Bulletins, Groningen 1975 346. F. Struik, Taalgericht zaakvakkenonderwijs, Basisschoolmanagement 2002, p. 26 347. M. van Strydonck., Relieken. Echt of vals?, Leuven 2006 348. T. Tak (red.), Moed tot zelfstandigheid, Inleidende opstellen over emancipatie en opvoeding, vooral : L. Dasberg, Kinderwereld of kind van de wereld, Meppel 1975 349. P. Teilhard de Chardin, Het verschijnsel mens, Utrecht-Antwerpen 1958 350. E. Tiggeler en M. Vuijk, De zwarte Woordenlijst. Lexicon voor modern taalgebruik, Den Haag 2004 351. H. Tillema, Leerstofanalyse door leerkrachten, Pedagogische Studiën 1984, p. 304 352. H. Tillema, Leerkrachten als ontwerpers, Utrecht 1983 353. D. van Toren, De vertelling gaat door, Wannes Records 2002 354. P. van Tongeren en G. Steunebrink, Vreemde verwanten. Overeenkomsten en verschillen tussen islam en christendom, Nijmegen 2003 355. E. van Tongeren, Competenties en communicatie inzake waarden in het onderwijs, Nijmegen 2006 356. E. Tonkens, Mondige burgers en getemde professionals, Utrecht: NIZW 2004 357. S. Toonen, Het kleinschalig organiseren van het onderwijs levert een betere onderwijsmanager op, Vakwerk december 2009, BON 358. Tijdschrift voor filosofie, november 2009 359. G. Vattimo, Het woord is vlees geworden. Filosofie van de secularisatie, Amsterdam 2003 360. T. van der Veen, De school: een kwestie van overleven. Schoolbeleving van leraren en leerlingen, Leiden 1989 361. Th. Veld, Volksonderwijs en leerplicht, Delft 1987 362. R. in t Veld, Toekomsten voor funderend onderwijs, Den Haag 1996 363. J. van der Ven, Kritische godsdienstdidactiek, Kampen 1982 364. E. Verbeek en M. Das, Sprong naar kwaliteit, Bunnik 1997 365. E. Verbiest, De schoolleider in beweging. Veranderingen in visie en praktijk van het primair onderwijs, Alphen aan den Rijn 1998 366. E. Verbiest, De schoolleider als leraar. De kern van onderwijskundig leiderschap, Deventer 2000 367. E. Verbiest en R. Vandenberghe, Professionele leergemeenschappen. Een nieuwe kijk op permanente onderwijsvernieuwing en ontwikkeling van leraren, in: School en Organisatie, 2002 nr 1 368. A. Verbrugge, De verwaarlozing van het zijnde. Een ethologische kritiek op Heideggers Sein und Zeit, Nijmegen 2001 369. A. Verbrugge, Zinloos geweld, in: Rechtvaardigheid en Verzoening, Best 2000 370. Erica Verdegaal, Alles voor je kind. Hoe financiële opvoeding loont, Amsterdam 1999 371. P. Verhoeven, Leszek Kolakowski, José Saramago, Het evangelie volgens Jezus Christus, Amsterdam 1996 372. Raf Vermeulen, Over Bach en kookkunst, DIROO-forum-internet 2009 373. S. Vestdijk, De toekomst van de religie, Amsterdam 1947

374. Francis Vestin, Kinderindoctrinatieboek, Amsterdam 1976 375. Vierteljahrschrift für wissenschaftliche Pädagogik 1/2006, p. 138-139 376. Vierteljahrschrift für wissenschaftliche Pädagogik 3/2010, gehele nummer 377. A. Vloemans, Politeia, Geschiedenis van de sociaal-politieke filosofie, Den Haag 1971 378. J. de Vosch, Het zal je manager maar wezen!, Amsterdam-Brussel 1982 379. L. Vriens, Pedagogiek tussen vrees en vrede, Utrecht-Antwerpen 1988 380. G. de Vries, Het pedagogisch regiem. Groei en grenzen van de geschoolde samenleving, Amsterdam 1993 381. G. Vrieze e.a., De leraar als poortwachter, Nijmegen 1995 382. L. Vygotski, Thought and language, Cambridge / Massachusetts, 1979 (14) 383. F. de Vijlder, Natiestaat en onderwijs, Den Haag 1996 384. F. de Vijlder, Scenario s in meervoud, Amsterdam 2003 385. K. Waalwijk, Janus Korczak over klein zijn en groot worden, Utrecht 1999 386. M. Wagenschein, Verstehen lehren. Zum begriff des Exemplarischen Lehrens, Basel 1970 (3) 387. Wachttoren, Het geheim van het gezinsgeluk, Watch Tower Bible, 1996, p. 7 388. P. Watzlawick, Het kan anders, Deventer 1995 389. W. Wayson e.a., Up from excellence. The impact of the excellence movement on schools, Bloomington 1988 390. Mathieu Weggeman, Leidinggeven aan professionals? Niet doen!, Amsterdam 2007 391. A. Wellmer, Kritische Gesellschaftstheorie und Positivismus, Frankfurt 1969 392. A. van Wieringen, Autonomievergroting en deregulering in het onderwijs, Alphen aan den Rijn 1995 393. A. van Wieringen, Onderwijsbeleid in Nederland, Amsterdam 1996 394. H. van der Weijden, Samenleven moet je leren. Een sociokratische werkwijze voor basisscholen, Zwolle 2005 395. W. Wielemans, Opvoeding en onderwijs onder maatschappelijke druk, Leuven 1984 396. B. Williams, Truth and Thruthfulness, Princeton 2002 397. M. de Winter, Democratie-opvoeding versus de code van de straat, Utrecht 2005 398. M. Wintershoff und I. Thielen, Persönlichkeiten statt Tyrannen, Paderborn 2009 399. C. de Wit, Opvoeden doe je samen. Werken aan een inspirerend pedagogisch klimaat, Den Haag 2002 400. L. Wittgenstein, Tractatus Logico Philosophicus, Oxford 1959 401. H. Woldring, Westerse waarden door Shakespeare belicht, Nijmegen 2002 402. M. van Wijk e.a., Het primair onderwijs gaat ook internationaal, Utrecht-Den Haag 2000 403. J. Wijnberg, In de diepte van de ziel, Amsterdam 2003 404. R.Wijnberg en St. Jensen NRC270210 405. A. Wunsch, Abschied von der Spasspädagogik Für einen Kurswechsel in der Erziehung, München 2003 406. L. Zonneveld (red), De school in het kapitalisme, Amsterdam 1974 407. M. van Zuijlen, Doodgewoon digitaal. Over nieuwe media en politiek, Amsterdam 1997