Evaluatie proef schapenbegrazing Westerwindpad e.o. 2013
2
Inleiding In september 2012 heeft de gemeente Zaanstad een week lang een proef gehouden met begrazing door schapen. Onder begeleiding van een herderin van Rinnegom landschapsbeheer, met enkele honden, hebben toen 250 Kempische heideschapen langs het Westerwindpad, tussen de Belt en de Magda Janssensstraat gegraasd. Uitgangspunt was dat de schapen een recreatieve, educatieve en ecologische meerwaarde zouden hebben; een attractie voor Zaanstad die past bij de overgang van stad naar landelijk gebied. Gezien de positieve reacties van bewoners en de goede ervaringen van de herderin en de gemeente is er in 2013 opdracht gegeven voor het hele groeiseizoen. Rinnegom Landschapsbeheer uit Egmond heeft over een periode van 40 weken (van april tot begin november) een begrazingsproef uit voeren langs het Westerwindpad -vanaf de Belt in Zaandam tot aan de Guisweg- in Koog aan de Zaan. Het ging daarbij om een gebied van ongeveer 19 hectare, bestaande uit gazon, ruw gras en hooigras. Het hele gebied werd daarbij niet meer gemaaid met uitzondering van speelplaatsen, trapveldjes en picknickplekken. Dit om te voorkomen dat spelende kinderen in aanraking zouden komen met de uitwerpselen van de schapen. Ook in 2013 betreft het een proef om de effecten van langdurige begrazing te kunnen beoordelen. Na de begrazing in 2013 wordt deze proef geëvalueerd. De evaluatie richt zich op de volgende vier punten: kwaliteit van de openbare ruimte: wat is het effect van schapenbegrazing op de kwaliteit van het gazon, ruw gras en hooigras in het gebied? ervaringen van bewoners: in hoeverre leidt de inzet van de schapen tot overlast en plezier bij de bewoners in het gebied? kosten: klopt het uitgangspunt dat schapenbegrazing evenveel kost als regulier onderhoud? educatie: in hoeverre heeft de schaapskudde kunnen bijdragen aan activiteiten van NME-Zaanstreek met bijvoorbeeld bezoek van schoolklassen e.d.? 3
Gebied schapenbegrazing Omvang: 19 hectare (voorheen circa 7 hectare gazon, 10 hectare ruw gras en 2 hectare hooiland) 4
Uitvoering proef schapenbegrazing Middels een bewonersbrief (d.d. 5-4-2013) zijn de bewoners van de wijk op de hoogte gebracht van de begrazingsplannen. Vanuit de gemeente is er voor de bewoners één contactpersoon (Groenbeheerder Ted Smit) aangewezen, waarbij bewoners tijdens de proef terecht konden met eventuele vragen en opmerkingen. Wethouder Leny Vissers-Koopman verwelkomde op woensdag 10 april herder Marijke Dirkson van Landschapsbeheer Rinnegom uit Egmond, haar honden en 250 Kempische heideschapen. Zij deed dit samen met kinderen van Basisschool Het Eiland uit Zaandam, die de schapen naar het weiland begeleidden. Daar bleef de kudde tot begin november, het einde van het groeiseizoen. (zie ook http://www.dichtbij.nl/zaanstreek/regionaalnieuws/artikel/2727628/schapen-vervangen-maaimachines-op-westerwindpad.aspx) Gedurende de proef graasde de kudde op werkdagen onder leiding van herder Fons Lauwers met zijn bordercollies in het gebied. In de weekenden en s nachts bleef de kudde in flexinetten in het gebied. Deze verplaatsbare rasters stonden steeds op een andere plek om vermesting te voorkomen. Het proefgebied had voldoende mogelijkheden voor nacht- en weekendvakken. De schapen werden bij aanvang van de proef aangevoerd met een vrachtwagen en aan het einde van de proef ook weer met een vrachtwagen afgevoerd. Tijdens de proef heeft de kudde een uitstapje gemaakt naar het Zaans Natuur & Milieucentrum in het Darwinpark om deel te nemen aan het jaarlijkse schaapsscheren. Op zondagochtend 2 juni liepen de 250 schapen onder begeleiding van twee herders, hun honden en verkeersregelaars, dwars door Zaandam. Op weg daar naartoe kwamen ze onder meer over de Dam (schapen over de Dam!) en over de Beatrixbrug. Op dinsdagavond 4 juni liepen de schapen via dezelfde weg weer terug om op het Westerwindpad hun graaswerk te vervolgen. 5
Evaluatie De begrazingsproef van het afgelopen jaar wordt aan de hand van de vragen geëvalueerd. Kwaliteit van de openbare ruimte: wat is het effect van schapenbegrazing op de kwaliteit van het gazon, ruw gras en hooigras in het gebied? Er heeft geen meting plaatsgevonden in het begrazingsgebied naar soortenrijkdom of ecologie. Wel heeft er, aan het einde van de proef, op 13 november, een visuele inspectie plaatsgevonden door de herder, het ZNMC en enkele medewerkers van de gemeente. Het vegetatiedek is zichtbaar structuurrijker en gevarieerder. Dat verondersteld dat er meer ruimte komt voor andere planten en insecten om zich te vestigen. Er is een duidelijk verschil waarneembaar tussen de begrazingsdelen op opgespoten terrein en het oorspronkelijke veengebied. De bodem bij de opgespoten delen is overwegend voedselarm, het beeld van het gras is hier niet veel veranderd, wellicht is het iets kruidenrijker geworden. Het begrazen van het veengebied levert wel een duidelijk ander beeld, in plaats van de harde rechte grens tussen het drogere, gemaaide grasland en het vochtigere hoog opgaande riet ontstaat er nu een veel gedifferentieerder beeld van pollen en begraasde en onbegraasde vegetatie met mooie geleidelijke overgangen. Het ZNMC en de herder verwachten in het veengebied, in verband met de voedselrijkdom, niet snel zeldzame plantensoorten, wel kan je nu al zien dat de beplanting steviger wordt en vaker bloeit dan voorheen. Dit geldt ook voor de beplanting op de belt, die afgelopen seizoen vier keer heeft gebloeid (telkens na een begrazingsronde) in plaats van twee keer na het maaien. Het is aannemelijk dat de fauna, in het bijzonder de insecten baat hebben bij de nieuwe opbouw van de beplanting. Deze biedt door de geleidelijke opbouw veel meer ruimte voor schuilplaatsen en holletjes. Winterbeeld, december 2013 Ervaringen van bewoners: in hoeverre leidt de inzet van de schapen tot overlast en plezier bij de bewoners in het gebied? Naar aanleiding van de evaluatie van de begrazingsproef heeft de Belangenvereniging Westerwatering en Houtwerf contact met ons gezocht om aan te geven dat zij de begrazing erg waarderen. Zij zijn van mening dat de schapen en het meer natuurlijke groen goed bij de wijk passen. Ook de herder heeft gedurende de werkzaamheden regelmatig positieve geluiden te horen gekregen. Officieel zijn er 47 geregistreerde meldingen binnengekomen (zie bijlage). Van meldingen waren er 4 positief, 8 neutraal en 35 meldingen negatief van aard. Van de 35 meldingen die negatief van aard zijn, is de helft afkomstig van 4 melders. Daarbij dient opgemerkt te worden dat vooral mensen die kritisch staan ten opzichte van de schapenbegrazing, dit eerder zullen melden dan mensen die hier positief tegenover staan. In de bijlage wordt ook gemeld welke vervolgacties er zijn ondernomen. De overlast van poep op de paden hangt samen met de periodes dat de kudde van de ene naar de volgende plek trekt. De herder ruimt de poep op de paden wel op maar dat neemt enige tijd in beslag. 6
Ook zijn er via media reacties van bewoners kenbaar gemaakt: Op www.schapenvrijwesterwindpad.petities.nl hebben 54 Wandelaars en fietsers van het Westerwindpad een petitie getekend waarin staat dat zij vragen een deel van het schapenbegrazingsgebied weer vrij te maken als hondenuitrenzone. De petitie luidt als volgt: Dat de heideschapen erg veel ontlasting achterlaten. Honden liggen er graag in te rollen en eten de ontlasting op. Waarschijnlijk kan dit voor veel gezonde honden geen kwaad, al klagen veel hondenbezitters toch dat hun hond ziek wordt. Helaas is de ontlasting van schapen voor honden met maag- en/of darmproblemen wél slecht. Deze honden kunnen hier erg ziek van worden, waardoor ze niet meer op het Westerwindpad kunnen wandelen. en verzoeken dat de honden uitrenzones aan het Westerwindpad voor alle honden toegankelijk blijven, zowel voor de gezonde als de wat minder gezonde hond. Wij stellen daarom voor om de schapen wél te behouden op het Westerwindpad, maar daarbij de honden uitrenzones schaap-vrij te houden. Zo blijven de mensen toch genieten van de schapen op het Westerwindpad, en kunnen de honden in de uitrenzones blijven rennen, spelen en wandelen met hun baasjes. Twee mensen hebben laten weten het niet eens te zijn met de petitie. Naar aanleiding van deze petitie is het begrazingsgebied enigszins aangepast en is ter hoogte van de Houtveldweg een deel van het begrazingsgebied vrijgemaakt voor honden. Daarnaast heeft er een artikeltje gestaan op Dichtbij.nl (http://www.dichtbij.nl/zaanstreek/regio/artikel/2985241/hondenbezitters-klagen-overschapenpoep.aspx) waarin hondenbezitters hun onvrede uitspreken over schapenpoep op het Westerwindpad. Hier hebben 22 mensen een reactie achtergelaten. De algemene strekking is daarbij dat de hondenbezitters geen recht van spreken hebben omdat hondenbezitters het in algemene zin ook niet zo nauw nemen met de opruimplicht.. Kosten: klopt het uitgangspunt dat schapenbegrazing evenveel kost als regulier onderhoud? De proef heeft het afgelopen jaar 50.000 gekost voor de schaapherder en haar kudde. Echter om het project volgens het begrazingschema af te ronden komt daar nog meerwerk voor een bedrag van 1.020 in de vorm van 4 extra graasdagen bovenop. Daarnaast heeft het inhuren van verkeersbegeleiders om het uitstapje naar het schapenscheren in het Darwinpark mogelijk te maken de gemeente nog eens 2.000 gekost en tijdens de start van de proef 100 voor het maken van professionele foto s en 325 voor boekjes Op pad met de Boswachter voor de daarbij aanwezige schoolkinderen. Tegenover deze kosten is bij aanvang van de proef een voordeel geraamd van 50.000,omdat door de schapenbegrazing het niet nodig is om de grasoppervlakten te maaien. Door areaalaanpassingen is dit voordeel iets lager uitgevallen en zal globaal 45.000 bedragen. Educatie: in hoeverre heeft de schaapskudde kunnen bijdragen aan activiteiten van NME-Zaanstreek met bijvoorbeeld bezoek van schoolklassen e.d.? Bij aanvang van de proef hebben we twee schoolklassen het gebied bezocht. In de klas is uitleg gegeven over het waarom van schapenbegrazing. Daarbij is onder andere de ecologische meerwaarde is behandeld. Deze 2 klassen, van OBS het eiland, hebben de schapen ontvangen en een wens voor de kudde aan het raster opgehangen. De schapen zijn begin juni door Zaandam naar het Darwinpark getrokken. De 250 schapen zijn daar geschoren en kregen belangstelling van zo n 2000 bezoekers. Er hebben zich een aantal vrijilligers aangeboden en met het ZNMC is gesproken over de mogelijkheden voor educatie in samenwerking met het IVN. Hier is verder nog geen invulling aangegeven in verband met het tijdelijke karakter van de proef, bij het regulier inzetten van de schaapskudde kunnen er ook meer afspraken komen over samenwerking en educatie. 7
Hoe nu verder Naar aanleiding van de evaluatie kunnen er een aantal scenario s worden voorgesteld: A. Optimaliseren van de begrazing op dezelfde locatie B. Optimaliseren van de begrazing in gewijzigde vorm en op andere locaties C. Stoppen met de begrazing A. Optimaliseren van de begrazing op dezelfde locatie Begrazingsgebied blijft het Westerwindpad, aanpassingen bestaan uit het niet meer begrazen van enkele hondenuitrenzones en delen dieper in wijk (bijv. Legerland). Kosten op jaarbasis bedragen circa 45.000 en kostenbesparing door achterwege blijven van het onderhoud bedraagt 45.000. Bijkomende kosten verkeersregelaars bij schapenscheren en monitoring ecologische ontwikkeling circa 4.000,-. Voordelen: Nadelen: Voortzetting inzet op natuurwaarden Westerwindpad. Recreatieve en educatieve meerwaarde Westerwindpad. Klachten en positieve geluiden worden gehoord en beinvloeden de proef. Niet alle klachten zijn verholpen. B. Optimaliseren van de begrazing in gewijzigde vorm op andere locatie Begrazingsgebied vergroten van het Westerwindpad naar het Darwinpark en de groenzone langs de Gouw. Wel enkele hondenuitrenzones eruit halen en mogelijk de delen diep in de wijk. Mogelijk toevoegen van hooilandpercelen. Zou financieel inzichtelijk gemaakt moeten worden. Voordelen Nadelen Voortzetting inzet op natuurwaarden binnen Zaanstad. Recreatieve en educatieve meerwaarde Zaanstad. Klachten en positieve geluiden worden gehoord en beinvloeden de proef. Hooilandpercelen kunnen een extra opbrengst genereren. Niet alle klachten zijn verholpen en mogelijk nieuwe klachten bij het uitbreiden van het begrazingsgebied. C. Stoppen met de begrazing Voordelen: Mogelijkheid om voormalige gazons uit begrazingsgebied in het kader van de bezuinigingen om te zetten naar goedkoper ruw gras, zou financieel inzichtelijk gemaakt moeten worden. Geen overlast van de schapen Nadelen: Geen inzet op natuurwaarden Westerwindpad. Geen recreatieve en educatieve meerwaarde Westerwindpad. Klachten over aangepaste beeld blijven bestaan 8
Conclusies Naar aanleiding van de conceptnotitie van dit stuk zijn er nog enkele vragen aan de herder gesteld om tot een scherpere aanbeveling te kunnen komen. Afgelopen jaar heeft de begrazing 50.000,- gekost, de herder heeft aangegeven dat zij mogelijkheden ziet om bij een aangepast areaal, vanwege opmerkingen vanuit de buurt, ook met een scherpere prijs te kunnen komen. De begrazingskosten zouden kostendekkend moeten kunnen worden uitgevoerd voor circa 45.000,-. Daarnaast heeft de herder aangegeven dat meerdere kuddes niet zo maar tot een scherpere aanbieding leiden, dat hangt erg af van de omvang van de opgave. Oorspronkelijk werd bij de begrazingsopgave gedacht aan één kudde die een ronde door Zaanstad zou kunnen begrazen; langs het Darwinpark en de Gouw naar het noorden en langs het Westerwindpad weer naar het zuiden. Gezien de meldingen uit afgelopen proefperiode lijkt het vergroten van het begrazingsgebied niet wenselijk. Op dit moment grenst het begrazingsgebied aan het buitengebied van de gemeente, om de begrazing ook in meer stedelijk gebied te laten plaatsvinden lijkt vragen om conflicten met andere gebruikers van de groene openbare ruimte. Voorstel Het voorstel is om de begrazing te continueren als regulier beheer, dit is nagenoeg kostenneutraal mogelijk. Er zijn voldoende resultaten geboekt zowel op het vlak van beleving van de omwonenden en passanten als op het terrein van ontwikkeling van het vegetatiedek om voortzetting te verantwoorden. Wel moet het begrazingsgebied worden geoptimaliseerd zodat men tegemoet kan komen op een aantal vragen uit de klachtenlijst. Het voorstel is om delen in de woonwijk (bijv. Legerland) uit het begrazingsgebied te halen (om doorgang paden te garanderen en vraatschade aan bomen en struiken te voorkomen) en daarnaast om het middendeel van het Westerwindpad (tussen de schrikhekken) uit proef te halen om daarmee hondenbezitters een groot deel van het uitlaatgebied terug te geven. De verplaatsing tussen gebied Noord en Zuid dient dan nader bepaald en omschreven te worden. Ter compensatie voor het afgenomen areaal zal de kudde dan kleiner dienen te worden. Aanvullend op de voortzetting van de begrazing is het goed om de vegetatieontwikkeling en ontwikkeling van de aanwezige dieren (m.n. insekten) te monitoren. Landschap Noord Holland heeft ervaring met deze vorm van monitoring bij een begrazingsproef in Heerhugowaard. De voortzetting van de schapenbegrazing zal op een goede manier besproken moeten worden met de omwonenden en bewoners, de aanpassingen moeten hierbij duidelijk worden toegelicht. Met het continueren van de begrazing is het mogelijk de educatieve mogelijkheden van de schaapskudde verder te benutten en kan samenwerking worden gezocht met vrijwilligers, IVN, ZNMC en omliggende scholen. 9
Bijlage I Overzicht meldingen schapenbegrazing 2013 10
Bijlage II Positieve reacties Acties/opmerkingen naar aanleiding van klachten: Poep op pad: Poep op gras: Honden eten poep: Honden ziek: Afsluiting pad: Storend beeld: Pos. uitslag 1e proef: Vraat- / stamschade: Teken: De herder is verzocht de paden beter schoon te houden Hier is niet veel aan te doen, maar de schapen komen gemiddeld slechts 1x/8 weken op dezelfde plek waardoor het probleem slechts tijdelijk is. Dit is ook de verantwoordelijkheid van de hondenbezitter (opvoeding) Een rapport van de faculteit diergeneeskunde Utrecht spreekt tegen dat honden ziek worden na het eten van schapenpoep. De Herder is verzocht de paden beter begaanbaar te houden De door begrazing onstane vegetatieontwikkeling wordt door sommige mensen als storend gezien. Je zou het echter ook natuurlijk en gevarieerd kunnen noemen. De positieve uitslag van de weeklange proef van vorig jaar was op basis van meldingen en geluiden uit het veld. Niet op basis van een enquette. Dit zou voor de proef dit jaar een optie zijn. Dit werd later voorkomen door plaatsing van tijdelijke boombeschermers Een verband tussen meldingen van een toename van teken bij honden is niet aangetoond. Er lijkt sowieso sprake van een toename van teken bij huisdieren ook buiten begrazingsgebieden. Hond tegen stroomraster: Honden kunnen hiervan schrikken, maar het is niet schadelijk. Vanaf volgend seizoen zal er om elk net, dus elke 50 meter, een klein kaartje komen met een stroomaanduiding zodat dit duidelijker is voor het publiek. Stank: Hier is niet veel aan te doen, maar de schapen komen gemiddeld slechts 1x/8 weken op dezelfde plek waardoor het probleem slechts tijdelijk en plaatselijk is. 11
12