Marktmonitor, ontwikkeling van de groothandelsmarkt voor elektriciteit 2004 2005

Marktmonitor, ontwikkeling van de groothandelsmarkt voor elektriciteit 2004 2005 Resultaten en aanbevelingen Den Haag, juli 2005 Directie Toezicht Energie Pagina 1 van 92

Projectnaam: Monitoring groothandelsmarkt elektriciteit Projectnummer: 300040 Directie Toezicht Energie Den Haag, juli 2005 Team: Martin Godfried Hanneke de Jong Arno Meijer Maartje Oijevaar Directie Toezicht Energie Pagina 2 van 92

Inhoudsopgave Samenvatting...5 1 Inleiding...10 1.1 Achtergrond en verantwoording...10 1.2 Aanpak...10 1.3 Proces... 11 1.4 Samenvattend overzicht indicatoren...12 2 Ontwikkeling van de liquiditeit, transparantie en mededinging... 13 2.1 Inleiding... 13 2.2 Liquiditeit... 13 2.2.1 Ontwikkelingen op de onbalansmarkt...14 2.2.2 Ontwikkelingen op de spotmarkt...14 2.2.3 Ontwikkelingen op de termijnmarkt...21 2.2.4 Conclusie... 26 2.3 Transparantie...27 2.3.1 Internationale vergelijking...27 2.3.2 Informatiebeschikbaarheid en openstaande behoeften...27 2.3.3 Conclusie... 31 2.4 Mededinging... 31 2.4.1 Spelers op de Nederlandse groothandelsmarkt voor elektriciteit... 31 2.4.2 Herfindahl-Hirschman Index (HHI)...32 2.4.3 De Lerner-index...36 2.4.4 De prijzen van elektriciteit... 44 2.4.5 Spark spread... 48 2.5 Samenvattend overzicht indicatoren en conclusies...50 3 Aanbevelingen...52 3.1 Inleiding...52 3.2 Eerdere aanbevelingen ter verbetering van de handel...52 3.2.1 Het beschikbaar maken van de fysiek aanwezige importcapaciteit... 53 3.2.2 Beschikbaar maken van onbenutte maar aanwezige importcapaciteit... 53 3.2.3 Spreiding van momenten voor veiling van importcapaciteit...56 3.2.4 Gasflexibiliteit betaalbaar maken voor piekcentrales...56 3.2.5 Stimuleren van initiatieven ter verlaging van het kredietrisico...57 3.2.6 Creëren van meer transparantie op de elektriciteitsmarkt...58 3.2.7 Versterkte monitoringsactiviteiten...59 3.2.8 Beschikbaar stellen van productiecapaciteit aan de markt via een veiling...59 3.3 Aanvullende aanbevelingen... 60 3.3.1 Intraday capaciteit voor grensoverschrijdende handel... 60 3.3.2 Differentiatie import volume plafond... 62 4 Conclusie... 64 5 Referenties... 67 Bijlagen... 69 1. Liquiditeit op buitenlandse groothandelsmarkten voor elektriciteit... 70 1.01. Inleiding... 70 1.02. Internationale vergelijking van de spotmarkten... 70 1.03. Verhandelde volume... 70 Directie Toezicht Energie Pagina 3 van 92

1.04. Volatiliteit van prijzen... 71 1.05. Internationale vergelijking van de termijnmarkten (OTC)...72 1.06. Volatiliteit van de prijzen... 74 1.07. Conclusie... 74 2. Arbitrage tussen Nederlandse en buitenlandse groothandelsmarkten voor elektriciteit... 76 2.01. Inleiding... 76 2.02. Arbitrage op de dag-vooruit veiling... 76 2.03. Arbitrage op de maandveilingen...78 2.04. Conclusie... 79 3. Transparantie op de Europese groothandels-markten voor elektriciteit... 80 4. Ontwikkelingen in het beleid ten aanzien van transparantie in 2004... 82 4.01. Inleiding... 82 4.02. Inwerkingtreding transparantiebesluiten... 82 4.03. Publicatie deltasignaal... 82 4.04. Oprichting van de ENDEX Futures Exchange.... 82 5. Dataverzameling, berekening van de Lerner-index en toelichting samenstelling marginale kosten... 84 5.01. Dataverzameling en bespreking... 84 5.02. Berekenen van de Lerner-index...87 6. Berekening van de spark spread... 89 6.01. Gebruikte data voor elektriciteits- en gasprijzen... 89 6.02. Berekening spark spread per eenheid elektriciteit... 89 6.03. Berekening van de niet-brandstofkosten per eenheid elektriciteit... 90 6.04. Internationale vergelijking van spark spread...91 Directie Toezicht Energie Pagina 4 van 92

Samenvatting Inleiding Net als in 2004 heeft DTe ook dit jaar de liquiditeit van de Nederlandse groothandelsmarkt voor elektriciteit over het afgelopen jaar bekeken. DTe concludeert dat de liquiditeit is toegenomen ten opzichte van 2003 maar dat er nog duidelijke verbetering mogelijk en wenselijk is. In overeenstemming met haar eigen advies uit het vorige liquiditeitsrapport heeft DTe haar monitoractiviteiten uitgebreid met onderzoek naar transparantie en mededinging. Daar deze dit jaar voor het eerst gemeten zijn moeten zij met de nodige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden. Een eerste conclusie is dat het niveau van concentratie aan de aanbodzijde op momenten van schaarste relatief hoog is. Dit kan tot markmacht leiden. Daarnaast scoort Nederland gemiddeld met betrekking tot transparantie in vergelijk met enkele ons omringende landen. Het niveau van daadwerkelijke marktwerking verdient verdere verbetering en DTe doet hiervoor een aantal aanbevelingen. Indicator Resultaat Liquiditeit Positieve ontwikkeling, maar verdere verbetering wenselijk Transparantie Gemiddeld vergeleken met buitenland Mededinging Bij schaarste relatief hoge marktconcentratie aanbodzijde (Nulmeting) Liquiditeit Met deze indicator meet DTe handelsvolumes, prijsvolatiliteit en een aantal andere elementen die aangeven hoe stabiel en liquide de Nederlandse markt is. DTe constateert dat de liquiditeit van de groothandelsmarkt voor elektriciteit weliswaar sterk is verbeterd ten opzichte van 2003, een jaar waarin de liquiditeit zeer laag was, maar in vergelijking met enkele ons omringende landen is Nederland een middenmoter. Duitsland, Engeland en de Scandinavische markten vertonen een hoger niveau van liquiditeit op hun groothandelsmarkten voor elektriciteit. Daar staat tegenover dat de Belgische, Franse en Oostenrijkse markten nog maar aan het begin staan. De verbetering van de liquiditeit komt o.a. tot uitdrukking in de toename van het aantal actieve partijen op de APX. Dit wordt tevens bevestigd door de uitkomsten uit een door DTe uitgevoerde enquête onder marktpartijen. Ook op de OTCmarkt zijn de verhandelde volumes relatief gestegen en is de spreiding tussen OTC bied- en laatkoersen afgenomen. Echter, de volatiliteit van de prijzen is relatief hoog. Transparantie Belangrijk voor eerlijke en effectieve marktwerking is de mate waarin relevante marktinformatie vrijelijk beschikbaar is voor alle deelnemende partijen. Hiermee kunnen marktpartijen op een adequate manier beslissingen nemen met betrekking tot bijvoorbeeld inzet van productiemiddelen. Ten aanzien van de mate van transparantie concludeert DTe dat Nederland in de Europese context gemiddeld scoort wat betreft het transparantieniveau. Tevens geldt dat de verschillen in de mate van transparantie tussen de verschillende Europese landen relatief groot zijn. In Nederland is publiek toegankelijke informatie aangaande de elektriciteitsvraag, daadwerkelijke gebruik van de grensverbindingen, day-ahead nominaties en de handelsresultaten op de OTC-markt niet of slechts beperkt aanwezig. Marktpartijen hebben aan DTe kenbaar gemaakt hier over te willen beschikken en bovendien bestaat de wens om inzicht te krijgen in de calculatiemethodiek voor beschikbare landgrensoverschrijdende importcapaciteit. Directie Toezicht Energie Pagina 5 van 92

Mededinging In een goed werkend markt zijn voldoende partijen aanwezig die eerlijk met elkaar concurreren. De Nederlandse groothandelsmarkt elektriciteit heeft maar een beperkt aantal deelnemers. Het is daarom belangrijk de ontwikkeling op het gebied van mededinging nauwlettend in de gaten te houden. Dit geeft ons de mogelijkheid tijdig de juiste maatregelen te nemen om de consument en nieuwe partijen te kunnen beschermen mocht dit nodig blijken. Inzake de mate van mededinging concludeert DTe dat het aantal spelers op de groothandelsmarkt voor elektriciteit sinds 1999 is toegenomen. Dit is gunstig voor de mate van daadwerkelijke mededinging. De concentratie op de groothandelsmarkt in 2004 is ten opzichte van 2003 nauwelijks afgenomen en overschrijdt met name op bepaalde handelsmomenten een hoger niveau dan wenselijk voor daadwerkelijke mededinging. Gedurende deze handelsmomenten is het aantal partijen aan de aanbodzijde dat in extra elektriciteitsvraag kan voorzien zeer laag waardoor daadwerkelijke mededinging afneemt. Enkele nieuwe indicatoren die de mate van mededinging inzichtelijk dienen te maken, zijn in dit rapport voor 2004 voor de eerste maal door DTe opgesteld. De uitkomsten van deze indicatoren tonen dat APX-prijzen gedurende 2004 voor elektriciteit gemiddeld enkele procenten boven de geschatte relevante kosten uitstijgen. Deze resultaten worden als een nulmeting beschouwd, dienen voorzichtig te worden geïnterpreteerd en kunnen volgend jaar worden gebruikt om een vergelijking te maken met dit jaar. Aanbevelingen Op grond van het onderzoek doet DTe de minister van Economische Zaken de volgende aanbevelingen om tot meer marktwerking op de groothandelsmarkt voor elektriciteit te komen. Naast een aantal aanvullende maatregelen adviseert DTe een aantal eerdere aanbevelingen verder en versneld te implementeren, aangezien DTe constateert dat er, voor de markt, weinig zichtbare vooruitgang is geboekt in de implementatie van deze maatregelen. 1. Bevorderen dat afstemming plaatsvindt tussen TenneT en buitenlandse netbeheerders om op korte termijn de beschikbare grensoverschrijdende importcapaciteit te vergroten en marktkoppeling met Duitsland in te voeren. Hierdoor komen producenten van elektriciteit meer in concurrentie te staan waardoor de daadwerkelijke mededinging toeneemt. Feitelijk kan worden geconstateerd dat er gedurende 2004 voor de markt geen importcapaciteit bij is gekomen. Ministeries uit België, Frankrijk en Nederland hebben Memorandums of Understanding opgesteld waarin kaderafspraken zijn gemaakt. DTe en de markt hebben geen inzicht in de mate waarin vooruitgang wordt geboekt bij het vergroten van de beschikbare importcapaciteit. DTe beveelt TenneT aan om stappen te nemen tot het opstellen van een gezamenlijk openbaar document met collega TSO s. Hierin dient ten minste inzichtelijk te worden gemaakt welke inspanningen worden gedaan om tot een uitbreiding te komen van de beschikbare importcapaciteit. 2. Spreiden van de momenten dat de importcapaciteit wordt geveild. Dit werkt drempelverlagend voor met name kleinere partijen en vergroot de kans op toetreding. Het is voor de markt onduidelijk welke vooruitgang hierin is geboekt. Geconstateerd kan worden dat bijvoorbeeld de jaar-import-capaciteit thans niet op meerdere momenten wordt geveild. TenneT zou hiertoe het initiatief dienen te nemen om met relevante collega TSO s aan de markt kenbaar te maken welke inspanningen worden gedaan in 2005 om spreiding van veilingmomenten te implementeren. 3. Een belangrijke belemmering voor het aanbieden van extra productiecapaciteit in de elektriciteitsmarkt zijn de hoge kosten voor het flexibel afnemen van gas. Met name de beperkte mogelijkheden om op korte termijn flexibel gas in te kopen zorgen ervoor dat deze kosten onnodig hoog zijn. Dit belemmert Directie Toezicht Energie Pagina 6 van 92

elektriciteitsproducenten om bij onvoorziene elektriciteitsvraag tegen acceptabele prijzen extra elektriciteit te leveren. Door de kosten voor het flexibel inkopen van gas omlaag te brengen, kunnen producenten op de elektriciteitsmarkt meer en flexibeler elektriciteit leveren, hetgeen de liquiditeit ten goede komt en de prijzen van eindafnemers omlaag kan brengen. DTe beveelt daarom aan, in lijn met de Gaswet, om de huidige marktinitiatieven voor het opzetten van een onbalansmarkt voor gas actief te stimuleren en erop toe te zien dat deze markt op korte termijn wordt gerealiseerd. Concreet beveelt DTe aan dat Gasunie Trade & Supply afnemers van gas meer de mogelijkheid biedt om af te nemen via de Title Transfer Facility. Dit zou vermoedelijk de liquiditeit op de vrije gasmarkt bevorderen. Het Onderzoek marktwerking groothandelsmarkt gas van maart 2005 maakt de problematiek inzichtelijk. 4. Kredietrisico vermindering kan een belangrijke drempel verlagen voor handel, met name voor kleinere marktpartijen. Het bestaan van een infrastructuur waar kredietrisico s op efficiënte wijze kunnen worden afgedekt is dan ook van belang voor de ontwikkeling van de liquiditeit, wat concurrentie faciliteert en prijzen voor de eindverbruiker van elektriciteit kan verlagen. Alhoewel het geclearde volume via Endex gedurende 2004 is toegenomen, is het de vraag of ook kleinere partijen zich actief aansluiten bij Endex. DTe blijft de ontwikkelingen volgen, en in 2005 met name nagaan of ook kleinere marktpartijen zich actief aansluiten bij een marktinitiatief zoals Endex. 5. Transparantie van de elektriciteitsmarkt draagt bij aan een liquide markt, hetgeen de mededinging versterkt. Dit omdat met aanvullende marktinformatie partijen beter de waarde van de verhandelde elektriciteit kunnen inschatten, hierdoor worden onzekerheden of verrassingen ten aanzien van de prijszetting weggenomen. Dit vergroot het vertrouwen in de markt hetgeen een voorwaarde is voor (actieve) deelname aan de markt, met name voor kleine ondernemingen en potentiële toetreders. Concreet moet de kwaliteit van de uitvoering van de in 2004 genomen transparantiebesluiten worden nagegaan, dient meer informatie over de OTC-markt (termijnmarkt) te worden gepubliceerd en dient de transparantie internationaal geharmoniseerd te worden. Dit kan worden gerealiseerd indien diverse partijen die verantwoordelijk zijn voor het aanleveren van informatie conform de genoemde besluiten, dit ook werkelijk tijdig doen. Mogelijk kan ook Tennet de gebruiksvriendelijkheid van haar website verbeteren hetgeen de toegankelijkheid voor gebruikers ten goede zal komen. Voorts zal DTe samen met de markt mogelijkheden onderzoeken om meer transparantie te creëren inzake de OTC-verhandelde volumes en een gelijk speelveld te creëren voor transparantie. 6. Het creëren van de mogelijkheid om gedurende de dag import- en exportcapaciteit voor marktpartijen beschikbaar te maken, de zogenaamde intraday grenscapaciteit. Grensoverschrijdende intra-day handel kan bijdragen aan het op een meer efficiënte wijze oplossen van onvoorziene omstandigheden, zoals minder productie als gevolg van storingen in productie-eenheden of een hogere vraag als gevolg van onverwachte weersomstandigheden. Indien grensoverschrijdende handel ook in het intra-day bereik mogelijk is zal deze handel efficiënter kunnen plaatsvinden, waardoor de marktwerking verbetert. DTe zal samen met de Belgische (CREG) en Franse (CRE) toezichthouders mogelijkheden nagaan en concreet uitwerken. Daarnaast beveelt de DTe aan, dat Tennet initiatief neemt om met de Duitse TSO s de mogelijkheden voor intraday interconnectie capaciteit verder te brengen en bovendien in openbare documenten kenbaar te maken welke vooruitgang hierin wordt gemaakt. Directie Toezicht Energie Pagina 7 van 92

7. Een maatregel om de liquiditeit op de groothandelsmarkt voor elektriciteit te verhogen is door de huidige 400 MW import volume plafond te verhogen voor die partijen die binnen Nederland geen of een beperkte productiecapaciteit hebben. Het argument voor het invoeren van bovengenoemde plafond door de wetgever was het voorkomen van misbruik van marktmacht door bepaalde specifieke marktpartijen. Het betreft partijen die over relatief veel geïnstalleerd productiecapaciteit beschikken en met de acquisitie van schaarse grensoverschrijdende importcapaciteit de mogelijkheid hebben elektriciteitsprijzen te beïnvloeden. Dit is een argument om grenzen te stellen aan de mate waarin grensoverschrijdende importcapaciteit kan worden verkregen door dergelijke specifieke partijen. Echter, het plafond is thans uniform en geldt dus voor alle marktpartijen, hetgeen de handel onnodig inperkt en dus onwenselijk kan zijn. Leveringsbedrijven bijvoorbeeld zonder geïnstalleerd binnenlands productievermogen, die leveren aan finale eindgebruikers kunnen door relatief goedkopere import elektriciteitsprijzen naar beneden drijven tot het competitieve niveau. Consumenten zouden meer kunnen profiteren indien voor dergelijk partijen het plafond wordt verhoogd. Concreet beveelt DTe aan dat het Ministerie van Economische Zaken samen met DTe eerste stappen neemt en een uitvoeringstoets uitvoert. Bovengenoemde maatregelen passen goed in het huidige marktontwerp en hebben geen directe gevolgen voor de huidige marktstructuur. Een mogelijke maatregel die vorig jaar eveneens werd aangehaald bestaat uit het beschikbaar stellen van productievermogen aan de markt via virtual power plants. Deze maatregel is in 2004 nader onderzocht. Het resultaat is een DTe-consultatiedocument dat op afzienbare termijn aan de sector wordt voorgelegd ter consultatie. Verantwoording DTe streeft naar hogere efficiency én betere kwaliteit in energiemarkten, ten behoeve van eindafnemers waaronder consumenten. De nieuwe Elektriciteitswet van 2004 stelt dat DTe de verantwoordelijkheid heeft om marktwerking te bevorderen en om de Minister van Economische Zaken jaarlijks te rapporteren over de ontwikkelingen op de elektriciteitsmarkt. Op de groothandelsmarkt voor elektriciteit is sprake van gezonde marktwerking of daadwerkelijke mededinging als op de markt veel vragers en aanbieders actief zijn en er geen partijen zijn die de marktprijs kunnen beïnvloeden. Er is dan sprake van een hoog niveau van liquiditeit. Verder stelt de wet dat partijen in gelijke mate toegang moeten hebben tot voldoende relevante marktinformatie voor hun handelsbeslissingen, kortom er moet voldoende transparantie zijn. Door de liquiditeit en de transparantie van de groothandelsmarkt voor elektriciteit te onderzoeken kan DTe de Minister van Economische Zaken inzicht geven in de mate waarin de groothandelsmarkt voor elektriciteit daadwerkelijk mededinging vertoont en hem adviseren over de verdere ontwikkeling van deze markt. DTe blijft samen met de NMa de groothandelsmarkt voor elektriciteit nauwlettend volgen. Directie Toezicht Energie Pagina 8 van 92

Overzicht van de uitkomsten van de indicatoren Indicator Liquiditeit Aantal actieve handelaren op de marktplaatsen Verhandelde volume / verhandelde volume ten opzichte van het totaal geconsumeerde volume op de marktplaatsen Effectiviteit van het volume Spreiding tussen bied- en laatprijzen op de OTC Volatiliteit van prijzen Prijsgevoeligheid van de vraag Prijsverschillen tussen identieke producten / arbitrage Resultaat Indicator Transparantie Het Nederlandse transparantieniveau in Europese context De beschikbaarheid van informatie-items en huidige openstaande transparantie-behoeften Resultaat Indicator Mededinging Aantal partijen met productie en levering op de groothandelsmarkt Herfindahl-Hirschmann Index (HHI) statisch HHI - dynamisch Lerner-index 2004 Trend van prijsniveau van elektriciteit Spark spread in de tijd Resultaat Overzicht van symbolen voor beoordeling Voldoende en/of significante positieve ontwikkeling Redelijk voldoende en/ of lichte positieve ontwikkeling Nulmeting en/of geen ontwikkeling Onvoldoende en/of lichte negatieve ontwikkeling Zwaar onvoldoende en/of significante negatieve ontwikkeling Directie Toezicht Energie Pagina 9 van 92

1 Inleiding 1.1 Achtergrond en verantwoording De Directie Toezicht Energie (DTe) dient op basis van de Elektriciteitswet en Gaswet de mededinging te bevorderen in energiemarkten. DTe heeft hiertoe de wettelijke taak om deze markten nauwlettend te volgen en de Minister van Economische Zaken jaarlijks te rapporteren over de mate van daadwerkelijke marktwerking en doeltreffende mededinging op de verschillende energiemarkten. 1 Daarbij dient DTe in de gaten te houden of de energiemarkten transparant en niet-discriminatoir zijn. 2 In geliberaliseerde energiemarkten, die gekenmerkt worden door daadwerkelijke mededinging en voldoende transparantie plukken afnemers, onder andere consumenten, uiteindelijk de vruchten van lage prijzen, een gedifferentieerd productaanbod en een kwalitatief goede dienstverlening. Het onderliggende DTe-rapport is het eerste in zijn soort en presenteert de resultaten over 2004 van het eerste monitoringsonderzoek naar de groothandelsmarkt voor elektriciteit. 3 Deze markt treft men hoog in de bedrijfskolom voor elektriciteit aan. Aan de aanbodzijde bevinden zich de elektriciteitsproducenten en aan de vraagzijde bevinden zich de leveranciers van elektriciteit. De prijs die op deze markt tot stand komt, wordt gewoonlijk doorberekend aan de eindafnemer waaronder consumenten. Een stijging van de groothandelsprijs werkt fors door in de consumentenprijs. Meer concreet geldt dat als de groothandelsprijs met 10% toeneemt, dan levert dat extra kosten op voor een gemiddeld huishouden die variëren van 30 tot 40 Euro per jaar. Het doel van de onderhavige monitor is het tijdig identificeren van signalen uit de markt die duiden op een vermindering van de daadwerkelijke marktwerking en effectieve mededinging. Op basis van een inventarisatie van signalen kan DTe een onderzoek starten om de precieze oorzaken hiervan vast te stellen. Vervolgens kan DTe mogelijk precieze maatregelen adviseren om de marktwerking en mededinging te herstellen en/of beter te faciliteren. In dit rapport worden aanbevelingen gepresenteerd. In voorgaande jaren heeft DTe eveneens de ontwikkelingen in de groothandelsmarkt onderzocht [2]. Echter, de reikwijdte van deze onderzoeken beperkte zich tot het in kaart brengen van de ontwikkeling van de liquiditeit op de groothandelsmarkt voor elektriciteit. In dit onderhavige rapport onderzoekt DTe tevens de mate van daadwerkelijke mededinging en de transparantie op de groothandelsmarkt voor elektriciteit. 1.2 Aanpak Voor een adequate invulling van de rapportage taak aan de Minister van Economische Zaken heeft DTe een monitoringssystematiek ontwikkeld waarmee het functioneren van de groothandelsmarkt voor elektriciteit op een gestructureerde wijze in kaart wordt gebracht. De aanpak onderliggend aan dit rapport is als volgt uitgevoerd. DTe heeft voor de inrichting van de monitor indicatoren geselecteerd, ingevuld en geïnterpreteerd. Voor de selectie van deze indicatoren is voornamelijk gebruik gemaakt van vakliteratuur [10], 1 Elektriciteitswet 1998, artikel 5, lid3. 2 Over het niet-discriminatoir zijn van energiemarkten wordt in deze monitor niet gerapporteerd, aangezien dit niet relevant is voor de groothandelsmarkt elektriciteit. 3 Daarnaast ontwikkelt DTe momenteel een monitor voor de groothandelsmarkt voor gas en een voor de retailmarkt voor elektriciteit en gas. Directie Toezicht Energie Pagina 10 van 92

rapporten van buitenlandse monitoringsautoriteiten, inzichten van marktpartijen en eerdere DTeliquiditeitsrapporten. Deze indicatoren geven gezamenlijk een beeld van het functioneren van de groothandelsmarkt als geheel op systeemniveau. Dit betekent bijvoorbeeld dat DTe met haar monitor zich niet richt op gedragsniveau. Zo rapporteert DTe niet over individuele bedrijven maar wordt op geaggregeerd niveau verslag gedaan. In een apart document, namelijk het Methode Monitor Groothandelsmarkt Elektriciteit (hierna: MMGE) volgt een motivatie voor de selectie van de indicatoren. DTe heeft voor de invulling van de indicatoren, die zoveel mogelijk kwantificeerbaar worden gemaakt, gebruik gemaakt van verschillende informatiebronnen. In de eerste plaats heeft DTe bij producenten van elektriciteit productiegegevens opgevraagd om de structuur en de prestaties van de groothandelsmarkt voor elektriciteit kwantitatief te kunnen duiden. DTe heeft in de tweede plaats de resultaten van een enquête gebruikt die is toegestuurd aan vrijwel alle belangrijke spelers op de Nederlandse elektriciteitsmarkt. Met behulp van de resultaten van de enquête kon een inschatting worden gemaakt van de ontwikkeling van de liquiditeit van de groothandelsmarkt. Ten slotte heeft DTe gebruik gemaakt van een groot aantal openbare bronnen over onder andere de prijzen van elektriciteit en de aanwezigheid van spelers in de groothandelsmarkt. Ook is gebruikt gemaakt van informatie van marktpartijen die als bedrijfsvertrouwelijk kan worden aangemerkt. Deze gegevens en andere gegevens worden op geaggregeerd (systeem)niveau in de indicatoren gepresenteerd. De resultaten van de indicatoren worden waar mogelijk en verantwoord op de volgende wijze (niet limitatief) geïnterpreteerd. Ten eerste worden uitkomsten voor 2004 vergeleken met voorgaande perioden, een zogenaamde trendvergelijking. Dit kan uiteraard alleen indien voldoende adequate observaties voorafgaand aan 2004 beschikbaar zijn. Voor de bepaling van de ontwikkeling van de liquiditeit van de groothandelsmarkt zijn de resultaten van de liquiditeitsstudies van de twee voorgaande jaren meegenomen. Echter, voor de bepaling van de mate van mededinging is een vergelijking met voorgaande jaren niet mogelijk. De gebruikte indicatoren die inzicht geven in de mate van mededinging zijn in dit rapport voor de eerste maal vastgesteld en ingevuld. Ten tweede zijn waar mogelijk en relevant de resultaten vergeleken met het buitenland. Ten slotte worden de uitkomsten van de indicatoren, waar mogelijk, gespiegeld aan uitkomsten in een situatie waarin de groothandelsmarkt voor elektriciteit goed functioneert. Dit laatste wordt het MMGE-document nader toegelicht. Hoofdstuk 2 presenteert de resultaten van de indicatoren die in het MMGE-document worden gepresenteerd en gemotiveerd. In hoofdstuk 3 volgen aanbevelingen ter bevordering van de marktwerking en liquiditeit op de groothandelsmarkt voor elektriciteit. Het rapport sluit af met een conclusie. 1.3 Proces Voor de onderhavige monitor is een klankbordgroep samengesteld bestaande uit diverse marktpartijen, waaronder handelaren, producenten en belangenbehartigingsorganisaties. Er is overleg gevoerd waarbij klankbordleden de mogelijkheid werd gegeven om mondeling en schriftelijk op DTe-conceptteksten van het onderhavige rapport te reageren. Deze bijeenkomsten hebben plaatsgevonden op 23 december 2004, 1 februari 2005 en 17 maart 2005. De klankbordgroepleden hebben ook daadwerkelijk gebruik gemaakt van de mogelijkheid om zowel mondeling als schriftelijk te reageren op de conceptteksten. Om het proces zo open en transparant mogelijk in te richten, zijn de conceptteksten en de schriftelijke reacties op de website van DTe geplaatst. Concrete suggesties in de mondelinge en schriftelijke reacties voor verbetering zijn zo ver als mogelijk overgenomen. Het eindrapport is niet in de klankbordgroep besproken en komt geheel voor rekening van DTe. Directie Toezicht Energie Pagina 11 van 92

1.4 Samenvattend overzicht indicatoren Voor de beoordeling van bovengenoemde indicatoren wordt in hoofdstuk 2 in een schematische samenvatting gebruik gemaakt van de symbolen die zijn weergegeven in Tabel 1-1. Deze symbolen duiden aan of de betreffende indicator zich positief of negatief heeft ontwikkelt. Tabel 1-1 Overzicht van symbolen voor beoordeling Voldoende en/of significante positieve ontwikkeling Redelijk voldoende en/ of lichte positieve ontwikkeling Nulmeting en/of geen ontwikkeling Onvoldoende en/of lichte negatieve ontwikkeling Zwaar onvoldoende en/of significante negatieve ontwikkeling Directie Toezicht Energie Pagina 12 van 92

2 Ontwikkeling van de liquiditeit, transparantie en mededinging 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de uitgewerkte resultaten van de indicatoren voor het jaar 2004 gepresenteerd. Hierbij wordt enerzijds de ontwikkeling van de indicatoren in de Nederlandse groothandelsmarkt voor elektriciteit over de tijd geanalyseerd. Anderzijds wordt, waar mogelijk, een internationale vergelijking gemaakt van de ontwikkeling van de indicatoren. In het MMGE-document kan men een uiteenzetting en onderbouwing lezen van de indicatoren die DTe gebruikt voor de invulling van de monitor voor de groothandelsmarkt voor elektriciteit. De uitgewerkte resultaten van de indicatoren worden in drie categorieën gerangschikt, namelijk liquiditeit, transparantie en mededinging. In paragraaf 2.2 worden de indicatoren voor liquiditeit gerapporteerd, waarbij de analyse voortbouwt op de eerdere resultaten van de liquiditeitsstudies van DTe. In paragraaf 2.3 staat de transparantie centraal. Hierbij wordt voornamelijk een inventarisatie gemaakt van de openbaar beschikbare marktinformatie. In paragraaf 2.4 wordt een uiteenzetting gegeven van de indicatoren voor de mate van mededinging. Deze laatste analyses zijn niet eerder uitgevoerd zodat de resultaten voornamelijk dienen als een nulmeting voor de indicatoren. Dit hoofdstuk sluit af met een samenvattend overzicht van en de belangrijkste conclusies over de uitgewerkte indicatoren. 2.2 Liquiditeit Deze paragraaf geeft een overzicht van de ontwikkeling van de liquiditeit in 2004. In de afgelopen twee jaren is eveneens over de ontwikkeling van de liquiditeit gerapporteerd, waarop de huidige analyse in deze paragraaf voortbouwt. De groothandelsmarkt voor elektriciteit bestaat uit een aantal verschillende marktplaatsen waar vraag- en aanbod bij elkaar komen. Hierbij kan een onderscheid worden gemaakt tussen handel op spot- en termijnmarkten. Deze zijn al dan niet gestandaardiseerd. In de Nederlandse groothandelsmarkt is bijvoorbeeld de APX een spotmarkt voor handel in standaard dag-vooruit (day-ahead) contracten. In het MMGE-document wordt een uitgebreide beschrijving van de Nederlandse groothandelsmarkt voor elektriciteit gegeven en bovendien wordt het begrip liquiditeit nader uitgelegd en gedefinieerd. De mate van liquiditeit op de groothandelsmarkt voor elektriciteit wordt aan de hand van een aantal indicatoren voor de verschillende marktplaatsen in kaart gebracht. Achtereenvolgens wordt de liquiditeit op de spotmarkt (APX dag-vooruit) en de termijnmarkt (de OTC / Over-The-Counter) behandeld. Voor iedere marktplaats wordt aangegeven met welke indicatoren (of marktkenmerken) het niveau van de liquiditeit wordt weergegeven. 4 Vervolgens worden de ontwikkelingen in deze indicatoren beschreven aan de hand van openbare marktgegevens en een DTe-enquête gehouden onder deelnemers op de groothandelsmarkt. Via deze enquête zijn gegevens verkregen over de aard en de omvang van de activiteiten van marktpartijen op de groothandelsmarkt voor de maand januari 2005. Bovendien is door middel van de enquête de perceptie van deze marktpartijen over de huidige mate van liquiditeit op de groothandelsmarkt vernomen. Deze periode is 4 In het vorige hoofdstuk zijn de indicatoren voor het weergeven van de liquiditeit al gepresenteerd. Directie Toezicht Energie Pagina 13 van 92

ook gehanteerd in een vergelijkbaar onderzoek uitgevoerd in 2003 en 2004. Hierdoor kan een vergelijking worden gemaakt. De tweede korte telefonische enquête is door DTe uitgevoerd onder makelaars op de groothandelsmarkt voor elektriciteit met als doel te peilen wat de omvang van de OTC-markt is. Na een analyse van de indicatoren voor de spot- en termijnmarkt, wordt bekeken of de prijzen tussen de verschillende marktplaatsen met elkaar zijn gecorreleerd. Dit geeft een indicatie van de mate waarin tussen de marktplaatsen wordt gearbitreerd door handelaren en is daarmee ook een maat voor liquiditeit van de markt. Vervolgens wordt de liquiditeit op de Nederlandse groothandelsmarkt vergeleken met de markten in een aantal omringende landen aan de hand van enkele indicatoren. De paragraaf eindigt met een algemene conclusie over de status van de liquiditeit op de Nederlandse groothandelsmarkt voor elektriciteit gebaseerd op de analyses en de enquêteresultaten. 2.2.1 Ontwikkelingen op de onbalansmarkt Een markt die in het onderhavige document niet nader wordt beschouwd is de zogenaamde onbalansmarkt, ook wel de onbalansprijssystematiek en de markt voor regel- en reservevermogen genoemd. Deze onbalansmarkt is een bijzondere markt die door TenneT wordt gebruikt om real-time verstoringen in het evenwicht in het Nederlandse systeem te balanceren. Voor elke transactie is TenneT de tegenpartij. Ervan uitgaand dat de onbalansmarkt alleen voor dergelijke verstoringen gebruikt wordt, kunnen marktpartijen er niet onderling bewust elektriciteit kopen en verkopen. De onbalansmarkt is recentelijk door DTe en Tennet gezamenlijk bestudeerd [23]. Ten eerste was de conclusie dat deze goed functioneert, alhoewel het aanbod van regel- en reservevermogen ten opzichte van de vraag gestaag was afgenomen gedurende 2003. Ten tweede is het verhandelde volume op de onbalansmarkt slechts een klein percentage van de totale markt, enkele procenten van de totale elektriciteitsconsumptie in 2004. Vanuit deze visie is de liquiditeit van de onbalansmarkt minder relevant voor de liquiditeit van de gehele elektriciteitsmarkt. De werking van de onbalansmarkt daarentegen is wel van invloed op de liquiditeit van de elektriciteitsmarkt. De onbalansprijs wordt gebruikt om de onbalans van elke PV te verrekenen. Voor kleinere partijen en nieuwe toetreders is het van belang dat deze onbalansprijs het resultaat is van goede marktwerking. Deze partijen zijn minder goed in staat om hun eigen onbalans op korte termijn zelf te compenseren. Een kleine producent (nieuwe toetreder) met slechts één productie-eenheid, is bij uitval van die eenheid gedurende enige tijd volledig afhankelijk van de onbalansmarkt. De werking is eveneens eerder in kaart gebracht waarbij de meningen van onder meer marktpartijen zijn betrokken [23]. Om de werking van de onbalansmarkt te toetsen kan worden gekeken naar de relatie tussen de onbalansprijs en de prijs op de APX. Wanneer de onbalansmarkt op efficiënte wijze werkt, zal het verschil in prijs met de APX minimaal zijn. Vanwege de geringe invloed van de onbalansmarkt op de liquiditeit van de groothandelsmarkt is deze exercitie achterwege gelaten. 2.2.2 Ontwikkelingen op de spotmarkt De APX is voor dit onderzoek een belangrijke marktplaats voor de groothandel in elektriciteit in Nederland aangezien het de enige marktplaats is, die publiceert wat de verhandelde volumes zijn en tegen welke prijzen wordt gehandeld voor individuele uren. Op basis van de openbare informatie over deze markt is het mogelijk Directie Toezicht Energie Pagina 14 van 92

om een groot aantal indicatoren te bekijken die gezamenlijk inzicht geven in de ontwikkeling van de liquiditeit op een deel van de groothandelsmarkt. Voor de APX worden de volgende indicatoren besproken: Het aantal actieve deelnemers op de spotmarkt APX; Het verhandelde volume op de spotmarkt APX; Het effectieve volume, ofwel het volume dat effectief betrokken is bij de prijsvorming op de APX; Het aantal keren dat prijspieken en dalen voorkomen, ofwel de volatiliteit van de prijzen op de APX; De gevoeligheid van de marktprijs voor individuele transacties van een bepaalde grootte; en De perceptie van deelnemers op de groothandelsmarkt voor elektriciteit over de ontwikkeling van de APX. Aantal deelnemers Een toename in het aantal actieve deelnemers aan de handel op de APX vormt een belangrijke indicatie van een verbetering in de liquiditeit van de APX. In figuur 2-1 is het aantal individueel geregistreerde deelnemers voor handel op de APX weergegeven. 5 De figuur toont de ontwikkeling van het aantal geregistreerde deelnemers vanaf mei 1999, de start van de APX, tot en met januari 2005 en laat zien dat het aantal partijen op de APX in januari 2005 op hetzelfde niveau ligt als in het najaar van 2002 en het voorjaar van 2003. Na een enigszins lager niveau vanaf de zomer van 2003 is het aantal deelnemers op de APX sinds de herfst van 2004 licht toegenomen. Figuur 2-1 Aantal APX-partijen vanaf mei 1999 tot en met januari 2005 aantal APX partijen 40 35 30 25 20 15 10 5 0 mei-99 sep-99 jan-00 mei-00 sep-00 jan-01 mei-01 sep-01 jan-02 mei-02 sep-02 jan-03 mei-03 sep-03 jan-04 mei-04 sep-04 jan-05 Naast het verloop van het aantal geregistreerde APX-partijen biedt Figuur 2-2 inzicht in het aantal actieve APX-partijen. Deze geregistreerde APX-partijen verhandelen daadwerkelijke volumes op de APX. Te zien is dat dit aantal sinds 2004 licht is toegenomen. Bovendien toont Figuur 2-2 dat de APX-marktaandelen (aandelen zijn gebaseerd op het totaal van aan- en verkopen per dag) van de grootste drie participanten de laatste jaren relatief constant verliepen en begin 2005 licht daalden. Hieruit kan worden opgemaakt dat overige APXpartijen gezamenlijk hun marktaandeel medio 2004 licht hebben zien stijgen. 5 In theorie is een registratie als handelspartij niet hetzelfde als daadwerkelijk handelen op de APX. In de praktijk blijkt echter dat geregistreerde partijen na enige tijd gaan handelen, zodat de registratie van het aantal deelnemers een goede indicatie geeft van het aantal handelende partijen op de APX. Directie Toezicht Energie Pagina 15 van 92

Figuur 2-2 Aantal actieve APX-partijen (linker as) en het totale marktaandeel als percentage van het totaal verhandelde volume van de drie meest actieve APX-partijen (rechter as), 2002-2005 33 75% 31 70% 29 65% 27 25 23 60% 55% 50% 45% 21 40% 19 35% 17 30% Verhandeld volume Een verandering in de verhandelde volumes op de APX over tijd geeft een indicatie van de ontwikkeling in liquiditeit. Naarmate het verhandelde volume zich positief ontwikkelt, neemt de liquiditeit op de groothandelsmarkt voor elektriciteit toe. Figuur 2-3 APX maandvolumes voor 2001, 2002 en 2003, 2004 en januari 2005 2,0 (TWh) 2001 2002 2003 2004 2005 1,6 1,2 0,8 0,4 0,0 januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december 01-jan-02 18-feb-02 07-apr-02 25-mei-02 12-jul-02 29-aug-02 16-okt-02 03-dec-02 20-jan-03 09-mrt-03 26-apr-03 13-jun-03 31-jul-03 17-sep-03 04-nov-03 22-dec-03 08-feb-04 27-mrt-04 14-mei-04 01-jul-04 18-aug-04 05-okt-04 22-nov-04 09-jan-05 Aantal active APX-partijen APX-marktaandelen van 3 meest active partijen Figuur 2-3 toont de maandtotalen van het verhandelde volume op de APX in de periode van januari 2001 t/m januari 2005. Uit de figuur is af te leiden dat het gemiddelde maandelijks totaal verhandelde volume op de APX ruwweg ieder jaar toeneemt. Het jaar 2002 is ten opzichte van de overige jaren een positieve uitzondering aangezien het verhandelde volume gemiddeld hoger ligt dan in de andere jaren. In het bijzonder in het tweede gedeelte van 2002 is veel volume verhandeld op de APX. Het jaar 2003 wijkt eveneens af van de tendens tot een jaarlijkse groei van het verhandelde volume op de APX omdat het maandelijkse volume lager Directie Toezicht Energie Pagina 16 van 92

ligt dan in 2002. In 2004 vindt een duidelijk herstel plaats en neemt het gemiddelde verhandelde maandelijkse volume op de APX toe. Daarnaast valt op dat het verhandelde volume in januari 2005 in vergelijking met deze maand in eerdere jaren substantieel hoger ligt. Dit kan een mogelijk gevolg zijn van de VPP veiling van Nuon, waarbij Nuon na de fusie met Reliant door de NMa verplicht werd een deel van haar capaciteit te veilen. Met een verhandeld volume van circa 1,4 TWh, corresponderend met een kleine 15% van de totale elektriciteitsconsumptie, neemt het belang van de APX in de totale handel in elektriciteit in 2004 toe. Sinds de vorige rapportage over liquiditeit op de Nederlandse markt neemt het totale volume op de APX weer toe. In het vorige liquiditeitsrapport is gesteld dat de daling in 2003 voornamelijk verklaard kan worden door het gewijzigde subsidiebeleid voor groene stroom. Voor de stijging gedurende 2004 zijn geen bijzondere verklaringen aan te voeren, dus lijkt het vertrouwen in de groothandelsmarkt voor elektriciteit en de APX in het bijzonder toe te nemen. Effectief marktvolume APX Een gedeelte van het volume op de APX wordt aangeboden tegen de minimale systeemprijs terwijl een gedeelte van het gevraagde volume wordt gevraagd tegen de maximale systeemprijs. Dit gedeelte van het volume is dusdanig prijsinelastisch dat het niet bijdraagt aan een effectieve prijsvorming op de APX. Van belang voor de bepaling van de ontwikkeling van de APX als (liquide) marktplaats is de ontwikkeling van het effectieve marktvolume, dat wil zeggen het verhandelde prijselastische volume. In Figuur 2-4 wordt de ontwikkeling van het verhandelde effectieve volume op de APX per maand geschetst voor de afgelopen twee jaar. De weergegeven data zijn, per maand, het minimum van totale koop- en verkoopbiedingen (de totale marktgrootte) minus het minimum van inelastisch geboden aan- en verkoop volumes. Figuur 2-4 Maandelijks effectieve marktvolume op de APX in TWh (TWh) 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 jan-03 mrt-03 mei-03 jul-03 sep-03 nov-03 jan-04 mrt-04 mei-04 jul-04 sep-04 nov-04 jan-05 Uit Figuur 2-4 blijkt dat het effectieve marktvolume in 2004 duidelijk is gestegen ten opzichte van het jaar 2003. De trend in effectieve marktvolumes is vergelijkbaar met de ontwikkeling van marktruimende volumes op de APX, zoals deze bijvoorbeeld zijn weergegeven door Figuur 2-3. Ook ten opzichte van eerdere jaren is in 2004 het effectieve marktvolume toegenomen; in januari 2002 bedroeg het effectieve volume bijvoorbeeld Directie Toezicht Energie Pagina 17 van 92

1,1 TWh. Uit deze cijfers kan worden geconcludeerd dat de effectieve marktgrootte van de APX langzaam toeneemt. Volatiliteit van prijzen De APX ruimt elk uur en biedt daarmee de mogelijkheid om elk uur handel te drijven. De handel kan dun zijn op momenten dat er weinig kopers of verkopers zijn. Een dunne handel kan leiden tot zeer lage (veel meer aanbod dan vraag) of zeer hoge prijzen (veel meer vraag dan aanbod). Zeer lage prijzen kunnen duiden op te weinig kopers om te handelen 6 en zeer hoge prijzen wijzen op te weinig verkopers. Het zich voordoen van een grote volatiliteit in prijzen, ofwel het vaak voorkomen van lage of hoge prijzen is een maat voor de (on)mogelijkheid tot het daadwerkelijk handelen op de APX. De uitkomsten van de APX prijzen zijn met 31 procent gedaald, van gemiddeld 46, 33 Euro per MWh in 2003 tot een gemiddelde van 31,57 Euro per MWh in 2004. Op de spreiding van het APX prijsniveau wordt later ingegaan. Een indicator voor volatiliteit is de frequentie van het voorkomen van prijsdalen van APX prijzen lager dan 1 Euro/MWh. Een prijs van 1 Euro/MWh is relatief erg laag maar altijd nog hoger dan de minimale biedprijs op de APX van 0.01 Euro/MWh. In Figuur 2-5 is de cumulatieve frequentie op dagbasis van prijzen lager dan 1 Euro/MWh in 2001, 2002, 2003 en 2004 weergegeven. De steilheid van de curven geeft een indicatie van de aantrekkelijkheid van het handelen op de APX: hoe steiler de lijnen, hoe minder marktdeelnemers daadwerkelijk zullen handelen. Uit Figuur 2-5 blijkt dat de mogelijkheden voor handelen voor vragers in 2004 zijn toegenomen ten opzichte van 2001, 2002 en 2003. De frequentie van het voorkomen van APX prijzen lager dan 1 Euro/MWh is in 2004 sterk afgenomen ten opzichte van voorgaande jaren. Figuur 2-5 Cumulatieve frequentie op dagbasis van uren waarin de APX-prijs lager dan 1 Euro/MWh, in 2001 2004 cumulatieve frequentie 160 2001 140 2002 120 2003 100 2004 80 60 40 20 0 1-jan 1-feb 1-mrt 1-apr 1-mei 1-jun 1-jul 1-aug 1-sep 1-okt 1-nov 1-dec Figuur 2-6 toont de frequentie van prijspieken, namelijk het totale aantal keren dat er prijzen hoger dan 250 Euro/MWh en hoger dan 1000 Euro/MWh op de APX behaald zijn voor de jaren 2001 tot en met 2004. 6 Lage prijzen kunnen ook het gevolg zijn van grote hoeveelheden aanbod. Voor APX geldt bovendien dat verkoopbiedingen in zogenaamde blokbiedingen tegen de minimum biedprijs in de aanbodcurve worden opgenomen. In het bijzonder in de daluren kan men extra aanbod verwachten van producenten die door middel van blokbiedingen zeker willen stellen dat niet-flexibele productiemiddelen tijdens de piekuren kunnen produceren. Dit kan dan leiden tot lage prijzen in de daluren. Steekproefsgewijs is echter vastgesteld dat zeer lage APX prijzen ook worden veroorzaakt door lagere volumes aan de vraagzijde. Directie Toezicht Energie Pagina 18 van 92

Figuur 2-6 Frequentie van basislast uren waarin de APX-prijzen hoger waren dan 250 Euro/MWh en 1000 Euro/MWh frequentie 40 >250 35 >1000 30 25 20 15 10 5 0 jan-01 apr-01 jul-01 okt-01 jan-02 apr-02 jul-02 okt-02 jan-03 apr-03 jul-03 okt-03 jan-04 apr-04 jul-04 okt-04 jan-05 Uit de figuur blijkt dat in 2004 de frequentie van prijspieken drastisch is afgenomen ten opzichte van eerdere jaren. De hoge prijzen die zich voorheen voornamelijk in de tweede helft van het jaar voordeden zijn in 2004 bijna niet meer voorgekomen. Slechts in november 2004 hebben zich 6 prijspieken voorgedaan waarbij de prijs per MWh boven de 250 uitkwam. Een prijs van meer dan 1000 Euro/MWh heeft zich in 2004 helemaal niet voorgedaan. Op basis van deze cijfers kan geconcludeerd worden dat de volatiliteit van de prijzen op de APX, gepresenteerd aan de hand van het aantal prijspieken en dalen, een sterke daling heeft laten zien in 2004 ten opzichte van eerdere jaren. De vermindering van de volatiliteit is een indicatie voor een verbetering van de liquiditeit op de APX. Prijsgevoeligheid van individuele transacties op de prijzen In een liquide groothandelsmarkt voor elektriciteit kunnen transacties gemakkelijk en snel worden uitgevoerd. Dit houdt onder andere in dat per transactie een voldoende groot volume kan worden verhandeld zonder dat dit effect heeft op de prijs. In Figuur 2-7 en Figuur 2-8 wordt het effect van additionele vraagbiedingen op de APX prijs weergeven voor de maand januari in 2002, 2003 en 2004. Deze figuren laten de procentuele prijsstijging zien indien respectievelijk 5, 50 of 500 MW meer elektriciteit zou zijn gevraagd op de APX tegen maximum prijzen. De vraagcurve op de APX wordt voor deze analyse met de genoemde volumegroottes naar rechts geschoven. Vervolgens wordt door een simulatie berekend wat, gegeven deze nieuwe vraagcurve, de APX prijs op dat moment zou zijn geworden. Deze analyse is uitgevoerd voor zowel de piekuren als voor de basislast. 7 Het vergelijken van de resultaten tussen basislast en piekuren laat zien dat dit slechts kleine verschillen oplevert. De figuren tonen aan dat, wanneer naar het verloop tussen en over de jaren gekeken wordt, in januari 2005 individuele transacties duidelijk minder effect hebben op de prijsvorming dan in dezelfde maanden in 2003 en 2004. Verder geldt dat het beeld aangaande de gemiddelde prijsgevoeligheid over 2004 (laatste staafdiagrammen in de figuur) ten opzichte van januari 2003 met zeker de helft is afgenomen voor 7 De analyses zijn afkomstig van de APX. Directie Toezicht Energie Pagina 19 van 92

transacties van 500 MW. Ook voor kleinere transacties, namelijk 5 MW en 50 MWm is de prijsgevoeligheid verbeterd. Dit kan duiden op een significante verbetering van de liquiditeit. Figuur 2-7 Prijsgevoeligheid van de APX-prijs voor additionele Vraagbiedingen in 2002, 2003 en 2004 tijdens basislast prijsstijging (%) 200 5 MW 50 MW 160 500 MW basislast 120 80 40 0 jan 2002 jan 2003 jan 2004 jan 2005 2004 2003 Figuur 2-8 Prijsgevoeligheid van de APX-prijs voor additionele vraagbiedingen in 2002, 2003 en 2004 tijdens piekuren prijsstijging (%) 200 5 MW 160 50 MW 500 MW piekuren 120 80 40 0 jan 2002 jan 2003 jan 2004 jan 2005 2004 2003 Deze analyse, in combinatie met de gegevens van vorig jaar uit het voorgaande liquiditeitsrapport, laat zien dat de prijsgevoeligheid van de APX voor individuele transacties in 2004 is afgenomen en ook in de eerste maand van 2005 zet deze verbetering zich voort. Dit impliceert dat de liquiditeit op de APX zich positief heeft ontwikkeld. Perceptie van marktpartijen over de ontwikkeling van de APX De resultaten van de enquête onder deelnemers op de groothandelsmarkt voor elektriciteit bevestigen op Directie Toezicht Energie Pagina 20 van 92

hoofdlijnen het bovenstaande beeld dat de liquiditeit op de APX in 2004 is verbeterd ten opzichte van 2003. Het overgrote deel van de respondenten (94%) geeft aan te participeren in de APX en stelt dat het verhandelde volume op de APX ten opzichte van vorig jaar toegenomen is. Daarnaast geeft een meerderheid (61%) van de respondenten aan dat de liquiditeit is verbeterd in het afgelopen jaar. Dit is een forse verbetering ten opzichte van vorig jaar toen slechts 15% een zelfde mening had over 2003. 2.2.3 Ontwikkelingen op de termijnmarkt Naast de centrale spotmarkt APX vindt de groothandel in elektriciteit plaats op de termijnmarkt. Idealiter zouden dezelfde indicatoren als voor de APX geanalyseerd kunnen worden om inzicht te krijgen in de ontwikkeling van de liquiditeit op de termijnmarkt. Echter, het gebrek aan informatie over verhandelde volumes in de termijnmarkt maakt het berekenen van deze indicatoren lastig en soms zelfs onmogelijk. Op basis van gegevens verkregen via Platts, Endex, Heren en de resultaten van de enquête gehouden onder deelnemers op de groothandelsmarkt is toch een aantal indicatoren berekend die gezamenlijk meer inzicht geeft in de ontwikkeling van de liquiditeit. 8 Voor de termijnmarkt wordt een onderscheid gemaakt tussen de handel in standaardcontracten (OTC-marktplaats) en flexibele maatwerkcontracten (marktplaats voor bilaterale contracten). De onderstaande analyse heeft voornamelijk betrekking op de OTC-marktplaats aangezien weinig zicht is op de handel in bilaterale contracten. De indicatoren zijn: Het verhandelde volume op de OTC-markt; De contractgrootte van de verhandelde volumes op de OTC-markt; De spreiding tussen bied- en laatprijzen; en De prijsvolatiliteit van OTC-contracten. Verhandelde volumes Er bestraan geen openbare gegevens over de omvang van het verhandelde volume op de termijnmarkt en de OTC-markt in het bijzonder. Op basis van een korte enquête onder makelaars is toch een inschatting gemaakt van de ontwikkeling in het verhandelde volume op de OTC-markt. De volumes zijn in de periode 2001 tot 2003 sterk gestegen naar een niveau van ongeveer 300 TWh (ongeveer 3 maal de jaarlijkse elektriciteitsconsumptie in Nederland). In 2004 zijn volgens de makelaars de volumes gestegen naar circa 450 TWh en zij verwachten dat deze trend wordt voortgezet in 2005. Echter, de inschatting van de omvang van de OTC-markt verschilt per makelaar; tussen de inschattingen van de makelaars komen verschillen van 100 TWh voor. De resultaten van de enquête onder deelnemers op de groothandelsmarkt voor elektriciteit geven eveneens aan dat de handel op de OTC-markt in januari 2005 is gestegen ten opzichte van januari 2004. 67% van de respondenten geven aan meer volume te hebben verhandeld op de OTC in januari 2005 dan in januari 2004. Een klein deel (23%) geeft aan minder volume te hebben verhandeld. Contractgrootte van de verhandelde volumes In het rapport van vorig jaar is globaal vastgesteld dat een typische contractgrootte van een lange termijn contract ongeveer 5 MW is. Voor de korte termijn is dit 25 MW. Dit jaar is aan de deelnemers op de groothandelsmarkt gevraagd of de omvang van typische contactgrootte is gewijzigd. 8 Heren Ltd heeft aan DTe een overzicht verschaft over de gemelde transacties voor de Nederlandse OTC-markt over 2004. Zie verder: www.endex.nl. en www.platts.com. Directie Toezicht Energie Pagina 21 van 92