Wijzer in de Liefde Draaiboek voor het geven van seksuele voorlichting aan en seksuele vorming van jeugdige asielzoekers en nieuwkomers LES 1 - Kennismaken met seksualiteit - Lesopzet
Inleiding Les 1 gaat over kennismaken met elkaar en met het onderwerp seksualiteit. Het is belangrijk om elkaar beter te leren kennen. Zo kun je een sfeer creëren waarbij de deelnemers zich op hun gemak voelen en over het onderwerp seksualiteit durven praten. In deze les worden werkvormen aangeboden om een veilige sfeer te creëren bijvoorbeeld het gezamenlijk bespreken en op papier zetten van regels en afspraken. Deze regels worden iedere les kort herhaald. Verder is er een werkvorm waarbij op een speelse manier deelnemers uitgenodigd worden om hun vragen te formuleren. Het is aan te bevelen de les aan jongens en meisjes gezamenlijk te geven. Er is één werkvorm, Vraag maar raak, waarbij de groep bij voorkeur opgesplitst wordt in een jongens- en meisjesgroep. 2
Les 1. Kennismaken met seksualiteit Doelen De deelnemers en trainer kennen elkaar bij naam Elke deelnemer kent minimaal één persoonlijke eigenschap van een andere deelnemer Elke deelnemer kan minimaal één gemaakte afspraak benoemen om een veilige sfeer te creëren Elke deelnemer kent de inhoud van de komende lessen seksuele voorlichting Elke deelnemer heeft minimaal één vraag geformuleerd met betrekking tot het lichaam en/of seksualiteit Programma Pagina Tijdsduur 1. Introductie p. 5 10 2. Dit ben ik! 3. Regels afspreken 4. Kennismaken met het onderwerp 5. Vraag maar raak Evaluatie en afsluiting p. 6 p. 8 p. 9 p. 10 p. 12 20 15 10 35 10 Totaal 100 min. Benodigde materialen voor les 1 Basismaterialen: bord of flap-over stiften in verschillende kleuren (gele) Post-it blokjes pennen Zelf maken: brievenbus/schoenendoos blanco kaartjes/briefjes (om vragen op te schrijven) kopieën werkblad Dit ben ik! kopieën werkblad Wat vond je van deze les? Optioneel: kleine bal tekenpapier potloden en kleurpotloden 3
LES 1 - Kennismaken met seksualiteit - Werkvormen 4
Introductie werkvorm Doel Groep De lessen seksuele voorlichting zijn geïntroduceerd bij de deelnemers. Gemengde groepen Werkwijze Stel je voor aan de deelnemers indien ze je nog niet kennen. Geef aan dat er een aantal lessen gegeven gaan worden over vriendschap, relaties en seksualiteit. Vertel erbij dat het leuk en interessant kan zijn hierover te praten en dat de meeste mensen hier veel vragen over hebben. Introduceer de brievenbus als middel om vragen te stellen. Jullie mogen alle vragen stellen die je hebt. Er zijn twee manieren om een vraag te stellen. Je kunt je vraag hier in de groep stellen of je kunt hem op schrijven en in de brievenbus doen. Beide manieren zijn goed. Je bepaalt zelf welke manier jij het fijnste vindt. Als je een vraag in de brievenbus doet hoef je je naam er niet bij te schrijven. Aan het einde van elke les of aan het begin van de volgende les zullen we de vragen met elkaar doornemen. Zet de brievenbus op een plek vlakbij de deur, zodat de deelnemers in het voorbijgaan er een kaartje met een vraag in kunnen stoppen. Geef de brievenbus na de les een toegankelijke plek, zodat deelnemers ook buiten de lessen om hun vragen erin kunnen doen. Voorkom dat je een waardeoordeel uitspreekt over het gebruik maken van de brievenbus. Zeg liever niet: Als je geen vragen in de groep durft te stellen. Wanneer anderen zien dat iemand een briefje in de brievenbus stopt, kan dat schaamte opleveren. Vertel dat het praten over relaties en seksualiteit soms ook lastig kan zijn. Het kan zijn dat er sterke gevoelens bovenkomen of vragen waar je mee zit. Probeer er niet alleen mee te blijven. Je kunt de vraag hier stellen. Je kunt ook naar een goede vriend/vriendin gaan of naar iemand van school of van je familie die je vertrouwt. Misschien vind je het prettig om naar iemand te gaan die je niet kent. Noem een paar mogelijkheden waar deelnemers naar toe kunnen gaan met vragen en vertel dat je de sociale kaart in les 4 verder bespreekt. Maak duidelijk dat openheid en eerlijkheid zeer gewaardeerd worden en dat iedereen onzekerheden heeft op dit gebied. Benadruk dat stoer doen hierover niet nodig is. Vertel in het kort iets over de evaluatiemethoden aan het eind van elke les. Aan het einde van de les willen we graag weten of jullie deze les leuk en belangrijk vonden. We geven een lijstje met vragen of we doen een quiz of een spel. Je mag ook opschrijven wat je van de les vond en de brief in de brievenbus doen. Tijdsduur 10 minuten Materialen brievenbus / schoenendoos blanco kaartjes / briefjes (om vragen op te schrijven) 5
Dit ben ik! werkvorm Doel Groep Werkwijze Deelnemers en trainer kennen elkaar bij naam Elke deelnemer kent minimaal één persoonlijke eigenschap van een andere deelnemer Gemengde groepen Deze werkvorm is in eerste instantie bedoeld voor deelnemers die elkaar nog niet (goed) kennen en/of voor trainers die niet bekend zijn bij de groep. Het doel van deze werkvorm is om elkaar beter te leren kennen voordat je over een gevoelig onderwerp als seksualiteit gaat praten. Daarnaast maakt het de sfeer wat losser, waardoor de deelnemers zich meer op hun gemak gaan voelen. Deel kopieën van het werkblad uit. Bepaal vooraf welke zinnen je door de deelnemers laat invullen. Geef de deelnemers hier 5 minuten de tijd voor. Er zijn diverse methoden van voorstellen. Een aantal voorbeelden: 1. Laat de deelnemers in tweetallen zich aan elkaar voorstellen aan de hand van het werkblad. Geef daar 5 minuten de tijd voor. Na afloop laat je de gesprekspartners elkaar presenteren voor de groep. Het voordeel van de 2-aan-2 methode is dat de deelnemer niet zichzelf hoeft te presenteren voor de groep, maar dat hij/zij gepresenteerd wordt. In 2-aan-2 gesprekken durven mensen vaak meer te zeggen dan in een grote groep. 2. Schrijf de zinnen van het werkblad op het bord of de flap-over. Laat de groep in een kring staan. Wanneer de deelnemers elkaars namen nog niet kennen doe je eerst een namenrondje. Gooi een bal naar een willekeurige deelnemer, waarbij je zijn naam noemt. Deze deelnemer vangt de bal en stelt zichzelf aan de hand van de zinnen op het bord voor. Vervolgens gooit hij de bal naar een volgende deelnemers wiens naam hij noemt, etc. Tijdsduur Materialen 20 minuten kopieën van het werkblad Dit ben ik! bord of flap-over kleine bal Bron: Höppener, P. en Visser, T.; Cursus Vluchtelingenjongeren en seksualiteit, de basistraining; Pharos & Rutgers Consult; februari 2001 6
Dit ben ik! werkblad 1. Mijn naam is... 2. Mijn naam betekent... 3. Ik ben geboren in... 4. Ik ben... jaar 5. Als ik aan de liefde denk dan denk ik aan... 6. Het gekste wat ik in Nederland heb gezien of gehoord is... 7. Mijn favoriete muziek is... 8. Ik ben helemaal dol op... 7
Regels afspreken werkvorm Doel Groep Werkwijze Elke deelnemer kan minimaal één gemaakte afspraak benoemen om een veilige sfeer te creëren De deelnemers staan open voor de afgesproken regels en houden zich eraan Gemengde groep Bij het bespreken van een onderwerp als seksualiteit, is het belangrijk een sfeer te scheppen waarin de deelnemers zich veilig genoeg voelen om vragen te stellen en hun ideeën te verwoorden. Een veilige sfeer kun je onder andere creëren door regels af te spreken hoe er met elkaar wordt omgegaan. Manieren om dit te doen zijn: 1. Plenair regels inventariseren waarbij je zelf begint met een voorbeeld. Regels op een flap-over schrijven en een vaste plaats geven in het lokaal/de ruimte. 2. De deelnemers op gele Post-it papiertjes regels laten opschrijven die zij zelf belangrijk vinden. Deze gegroepeerd op een flap-over plakken en plenair bespreken. Zonodig regels aanvullen of aan de groep voorleggen. Voorbeelden van regels: Naar elkaar luisteren. Elkaar uit laten praten We hebben respect voor elkaars mening Elkaar niet uitlachen, wel samen lachen (humor is belangrijk) Je mag alle vragen stellen; er zijn geen stomme vragen Het is de bedoeling dat iedereen actief aan de lessen meedoet, maar er is ook ruimte om eigen grenzen aan te geven (niet mee doen als je écht niet wilt, geen antwoord geven op een vraag als je dat écht niet wil). Je kunt dan zeggen: Ik pas even Privacy: persoonlijke verhalen die verteld worden in de groep worden niet aan andere mensen doorverteld. Alles blijft binnenskamers. Mobiele telefoons staan uit Bespreek de regels. Leg ze vast en maak een duidelijke afspraak (commitment) dat deze regels vanaf nu gelden. Herhaal iedere volgende les de afgesproken regels. Tijdsduur Materialen 15 minuten flap-over stiften gele Post-it velletjes pennen Bron: Höppener, P. en Visser, T.; Cursus Vluchtelingenjongeren en seksualiteit, de basistraining; Pharos & Rutgers Consult; februari 2001 8
Kennismaken met het onderwerp werkvorm Doel Groep Werkwijze Elke deelnemer kent de inhoud van de komende lessen seksuele voorlichting Gemengde groep Associatieoefening: Kies een woord, bijvoorbeeld TOEKOMST, LIEFDE of SEKSUALITEIT en schrijf dit midden op het bord of de flap-over. Maak een inschatting welk woord bij deze groep past. Een woord als toekomst is neutraler dan woorden als liefde en seksualiteit. Laat de deelnemers vrij associëren op dit woord. Schrijf alle associaties in een ster om het woord heen. Wanneer er geen associaties meer zijn, cluster je de woorden, bijvoorbeeld in de volgende groepen: gevoel gedrag grensoverschrijdend gedrag lichaam puberteit vriendschap en relaties homoseksualiteit geboorteregeling/anticonceptie veilig vrijen/soa&hiv Schrijf op een flap-over welke onderwerpen besproken gaan worden in de komende lessen. Maak duidelijk in welke lessen de onderwerpen die de deelnemers genoemd hebben besproken gaan worden. Hang de flap-over op tijdens elke les. Tot slot kun je in het kort plenair inventariseren of de deelnemers eerder informatie hebben gehad over relaties, seksualiteit, voortplanting, soa en hiv? Zo ja, wanneer was dat, waar en van wie? Tijdsduur Materialen 10 minuten bord of flap-over stiften 9
Vraag maar raak werkvorm Doel Doelgroep Werkwijze Elke deelnemer heeft minimaal één vraag geformuleerd m.b.t. lichaam en/of seksualiteit (mondeling of schriftelijk) De trainer weet aan welke informatie de deelnemers behoefte hebben De deelnemers hebben kennisgemaakt met een actieve en lichtvoetige manier van werken Jongens en meisjes apart Er zijn verschillende werkvormen geschikt om vragen te inventariseren. 1. Op een flap-over gezamenlijk een lichaam tekenen. Meisjesgroepen tekenen eerst een meisje en daarna een jongen. Jongensgroepen andersom. Om de beurt tekent iemand een lichaamsdeel. Daarna geeft hij de stift door aan een ander die er weer een lichaamsdeel bij tekent totdat het lichaam compleet is. Vervolgens mag iedereen dat lichaamsdeel omcirkelen waar hij/zij vragen over heeft. Als iedereen voldoende heeft omcirkeld worden de vragen geïnventariseerd en erbij geschreven. Daarna wordt er over gegaan op het tekenen van het lichaam van de andere sekse. Als iemand niet wil tekenen dan geeft hij de stift door aan de volgende. Wanneer de deelnemers alleen een hoofd of een lichaam met bedekkende kleding tekenen, kan dit vermijding betekenen. Probeer dit te doorbreken met een grapje. Hebben jullie onder de douche ook altijd kleren aan? Hebben jullie ook alleen een hoofd? De tekeningen met vragen dienen als leidraad voor het vervolg van de voorlichting. Alle vragen dienen in de voorlichting aan bod te komen of doorverwezen te worden naar externe instanties, internetsites of literatuur. Je kunt er ook voor kiezen om groepjes deelnemers antwoorden op bepaalde vragen te laten opzoeken met behulp van internet en bibliotheek. Alternatief voor stille/verlegen groep: laat de deelnemers eventuele vragen op kaartjes schrijven en in de brievenbus doen. Op deze speelse manier wordt duidelijk waar de informatiebehoefte van de deelnemers ligt. Het is niet verplicht om mee te doen, maar als deelnemers groepsgenoten zien tekenen, nodigt het hen uit om mee te doen. Het is voor de deelnemers een veilige manier om aan te geven waar ze meer over willen weten. Daarnaast krijg je als trainer een beeld van de voorkennis en informatiebehoefte van de deelnemers. 2. Zet een torso op tafel en laat de deelnemers in een halve cirkel eromheen staan. Gebruik bij voorkeur een torso met een mannelijk en vrouwelijk geslacht. Laat elk onderdeel zien waarbij je de deelnemers vraagt de onderdelen te benoemen. Laat hen vervolgens op blanco kaartjes hun vragen schrijven en laat ze die in de brievenbus doen. Bij een mondige groep kun je de vragen ook plenair inventariseren 10
en op een flap-over schrijven. Tijdsduur Materialen 35 minuten flap-over stiften in verschillende kleuren brievenbus blanco kaartjes pennen Bron: Höppener, P. en Visser, T.; Cursus Vluchtelingenjongeren en seksualiteit, de basistraining; Pharos & Rutgers Consult; februari 2001 11
Wat vond je van deze les? werkvorm Doel Groep Deelnemers geven in eigen woorden weer wat ze vonden van deze les Gemengde groepen Werkwijze Aan het eind van de les het werkblad anoniem laten invullen: 1. Wat vond je leuk in deze les? 2. Wat vond je niet leuk? 3. Wat vond je moeilijk? Laat de deelnemers het werkblad in de brievenbus stoppen. Alternatief: Laat de deelnemers een tekening maken van de les, waarin naar voren komt wat ze van de les vonden. Tijdsduur 10 minuten Materialen kopieën van het werkblad Wat vond je van deze les? brievenbus potloden en kleurpotloden tekenpapier 12
Wat vond je van deze les? werkblad 1. Wat vond je leuk in deze les? 2. Wat vond je niet leuk? 3. Wat vond je moeilijk? 13
LES 1 - Kennismaken met seksualiteit - Bijlagen 14
Gebruikte bronnen Akker, van den, A., Mouthaan, I., De Neef, M.; Lespakket multiculturele seksuele voorlichting en vorming; GG&GD Utrecht, afd. JGZ; 1997 Baan, Jan; Seksuele voorlichting aan AMA s, Handleiding voor mentoren in Kleine Woonheden; Stichting Pharos; 2001 Höppener, P. en Visser, T.; Cursus Vluchtelingenjongeren en seksualiteit, de basistraining; Pharos & Rutgers Consult; februari 2001 15