Factsheet 12 in 2020, 0 in 2030. We kunnen zonder gas. Beschermen van het klimaat en voorkomen van aardbevingen door de gaswinning in Groningen, betekent dat we snel op een andere manier in onze behoefte aan warmte en andere energie moeten voorzien. In deze factsheet beantwoorden we de vraag Wat moet er gebeuren om die omslag voor 2030 te maken? Daarbij richten we ons op 12 miljard kubieke meter gaswinning in 2020 (het winningsniveau dat aardbevings-risico's minimaliseert) en bijna geen gasproductie en gebruik in 2030 (het veilige niveau voor het klimaat). De huidige situatie In het Groninger gasveld wordt laagcalorisch gas gewonnen. Dit gas bevat naast methaan ook veel stikstof en daarom brandt dit gas minder fel. Op dat laagcalorisch gas hebben we de CV-installaties en gasfornuizen aangepast in Nederland en onze buurlanden. Het hoogcalorisch gas dat de industrie meestal gebruikt, komt dus niet uit Groningen. Als er een te kort is aan Gronings gas wordt dit vervangen door hoogcalorisch gas te mengen met stikstof. Gas dat hiervoor wordt gebruikt komt uit kleine velden in Nederland, de Noordzee, Noorwegen of Rusland. Enkele cijfers De productie uit Groningen is dit jaar 27 miljard kubieke meter (2016, productielimiet) en de productie uit andere (kleine) velden onder de Noordzee en op land is 22 miljard kubieke meter (2015, behaalde productie 1 ). In Nederland wordt ca. 20 miljard m 3 (kubieke meter) aan laagcalorisch gas via regionale netbeheerders afgezet 2. Daarvan gaat ca. 10 miljard m 3 naar huishoudens (met name voor verwarming), ca. 5 miljard m 3 naar kantoren, instellingen en winkels (verwarming), de laatste 5 miljard m 3 gaat naar MKB bedrijven, zoals de glastuinbouw 3. Het grootste deel van dit gas wordt gebruikt voor verwarming en is dus in belangrijke mate afhankelijk van de temperatuur. Ook wordt tot 3 miljard m 3 laagcalorisch gas door Gasterra geleverd aan grootverbruikers zoals elektriciteitscentrales en enkele bedrijven. Daarnaast wordt er nog 10 miljard m 3 hoogcalorisch gas verbruikt door de industrie en elektriciteitscentrales (afzet via hoofdtransportnet 4 ). Dit is gas uit kleine velden en de import. 1 Jaarverslag Gasterra 2015 2 CBS Aardgasbalans 3 Energiebesparing in de gebouwde omgeving, CE Delft 2016 en Gaswinning in Groningen 2015, BuroBontenbal 2015 voor Milieudefensie 4 CBS Aardgasbalans
Gaswinning in Groningen, een dalende lijn De gaswinning in Groningen steeg begin deze eeuw naar boven de 40 miljard m 3 per jaar met een piek in 2013, het jaar na de zware aardbeving in Huizinge, in 2012. Om aardbevingen te dempen in aantal en kracht is de gasproductie ondertussen door de rechter teruggeschroefd naar 27 miljard m 3, maar dat is nog niet voldoende om de veiligheid te garanderen. Dat de gasproductie in Groningen binnen afzienbare tijd ophoudt is al lang bekend. De NAM geeft dat in het recente winningsplan met de volgende woorden aan: Vanaf 2020 zal de eindfase geleidelijk ingaan en de productie jaarlijks afnemen. Vanaf 2040 gaat het om de laatste winning en worden de winningsputten ontmanteld. Hoe lang de eindfase duurt is afhankelijk van het tempo waarmee de gasbel wordt opgebruikt. Nederland kan binnen 15 jaar vrijwel zonder (Gronings) gas. Minimaliseren van de gaswinning dempt de kracht en het aantal aardbevingen en past binnen de transitie naar een samenleving met een schone en veilige energievoorziening. De winning van Gronings gas kende pieken en dalen, daalt nu al enkele jaren en ligt nu weer onder het niveau van begin deze eeuw. In deze notitie laten we zien dat we die daling verder door kunnen zetten. Grafiek: productiehistorie Groningen gasveld 1965 2015 (miljard m 3 ) 5 De context energieverbruik in Nederland en West-Europa Gasverbruik is niet los te zien van de rest van onze totale energiebehoefte. Het Energierapport 6 komt op een totale beschikbare hoeveelheid duurzame energie in Nederland in 2050 van 2100 Petajoule (exclusief kernenergie en biomassa-import). In 2014 was ons totaal binnenlands energieverbruik echter ruim 3000 petajoule 7. De conclusie is duidelijk: We moeten minstens 1/3 van ons huidige verbruik besparen. Voor de landen om ons heen, die ook gebruik maken van gas uit Groningen geldt grofweg hetzelfde. 5 http://www.namplatform.nl/mediatheek/winningsplan-2016.html, 19 april 2016. 6 Energierapport tabel 5.3 ministerie van Economische Zaken 2015 7 CBS, Energiebalans, https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/17/laagste-energieverbruik-in-20-jaars
Tabel: Afzet hoogcalorisch en laagcalorisch (Gronings) gas in miljoen m 3 in Nederland 8 Totaal Hoogcalorisch (via hoofdnet) Totaal Laagcalorisch Laagcalorisch via regionale netwerken Laagcalorisch (industrie en centrales) 2012 16200 27.386 25.507 1.879 2013 15300 28.774 25.078 3.696 2014 15180 22.920 19.919 3.001 2015 14310 23.889 21.061 2.828 Binnenlandse gasvraag De volledige uitvoering van het Energieakkoord 9 zorgt voor een daling van de totale binnenlandse gasvraag van ruim 42 miljard m 3 in 2012 naar 35 miljard m 3 in 2023, het ijkjaar uit het klimaatakkoord. Daar bovenop is er nog een besparingspotentieel van 11 tot 16 miljard m 3 gas voor 2020 waarvoor extra beleid en extra afspraken nodig zijn 10. Er is vooral veel winst te halen in het gasvrij maken van de gebouwde omgeving, de glastuinbouw en energiebesparing in de industrie. 11 Dat besparingspotentieel bestaat grotendeels uit laagcalorisch Gronings gas. Tabel: Gas aanbod- en verbruikscijfers, totaal, hoog- plus laagcalorisch in miljoen m 3 per jaar 12 In het vervolg van de notitie gaan we uit van de gemiddelden uit de laatste kolom. 8 Afzet Gronings gas op basis van e-mail van Gasunie Transport Services 9 www.energieakkoordser.nl 10 Zie Greenpeace ECN Hoe beperken we de gasvraag in Nederland 19-06-2015 11 Zie Greenpeace ECN Hoe beperken we de gasvraag in Nederland 19-06-2015 12 Aardgasbalans CBS
Buitenlandse gasvraag Gronings gas wordt niet alleen gebruikt door Nederlanders. In Duitsland, België en Frankrijk wordt opgeteld evenveel Gronings gas gebruikt als in Nederland. De gasmarkt voor laagcalorisch gas kent in deze vier landen ongeveer 15 miljoen aansluitingen en is voor het overgrote deel gericht op de kleinverbruikersmarkt (huishoudens) en de kleine industrie 13 Er zijn in 2020 nog lopende exportcontracten voor 24 tot 29 miljard m 3 per jaar. In de periode 2020-2030 worden deze afgebouwd naar nul. In alle drie de landen is het plan dat mogelijk te maken door apparatuur die nu alleen geschikt is voor laagcalorisch (Gronings) gas om te bouwen of te vervangen voor apparatuur die geschikt is voor hoogcalorisch gas. De mogelijkheden om aardgas in te ruilen voor duurzame warmte en besparing, zijn echter van een zelfde orde van grote als in Nederland. Focussen op ombouwen en dus besparing negeren zou een gemiste kans zijn. In Nederland staat die omschakeling gepland voor na 2030. Maar wat ons betreft wordt er dan nauwelijks nog gas gebruikt. Aanlengen en conversiecapaciteit De binnen- en buitenlandse vraag naar laagcalorisch gas wordt niet alleen voorzien door middel van gas uit de Groninger gasbel. Gronings gas wordt aangelengd met hoogcalorisch gas om het Groningenveld te sparen. Er kan zonder problemen ongeveer tien procent hoogcalorisch gas aan het Groningse gas worden toegevoegd. Daarnaast is het mogelijk om hoogcalorisch gas uit kleine velden in Nederland, de Noordzee en importgas, om te zetten in laagcalorisch, pseudo Gronings gas. Voor deze conversie hoeft er slechts stikstof te worden toegevoegd aan het gas. De conversiecapaciteit wordt momenteel uitgebreid met een extra fabriek in Zuidbroek. Tot en met 2019 is de conversiecapaciteit per jaar 20 miljard m 3 daarna 24-25 miljard m 3. Overzicht te realiseren reducties In theorie is het mogelijk om de Groningse gaswinning in 2020 te reduceren tot de als veilig geziene 12 miljard m 3. De komende 15 jaar kan het gebruik van 'Gronings' gas in Nederland en omringende landen afgebouwd worden naar (bijna) nul. De winning vanuit de gasbel onder Groningen kan sterk worden afgebouwd als de maatregelen die we in het vervolg van deze notitie bespreken snel ter hand worden genomen. Als we dat als Nederland doen, zal de gasbel in 2040 niet leeg zijn, maar blijft er nog een kleine 'strategische reserve' achter de hand. 13 Notitie GTS (Gasunie Transport Services) november 2013
Tabel: Gemiddeld verbruik en reductie per sector per jaar. Sector Gem. Verbruik 2012 2015 Reductie 2020 Verbruik 2020 Reductie 2030 A. Woningbouw 11 4 7 5 2 B. Utiliteitsbouw 5 1,5 3,5 2,5 1 C. Glastuinbouw 4 2 2 2 0 D. E-centrales /Industrie 3 2 1 1 0 E. Subtotaal binnenlands verbruik (A t/m D) 23 13,5 3 F. Export 25 5 20 20 0 G. Conversie capaciteit 20 25 25 H. Totaal verbruik (E+F) 48 14,5 33,5 32,5 3 Verbruik 2030 Winning in Groningen (H G) 28 8,5-22 Opvallend is dat bij volledig inzetten van de beschikbare conversiecapaciteit er vanaf 2020 nog maar 8,5 miljard m 3 gas uit het Groningenveld nodig is. In de praktijk zal dat vermoedelijk wat meer zijn, indien besparingsoperaties minder daadkrachtig worden opgepakt dan wij voorstellen of als er technische tegenslagen zijn. Opties voor reductie van de gasvraag en gasproductie Zowel, winning, export als gebruik van aardgas zijn de afgelopen jaren gedaald. Het binnenlands verbruik daalde met 5,4 miljard m 3 van 43,5 naar 38,2. Als we het gebruik van (Gronings) gas willen minimaliseren moet in alle sectoren het gebruik fors naar beneden. Wat moet er gebeuren om de komende de 15 jaar een verdere substantiële besparingen in de gasvraag te realiseren? Woningen en gebouwen (huidig verbruik: 15 miljard m 3 ) Per jaar wordt er 10-11 miljard m 3 aardgas verbruikt in woningen ten behoeve van het verwarmen van gebouwen en tapwater. De utiliteitsbouw verbruikt 5-6 miljard m 3. In totaal wordt ongeveer 15 tot 17 miljard m 3 verbruikt. De gebouwde omgeving verbruikt hiermee ongeveer drie kwart van al het aardgas dat wordt ingezet voor energetische doeleinden (exclusief de energiesector). In dit verbruik is een licht dalende trend zichtbaar 14. Het renoveren van alle huizen naar een A-label (gemiddeld) is een forse operatie die naar schatting 80 miljard euro kost, maar leidt volgens ECN 15 tot een besparing van (maximaal) 6 miljard m 3 gas. In utiliteitsgebouwen kan volgens ECN technisch gesproken anderhalf miljard m 3 worden bespaard. De kostenraming hiervoor is 18 miljard euro.. In totaal is verwarming in de gebouwde omgeving goed voor 20% van het totale Nederlandse energieverbruik. Omdat ruim 40% van die 20% wordt verbruikt in de utiliteitsbouw, moet hier ook veel gebeuren. 14 Op weg naar een klimaatneutrale gebouwde omgeving 2050 (cijfers 2012) CE Delft 2015 15 Greenpeace ECN 2015: Hoe beperken we de gasvraag in Nederland?
De resterende 7,5 miljard m 3 gas die wordt verbruikt in woningen en gebouwen, kan worden bespaard door gasverwarming te vervangen door warmtepompen, geothermie en restwarmte. CE Delft berekende dat bijna een miljoen woningen kunnen worden aangesloten op geothermische bronnen 16. Onderzoekers van de EU zien nog meer kansen en schatten dat 30% van de Nederlanders woont in gebieden waar geothermische verwarming mogelijk is. 17 Het realiseren van de besparing van 7,5 miljard m 3 via renovaties en alternatieve warmtebronnen in de periode 2018-2030, 12 jaar, betekent volgens de schatting van ECN dat er jaarlijks ruim 8 miljard euro moet worden geïnvesteerd door bezitters van (huur)huizen en kantoren. De bouw en installatiebranche moet voor dit bedrag werkzaamheden uitvoeren en installaties inkopen. Dat is 4 tot 5 keer meer dan er nu in deze branche wordt omgezet. Dit echter nog maar de helft van het gasverbruik in de gebouwde omgeving. Om naar nul in 2030 te komen, zal de hoeveelheid werk dus nog verder toenemen (8 tot 10 maal de huidige werkgelegenheid in de sector). Deels zal het gaan om werkzaamheden in de infrastructuur sfeer: aanpassen van het elektriciteitsnetwerk, aanleggen van warmtenetten en het slaan van geothermische bronnen. Het slaan van bronnen en het bouwen van de geothermische centrales zal al bijna drie miljard euro kosten 18. De investeringskosten zullen dan ook verdubbelen naar 16 miljard per jaar. Dat is een grote organisatorische uitdaging, die vraagt om heldere politieke keuzes. Onder de huidige marktomstandigheden zijn veel investeringen niet rendabel. Bovendien is voor woningeigenaren nog niet duidelijk hoe het energiesysteem waar op moet worden aangesloten er uit gaat zien. Ook de ontwikkeling van de energieprijs is onzeker. Aanpassingen aan het huis zijn bovendien niet populair door het gedoe er om heen. Er moet dus nog veel gebeuren om mensen te overtuigen en te motiveren. Wat moet er gebeuren: Gasprijs omhoog, belasting op energiebesparende renovaties omlaag; Belonen van installatiebedrijven die vakmensen opleiden en in dienst nemen; Opleiden bouwvakkers en installateurs; Het stimuleren van geothermie o.a. door het verstrekken van risicodragend kapitaal; Wijkenergiebestemmingsplannen opstellen in overleg met wijkbewoners. Glastuinbouw (huidig verbruik: 4 miljard m 3 ) De glastuinbouw kan volledig overschakelen op het gebruik van aardwarmte, restwarmte en warmte van de zon. Gebruik van zonnewarmte zal, zeker als geen gebruik wordt gemaakt van warmte-koude opslag wel betekent dat niet alle teelten het jaar rond mogelijk zijn. In het Westland en omgeving is aardwarmte beschikbaar en enkele tuinders maken hier al gebruik van. In andere tuinbouwgebieden is dit niet mogelijk. Deze tuinbouwgebieden moeten wellicht verhuizen naar gebieden waar wel aardwarmte beschikbaar is zoals in midden Noord-Holland 19. Tuinders maken ook gebruik van CO2. Vanuit het Rotterdamse industriegebied en IJmond is ruim voldoende CO2 beschikbaar voor tuinders in Zuid- en Noord-Holland. Dit vergt wel uitbreiding en aanleg van CO2-netten vanuit petrochemie en staalindustrie. Voor tuinders betekent dit dat er grote investeringen nodig zijn, zeker als er bedrijven verplaatst moeten worden. Een deel van de Nederlandse glastuinbouw is slechts mogelijk dankzij de beschikbaarheid van goedkope warmte (gas). Gas is in de toekomst niet meer beschikbaar. Het is de vraag of er voldoende rest- en geothermische warmte beschikbaar is voor grootschalige, exportgerichte, glastuinbouw. Geothermische bronnen zijn immers niet onuitputtelijk en ook nodig voor stadsverwarming. 16 Warmtenetten en Geothermie CE Delft 2016 17 Geothermal District Heating Potential in Europe, project Geodh 2014, pagina 38 18 Warmtenetten en Geothermie CE Delft 2016 19 Warmtenetten en Geothermie CE Delft 2016
Wat er moet gebeuren: Afbouwen grootverbruikerstarief glastuinbouw; Herstructureren glassector, aanwijzen nieuwe concentratiegebieden op basis beschikbaarheid warmte en koolstofdioxide, meefinancieren bedrijfsverplaatsingen; Aanleggen en financieren van warmte- en CO2-netwerken. Energiecentrales en industrie (huidig verbruik: 10 miljard m 3, laagcalorisch gas) Een aantal gasgestookte elektriciteitscentrales in Nederland draait op Gronings gas. Vanaf 2012 t/m 2015 is respectievelijk 1,8; 2,2; 1,6 en 0,8 miljard m 3 laagcalorisch gas gebruikt voor elektriciteitsproductie via centrales. Deze waarden zijn relatief laag in vergelijking met eerdere jaren vanwege hoge inzet van kolen voor elektriciteitsproductie 20. Voor zover deze opwekkingscapaciteit nog nodig is kunnen de centrales gebruik maken van hoogcalorisch gas. De rest van het gas dat rechtstreeks aan grootverbruikers wordt geleverd, 1 tot 2 miljard m 3, wordt vooral gebruikt voor warmteproductie in onder andere de voedingsmiddelensector. Het vervangen van deze warmtevraag door geothermie, restwarmte en elektrische warmte is mogelijk als er warmte beschikbaar is en/of het elektriciteitsnet voldoende capaciteit heeft en er extra windturbines worden gebouwd. Wat moet er gebeuren: Zo nodig geschikt maken van enkele elektriciteitscentrales voor hoogcalorisch gas door het aanpassen van turbines of door het bijmengen van stikstof; Vervangen van gascentrales door duurzame energiebronnen. Elektriciteitsproductie (huidig verbruik: 5 tot 12 miljard m 3 hoogcalorisch gas) Hoewel in de meeste elektriciteitscentrales geen Gronings gas wordt gebruikt, bespreken we de sector toch, omdat een groot deel van de gasverwarming naar alle waarschijnlijkheid zal worden vervangen door verwarmingssystemen waarvoor elektriciteit nodig is (warmtepompen, warmtekoudeopslag (WKO), infraroodpanelen) De elektriciteitssector gebruikt onder de huidige marktomstandigheden 4,9 miljard m 3 aardgas. Als alle kolencentrales (met een vermogen van 7321MW) vervangen worden door gas 21 dan stijgt het verbruik naar maximaal 11, 7 miljard m 3 gas 22. Dit is (op 1 a 2 miljard m 3 na) geen gas uit Groningen, maar hoogcalorisch gas vanuit kleine velden, importpijpleidingen en LNG import door middel van tankschepen. De verwachting is echter dat de kolencentrales grotendeels door wind, zon en elektriciteits-import worden vervangen. Het bovenstaande is dus een maximaal scenario. Volgens het Energieakkoord gaat het opgesteld vermogen duurzame energie groeien van 5.000 MW in 2016 naar 15.000 MW in 2022. De prognose van netbeheerder Tennet is dat dit in 2030 doorgroeit naar meer dan 25.000 MW. Steenkool inruilen voor gas is dus een tijdelijke zaak. En waar concurreren met steenkool bijna onmogelijk is, kon vooral windenergie het wel eens winnen van aardgas op de elektriciteitsmarkt. 20 https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-33529-214.html vraag 19 21 Uitgaande van 1000MW kolen = 1,6 miljoen m 3 gas 22 Greenpeace ECN 2015: Hoe beperken we de gasvraag in Nederland
Wat kan de extra gasvraag in de energiesector door het uitfaseren van kolencentrales rechtstreeks compenseren? Die mogelijkheden zijn beperkt, er is binnen het energieakkoord al een redelijk ambitieuze opgave voor duurzame stroomproductie afgesproken. Maar met veel inzet zijn er wel mogelijkheden. 1.5 GW extra Wind op zee (scheelt 1.1 miljard m 3 aardgas ) 2.5 GW extra Wind op land (scheelt 1.1 miljard m 3 aardgas ) 10 GW extra zonne-energie door salderen door te zetten en uit te bereiden naar bedrijfsgebouwen (scheelt 1.8 miljard m 3 gas ) 23 Industrie (huidig verbruik: 10 miljard m 3, hoogcalorisch gas) De zware (petrochemische)industrie gebruikt veel gas, wel 10 miljard m 3 hoogcalorisch gas, afkomstig uit kleine gasvelden in Nederland, de Noordzee en import. Voor het minimaliseren van het gebruik van Gronings gas is de zware industrie daarom in eerste instantie slechts ten dele relevant. Omdat het mogelijk is om hoogcalorisch gas om te zetten naar laagcalorisch, kan vraagreductie wel ruimte bieden om Gronings gas voor andere sectoren te vervangen. Wat er moet gebeuren: Extra investeren in efficiency; Vergroten capaciteit elektriciteitsnetwerk en -opwekking duurzame energie; Stimuleren van het bij elkaar in de buurt vestigen van bedrijven die gebruik maken van elkaars warmte door warmtenetten (co-siting); Financieren bedrijfsverplaatsingen; Afbouwen grootverbruikerstarieven. Gasexport In Duitsland, België en Frankrijk zijn vergelijkbare maatregelen als in Nederland mogelijk om het verbruik van gas te reduceren. Ook in onze buurlanden wordt Gronings gas vooral gebruikt voor het verwarmen van huizen en (kantoor)gebouwen. Duitsland en België zijn begonnen met het ombouwen van gasinstallaties. Ze worden geschikt gemaakt voor het gebruik van hoogcalorisch gas, om de afhankelijkheid van gasimporten uit Nederland te beperken met het oog op het aflopen van exportcontracten 24. Deze operatie moet in 2030 voltooid zijn 25. De vraag is of deze dure ombouw operatie zinvol is, en ook hier niet beter ingezet kan worden op het versneld vervangen van laagcalorisch gas voor duurzame warmte en besparing. In deze analyse gaan we nog uit van de overschakeling naar hoogcalorisch gas. Hierdoor kan de export van gas sneller afnemen dan het binnenlands gebruik. Alternatieve energiebronnen en overige sectoren Het vergisten van mest kan volgens een quick-scan in opdracht van Greenpeace bijna 3 miljard m 3 gas opleveren. Dit gas kan worden gebruikt om het gasnet te voeden, voor gebruik in woningen. Het lijkt echter logisch om (groen) gas te reserveren voor de chemische industrie en het goederentransport. In deze sectoren is elektrificatie vooralsnog geen realistische optie. Wind- waterkracht- en zonne-energie kunnen in Europees verband een groot deel van de elektriciteitsproductie opvangen. Wel moeten er dan back-up systemen worden gebouwd zoals batterijen of energiecentrales die overtollige duurzame energie kunnen omzetten in een gas. De energiecentrales moeten dit gas dan kunnen inzetten als brandstof op momenten dat de duurzame energieproductie niet aan de vraag kan voldoen. 23 Greenpeace ECN 2015: Hoe beperken we de gasvraag in Nederland 24 Mogelijkheden kwaliteitsconversie en gevolgen voor de leveringszekerheid Update 2015 van resultaten onderzoek-7, GTS 2015 25 Website Gasunie Duitsland
Restwarmte en geothermische warmte kunnen via warmtenetten (stadsverwarming) worden gebruikt om huizen, kantoren en kassen te verwarmen. De vraag is hoeveel warmtenetten er voor 2030 zijn te realiseren. Als we kijken naar de reeds bestaande gebieden op restwarmte die boven of aangrenzend aan geothermiegebieden liggen gaat het om ruim 230.000 woningen en ruim 5.000 utiliteitsaansluitingen (16 van de 23 gebieden). Daarnaast zijn er nog 700.000 woningen in gebieden waar nog geen warmtenetten liggen maar waar wel aardwarmte ingezet kan worden. Conclusie Om de gasvraag te verminderen en de winning in Groningen te minimaliseren moet er veel gebeuren, wat een grote maatschappelijke uitdaging is. Op termijn zijn alle vormen van energiebesparing en verbeterde efficiency echter rendabel ten opzichte van het importeren van duur gas. Omdat verandering van het energiesysteem een zaak van de lange adem is, kan dit niet zonder sturend en faciliterend overheidsbeleid: keuzes maken en investeren in de toekomst. De politieke vraag is hoe lang we de Groningers willen blijven belasten met gasbevingen en hoe lang we willen doorgaan met het opwarmen van het mondiale klimaat. Maken we vaart of maken we de gasbel helemaal leeg?