Healthy Ageing Gezond ouder worden betreft ons allemaal. Het begint al bij de conceptie: ouders die hun genen en dus ook hun eventuele risico s doorgeven. Daarna de negen maanden in de baarmoeder, waar eveneens processen plaatsvinden die bepalend zijn voor een gezonde levensloop of het ontstaan van ziekte later in het leven. En ook na de geboorte houdt het niet op. De stijl van leven, het voedingspatroon, de hoeveelheid lichaamsbeweging, het medicijngebruik Al deze factoren beïnvloeden de ontwikkeling van gezondheid. De aard van deze factoren en hoe ze zich tot elkaar verhouden, is nog lang niet duidelijk. Daar is nieuwe kennis voor nodig. De wetenschappers van het UMCG en hun nationale en internationale partners dragen bij aan het genereren van deze fundamenteel nieuwe kennis.
Universitair Medisch Centrum Groningen Healthy Ageing Het UMCG participeert in het Healthy Ageing Network Northern Netherlands (HANNN)
Voorwoord Het UMCG bouwt aan de toekomst van gezondheid. Daarom leggen wij de komende jaren het accent op Healthy Ageing: gezond en actief oud worden. Deze keus sluit naadloos aan op onze traditie. Chronisch zieken staan al decennia centraal in het UMCG. De kracht van het UMCG is de snelle uitwisseling en toepassing van kennis en ervaring binnen de keten wetenschappelijk onderzoek, patiëntenzorg en onderwijs. Dat maken wij waar binnen onze organisatie maar ook binnen het Healthy Ageing Network Northern Netherlands, samen met onze nationale en internationale partners. Namens de Raad van Bestuur, Bert Bruggeman, voorzitter UMCG Healthy Ageing 3
Inhoud 20 6 16 Gezond en actief oud worden UMCG kennismotor Healthy Ageing 21 27 Biobanken LifeLines 22 Basaal onderzoek ERIBA 29 26 33 39 Preventie Sneller opsporen 34 Ageing Brain 34 Take Care 37 Zorg UMCG Centrum voor Ouderengeneeskunde 41 UMCG faciliteit voor partikeltherapie 42 32 45 51 Technologie Biomaterialen 47 Technology for the Elderly 47 Opleidingen Onderwijs en opleidingen 53 Arbeidsmarkt 54 38 44 UMCG Healthy Ageing 50
Gezond en actief
oud worden UMCG Healthy Ageing 7
Dé uitdaging Hoe kunnen we oud worden in goede gezondheid? Hoe kunnen we de gevolgen van chronische ziekten voorkomen? Hoe kunnen we het welbevinden en welzijn van ouderen verhogen? Hoe kunnen we tot op hoge leeftijd naar tevredenheid participeren in de samenleving en op de arbeidsmarkt? Het beantwoorden van deze vragen is dé uitdaging van de 21 e eeuw. Want we worden wel steeds ouder maar het moment dat chronische ziekten en ouderdomskwalen zich beginnen te manifesteren, komt niet later. Sterker nog: de komende jaren zal een toename van welvaartsziekten gerelateerd aan overgewicht laten zien. Dat heeft gevolgen voor de gezondheidszorg. Steeds meer mensen doen er een beroep op. Echter, er zijn steeds minder verpleegkundigen en verzorgenden die zorg kunnen bieden. De urgentie is hoog. Vanaf 2010 gaat de babyboom-generatie met pensioen. De productieve bevolking zal daarna sterk krimpen.
van de 21 e eeuw In 2025 is bijna een kwart van de bevolking in Nederland ouder dan 65 jaar. Welvaart en welzijn, kennisontwikkeling, economische groei, gezondheidszorg, infrastructuur alles zal door steeds minder mensen moeten worden gerealiseerd. Als we niets doen, leidt dat tot onevenredig hoge lasten voor komende generaties. Een oplossing is dat toekomstige ouderen langer maatschappelijk actief blijven. En dat kan! Als er wordt voldaan aan een voorwaarde: ouder worden in goede gezondheid. Ook zonder aanstormende vergrijzing is gezondheid voor de mens het hoogste goed. Uit onderzoek blijkt dat mensen hun gezondheid een van de belangrijkste waarden vinden. Nu is het nog zo dat de stijgende levensverwachting ons niet méér gezonde jaren brengt. Healthy Ageing staat wereldwijd sterk in de belangstelling. Geen wonder, want een goede gezondheid vanaf de geboorte is allesbepalend voor de kwaliteit van leven. UMCG Healthy Ageing 9
Healthy Ageing Network Northern Netherlands pakt de handschoen op Hoe worden we actief gezond ouder vraagt om een kennisspurt. Om die te realiseren hebben het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) en de hogescholen, overheden en het bedrijfsleven in de drie noordelijke provincies van Nederland een kenniscluster rond het thema Healthy Ageing opgericht: het Healthy Ageing Network Northern Netherlands Region of Knowledge & Development (HANNN). UMCG Healthy Ageing 11
Noord-Nederland als living lab Het is de ambitie van het Healthy Ageing Network Northern-Netherlands (HANNN) om een Noord- Europese topregio te worden op het gebied van gezond ouder worden. Met Noord-Nederland als kloppend kennishart, want in het Noorden ligt al een stevig fundament. Topwetenschappers van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) en de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) werken al jaren aan het verouderingsvraagstuk. Onderwijs- en zorginstellingen participeren in spraakmakende zorginnovatieprojecten, bijvoorbeeld hoe domotica en robotica kunnen worden ingezet om de zelfstandigheid van ouderen en chronisch zieken zo lang mogelijk te behouden. Oost-Groningen is nu al proeftuin voor slimme oplossingen in huis en zorg op afstand. De Noord-Nederlandse sleutelgebieden Sensortechnologie, Agribusiness en LifeSciences sluiten moeiteloos aan bij Healthy Ageing. Dankzij onderlinge samenwerking tussen kennisinstellingen, zorginstellingen en het bedrijfsleven neemt de innovatiesnelheid toe. Door de krachten te bundelen kan maximaal worden ingezet op kennisontwikkeling, valorisatie en spin-off. Het UMCG is stakeholder van het succesvolle Zorg Innovatie Forum, de netwerkorganisatie die zich richt op het tot stand brengen van innovatie in de zorg in Noord-Nederland. Ideale omstandigheden Noord-Nederland biedt de ideale setting voor een kenniscluster Healthy Ageing. Het is een van de regio s waar het aantal ouderen snel toeneemt. In 2008 woonde bijna 11,5% van de 2,4 miljoen Nederlandse 65-plussers in Groningen, Friesland en Drenthe. Dat is zo n 14 procent van het totaal aantal inwoners van deze provincies. Maar er zijn meer redenen om in Noord-Nederland een cluster Healthy Ageing te situeren. Om te begrijpen waarom de één al jong een chronische ziekte ontwikkelt en de ander gezond en actief oud wordt, moeten tal van genetische en omgevingsfactoren worden onderzocht waarbij mensen langdurig moeten worden gevolgd. Noord-Nederland biedt daarvoor uitstekende omstandigheden. De inwoners van UMCG Healthy Ageing 13
Noord-Nederland zijn representatief voor Noordwest-Europa. De bevolkingssamenstelling is redelijk stabiel, de bevolking is relatief honkvast en bereid om mee te doen aan langlopende onderzoeken. Dit zijn perfecte voorwaarden om populaties langdurig te kunnen volgen. Het is dan ook een strategische keuze van het UMCG en de RUG om in biobanken zoals LifeLines, en in topfaciliteiten voor onderzoek te investeren. Met als resultaat dat nergens anders in Europa zich zo n goudmijn aan medische data bevindt. En die is hard nodig om aandoeningen zoals diabetes, obesitas, kanker en neurodegeneratieve ziekten in de toekomst te voorkomen, of op zijn minst een gunstiger beloop te geven. Het Healthy Ageing Network Northern Netherlands (HANNN) is sterk in beweging. Kijk voor actuele informatie op www.hannn.eu. Healthy Ageing in het UMCG Het UMCG is in de ideale positie om nieuwe fundamentele kennis van verouderingsprocessen op celniveau, de ontwikkeling en het beloop van ziekten en de (organisatie van) zorgverlening te combineren, te implementeren én tot waarde te brengen. Multidisciplinair onderzoek strekt zich uit van fundamenteel biologisch en (pre-)klinisch tot en met toegepast onderzoek naar sociaal-maatschappelijke effecten van ziekte en gezondheid. Het Groningen Institute for Healthy Ageing research (GIHAr) is het platform voor het Healthy Ageing-onderzoek. Niet alleen voor de UMCG-wetenschappers maar ook voor de onderzoekers van de RUG en de hogescholen in Noord-Nederland. Het vormt daarmee de kenniscomponent van HANNN. Dankzij deze unieke samenwerking weten onderzoekers elkaar gemakkelijk te vinden over faculteiten en instituten heen. Nationaal en internationaal. Dit is ook noodzakelijk, want een multidisciplinaire aanpak is een conditio sine qua non als het gaat om verouderingsonderzoek. Het platform levert ook vruchtbare kruisbestuivingen op tussen basaal wetenschappelijk en toegepast onder- 14
zoek, waardoor resultaten sneller worden doorvertaald naar adequate preventie en betere behandelmethodes. Via de pijlers Drugs, Diagnostics, Diet en Devices worden onderzoeksresultaten doorvertaald naar de markt. Het doel van dit alles is dat ouderen langer actief kunnen participeren in de samenleving. Nieuwe kennis uit het HANNN leidt tot een hogere kwaliteit van zorg en leven voor chronisch zieken en ouderen én betaalbare zorg voor toekomstige generaties. Het unieke van Healthy Ageing in het UMCG is dat de kennis wordt ontwikkeld over de volle breedte van de kerntaken: wetenschappelijk onderzoek, patiëntenzorg en onderwijs, opleidingen & arbeidsmarkt. 1 Wetenschappelijk onderzoek Verwerven van fundamenteel inzicht in het verouderingsproces (primaire preventie). Verbetering van preventie en behandeling van chronische, vaak ouderdoms-gerelateerde ziekten (secundaire preventie). Optimalisering van de zorg voor ouderen. Ontwikkeling en verbetering van technologieën voor ouderen. 2 Patiëntenzorg Ontwikkeling van behandelingen voor kwetsbare ouderen en chronisch zieken met multifactoriële aandoeningen, die complicaties en co-morbiditeit voorkomen en daardoor de kwaliteit van leven verbeteren. Ontwikkeling van zorgtrajecten voor kwetsbare ouderen en chronisch zieken met multifactoriële aandoeningen. 3 Onderwijs, opleidingen en arbeidsmarkt Onderwijs en multidisciplinaire opleidingen gericht op Healthy Ageing en ouderenzorg. Ontwikkeling van eigen arbeidsmarktbeleid waardoor oudere medewerkers van het UMCG langer en met plezier werken. Ontwikkeling van strategieën en programma s om de aantrekkingskracht van een loopbaan in de zorg te vergroten. UMCG Healthy Ageing 15
UMCG kennismotor
Healthy Ageing UMCG Healthy Ageing 17
Bouwen aan de toekomst Het Universitair Medisch Centrum Groningen zet de komende jaren op alle fronten in op Healthy Ageing. Met de missie Bouwen aan de toekomst van gezondheid richten wij de focus op levensprocessen, levenslijnen en de gevolgen van veroudering. Als enig UMC in Nederland kiezen we ervoor om deze thematiek structureel te verankeren in de volle breedte van onze kerntaken. In onderzoek, patiëntenzorg én onderwijs & opleidingen is gezond ouder worden inmiddels een belangrijk speerpunt. Deze unieke aanpak wordt gehonoreerd met vele miljoenen euro s aan onderzoekssubsidies, waardoor de internationale rol van het UMCG als kennismotor voor Healthy Ageing verder wordt versterkt.
van gezondheid Het feit dat het UMCG zo fors kan inzetten op gezond ouder worden heeft alles te maken met LifeLines: de biobank en cohortstudie die de komende dertig jaar álle risicofactoren voor het krijgen van (meerdere) chronische aandoeningen en de bijbehorende risicogroepen identificeert. Want met identificatie van risico s begint de kennisketen Healthy Ageing. UMCG Healthy Ageing 19
Biobanken LifeLines Waarom de één al relatief vroeg in het leven een chronische ziekte ontwikkelt en de ander tot op hoge leeftijd vitaal blijft: dat is de vraag die LifeLines gaat beantwoorden. De impact van dit longitudinale bevolkingsonderzoek voor diagnostiek en behandeling van multifactoriële aandoeningen is vergelijkbaar met de Framinghamstudie, die de risicofactoren voor hart- en vaatziekten keihard heeft aangetoond. LifeLines is een gezamenlijk initiatief van het UMCG en de RUG. De biobank fungeert als (inter)nationale faciliteit, waar onderzoekers uit zeer diverse disciplines gebruik van kunnen maken. Op termijn biedt LifeLines ook mogelijkheden voor het bedrijfsleven. UMCG Healthy Ageing 21
LifeLines LifeLines is uniek van opzet en heeft state-of-the-art faciliteiten voor dataopslag en databewerking. Het gegevensbestand groeit op termijn uit tot een van de grootste biobanken ter wereld. De studie volgt in totaal 165.000 inwoners van Noord-Nederland: kinderen, ouders en grootouders. Deze driegeneratie-aanpak is uniek in de wereld. Als het onderzoek start, zijn de meeste deelnemers nog gezond. Gedurende hun leven ontwikkelen zich mogelijk chronische aandoeningen. Door mensen minimaal dertig jaar te volgen, wordt duidelijk of en wanneer de eerste symptomen van een chronische ziekte zich manifesteren. LifeLines zal inzicht geven in alle risicofactoren: erfelijke aanleg, leefstijl, stofwisseling, voedingsgewoonten, medicijngebruik, bewegingspatroon, infecties, stress maar ook omgevingsfactoren zoals blootstelling aan schadelijke stoffen en dergelijke. Het is dan ook logisch dat LifeLines een spilfunctie vervult in het Europese overkoepelende biobank-project Biobanking and Biomolecular Resources Research Infrastructures (BBMRI) en coördinerend optreedt in samenwerkingsprojecten onder de BBMRI paraplu. De Ne-
Biobanken derlandse overheid geeft hoge prioriteit aan ondersteuning van een biobank infrastructuur, getuige de financiering van het nationale, overkoepelende biobank-initiatief BBMRI-NL. Het UMCG is hierin partner met talrijke cohortstudies waaronder LifeLines. Ook is LifeLines nauw betrokken bij projecten om populatiebiobanken te koppelen. Verder faciliteert LifeLines onderzoeken van Top Instituut Pharma, Top Instituut Food & Nutrition en van het Center for Translational Molecular Medicine (CTMM) als het gaat om de ontwikkeling van nieuwe medicijnen en het evalueren van gezondheidsbevorderende effecten van specifieke voedingsmiddelen. ten voorkomen kunnen worden. De uitkomsten van LifeLines zullen daarentegen leiden tot een betere preventie én tot innovatieve en doelmatige diagnostiek, behandeling en zorg. Ook buiten de directe gezondheidszorg is de LifeLines-databank van onschatbare waarde. De voedingsmiddelenindustrie, biotechnologiebedrijven en de farmaceutische industrie kunnen het effect van hun innovaties en producten op de gezondheid van mensen volgen. Ook het effect van veranderingen op het gebied leefstijl, sociale omgeving en tal van andere factoren is via LifeLines te meten. www.lifelines.nl Uniek ontwerp LifeLines is het enige bevolkingsonderzoek dat zich expliciet richt op de vraag waarom de één gezond ouder wordt en de ander chronische aandoeningen ontwikkelt. Normaliter worden in bevolkingsonderzoeken mensen gevolgd die al ziek zijn, met als doel zicht te krijgen op de korte- en langetermijneffecten van behandeling. Dat zegt echter niets over hoe ziek- UMCG Healthy Ageing 23
Framingham-studie Dit cohortonderzoek startte in 1948 onder de inwoners van Framingham (VS) en loopt nog steeds. Het verband tussen een hoog cholesterolgehalte en het risico op een hartinfarct is in deze studie voor het eerst gelegd. Andere Framinghaminzichten zijn minstens zo bekend: veel bewegen en gezonde voeding verminderen de kans op hart- en vaatziekten, rokers hebben een flink verhoogd risico en met minder roken wordt dat risico verlaagd, en ook overgewicht vergroot de kans op hart- en vaatziekten. Minder bekend is dat Framingham ook informatie heeft opgeleverd over het ontstaan van andere aandoeningen als dementie, kanker, arthritis, osteoporose en auditieve- en visuele stoornissen. TARGET LifeLines vereist dat de gegevens van alle onderzoeksdeelnemers veilig worden bewaard. Tegelijkertijd moeten onderzoekers gegevens kunnen combineren om verbanden en oorzaken aan te kunnen tonen. Met de juiste ICT kunnen zij met één druk op de knop de juiste data boven tafel halen zonder dat de privacy van de deelnemers aangetast wordt. Groningen heeft een topfaciliteit voor grootschalige dataverwerking: TARGET. TARGET is een initiatief van de RUG, het UMCG, het bedrijfsleven en overheden. 24
Biobanken LifeLines volgt in totaal 165.000 inwoners van Noord-Nederland: kinderen, ouders en grootouders. Deze driegeneratie-aanpak is uniek. Een aantal belangrijke UMCG-cohortonderzoeken in Noord-Nederland is aan LifeLines gekoppeld. Vlagtwedde-Vlaardingen: een van de eerste grote epidemiologische studies in Nederland. Dit bevolkingsonderzoek naar het ontstaan van longziekten liep van 1965 tot 1990 en er namen ruim 8.000 mensen aan deel. TRAILS (Tracking Adolescents Individual Lives Survey) zoekt naar de sociale, psychologische en biologische oorzaken van probleemgedrag. Het UMCG is penvoerder van deze landelijke studie waarin ongeveer 2.700 kinderen en jongeren tussen 11 en 25 jaar worden gevolgd. PREVEND (Prevention of Renal and Vascular End-stage Disease). Deze studie onder 8.000 inwoners van de stad Groningen heeft aangetoond dat nierschade vroegtijdig is te signaleren door de urine te testen op de aanwezigheid van het eiwit albumine. GECKO (Groningen Expertise Centrum voor Kinderen met Overgewicht). Overgewicht begint volksziekte nummer 1 te worden. Obesitas kan leiden tot hart- en vaatziekten, hoge bloeddruk en type 2 diabetes. Onderzoek wijst uit dat de periode voor de geboorte en de eerste levensjaren bepalend zijn voor het ontstaan van overgewicht op latere leeftijd. Om factoren vast te stellen die bepalend zijn voor het ontstaan van overgewicht volgt GECKO 2.000 Drentse baby s en hun ouders. GIANTT (Groningen Initiative to Analyse Type 2 diabetes Treatment) brengt de ontwikkeling in kaart van type 2 diabetes bij patiënten in huisartsenpraktijken in de provincie Groningen en Noord- Drenthe, evenals de behandeling die gegeven wordt en het effect daarvan. UMCG Healthy Ageing 25
Inzicht in het verouderingsproces Basaal onderzoek Wat is veroudering? Iedereen kent het fenomeen maar niemand begrijpt wat het is. Fundamenteel onderzoek zal verklaringen moeten bieden voor statistische verbanden tussen ziekte en omgevingsfactoren die door LifeLines en andere cohortonderzoeken aan het licht worden gebracht. Het UMCG en de RUG openen in 2011 een topinstituut voor verouderingsonderzoek, geformeerd rondom wetenschappers die tot de absolute wereldtop behoren. UMCG Healthy Ageing 27
Basaal onderzoek ERIBA De maatschappelijke gevolgen van de vergrijzing vragen om een snelle kennis-boost. Daarvoor is het nodig om op internationaal topniveau basale biologische verouderingsvragen op te lossen. Alleen een wetenschappelijk topinstituut specifiek gericht op de biologische mechanismen van veroudering kan die kennis genereren. Wereldwijd zijn er maar weinig onderzoeksinstituten die zich uitsluitend op veroudering richten. Dat moet anders. Het UMCG en de RUG investeren daarom in het European Research Institute on the Biology of Ageing (ERIBA). In Groningen wordt een gloednieuw gebouw neergezet, voorzien van alle faciliteiten voor toponderzoek en dichtbij voorzieningen van het UMCG, de RUG en de Hanzehogeschool zodat synergie kan ontstaan. Vanaf 2011 gaan in dit nieuwe gebouw internationale topwetenschappers aan het werk. Dat biedt kansen voor Nederland en Europa om de kenniseconomie een forse impuls te geven. ERIBA wordt geformeerd rondom wetenschappers die tot de absolute wereldtop behoren. Een aantal van hen werkt nu al in het UMCG. Als het gaat om verouderingsonderzoek in modelorganismen zoals wormen, fruitvliegjes, zebravissen en muizen hebben deze celbiologen, moleculair biologen en genetici een internationaal hoogstaande reputatie. Zij leggen mechanismen bloot die ten grondslag liggen aan neurodegeneratieve ziekten zoals Alzheimer, Parkinson en Huntington, maar ook zoeken zij bijvoorbeeld naar de basale oorzaken van tumorvorming en diabetes mellitus. Hun nieuwe ERIBA-collega s zullen hier extra expertise aan toevoegen. Iedere topwetenschapper krijgt een eigen onderzoeksgroep en de beschikking over state-of-the-art faciliteiten. Door reeds geïnitieerde samenwerkingsverbanden met andere vooraanstaande internationale onderzoeksinstituten ontstaan focus en massa om belangwekkende wetenschappelijke doorbraken te bewerkstelligen. De excellente onderzoeksinfrastructuur maakt nieuwe kennis mogelijk over de moleculaire processen die tot veroudering leiden en die de ontwikkeling van somatische en psychische ziekten beïnvloeden. Zo kunnen de ERIBA-onderzoekers bijvoorbeeld gebruik maken van de UMCG Mouse UMCG Healthy Ageing 29
ERIBA geeft de kenniseconomie een forse impuls Basaal onderzoek Clinic for Ageing Research, een topfaciliteit voor proefdieronderzoek, en van het Genome Analyser sequencing system waarin alle genen van proefpersonen in een paar uur worden gescreend. Op basis van onderzoeksresultaten van ERIBA kunnen effectieve methoden voor preventie en behandeling van ouderdomsziekten worden ontwikkeld. Commerciële toepassingen zullen daaruit voortvloeien. Deze liggen op het vlak van nieuwe producten en methoden voor screening, diagnose en behandeling, nieuwe medicijnen en innovatieve voedingsproducten. ERIBA zal een aanzuigende werking hebben op internationaal toptalent en bedrijven die dichtbij deze kennisbron willen zitten. waar men fundamenteel en klinisch onderzoek doet naar veroudering. Jonge onderzoekers van de Mayo Clinics promoveren in Groningen, onderzoekers uit Groningen maken gebruik van de hypermoderne faciliteiten van de Mayo Clinics en vice versa. Een andere internationale partner is het Buck Institute for Age Research in Californië. In dit instituut richt men zich op de connectie tussen ziekte en veroudering. ERIBA heeft al een aantal interessante partners. In eigen land wordt nauw samengewerkt met de universiteiten van Leiden en Rotterdam. Op Europees niveau liggen er samenwerkingsverbanden met het Max Planck Instituut in Keulen, het Institute for Ageing and Health in Newcastle en het University College of London. Verder is er een alliantie gesloten met de Mayo Clinics in Rochester, Minnesota (VS), UMCG Healthy Ageing 31
Vroeger signaleren, beter behandelen Het krijgen van een chronische aandoening is nu vaak niet te voorkomen. Nieuwe kennis kan er echter wel voor zorgen dat een ziekte in een vroeger stadium wordt ontdekt, dat een ziekte zich pas later manifesteert en/of dat effectievere behandeling en zorg de gevolgen verzachten. Kortom: nieuwe kennis leidt tot betere preventie. Het UMCG behoort tot de internationale top als het gaat om dit type wetenschappelijk onderzoek. Gegevens uit bijvoorbeeld LifeLines en TRAILS spelen hierin een belangrijke rol. Preventie UMCG Healthy Ageing 33
Sneller opsporen Het UMCG leidt een aantal nationale cohortonderzoeken naar het sneller identificeren van risicogroepen: type 2 diabetes en borstkanker. Op dit moment komt de diagnose diabetes type 2 gemiddeld tien jaar te laat en dan is er al schade aan de organen. Het UMCG leidt het landelijke onderzoek PREDICCt, gefinancierd door het Center for Translational Molecular Medicine (CTMM), naar nieuwe methodes voor diagnostiek die deze aandoening al heel vroeg kunnen voorspellen. Het Mammoth-onderzoek is het tweede toonaangevende CTMM-project dat het UMCG coördineert. Hier gaat het om de ontwikkeling van moleculaire beeldvorming om diagnostiek en behandeling te verbeteren van borstkanker, een aandoening die een op de negen vrouwen treft. Ander UMCG-onderzoek richt zich op het identificeren van risicogroepen voor depressie. Er wordt onder andere gekeken waarom depressie clustert met andere chronische ziekten. Ten slotte wordt er onderzoek gedaan naar de ontwikkeling en toepassing van instrumenten die de kwetsbaarheid en het welbevinden van ouderen en chronisch zieken in kaart brengen: de Groningen Frailty Index en Intermed. Dit zijn innovatieve meetinstrumenten die individueel alle levensaspecten in kaart brengen: lichamelijk, geestelijk, sociaal enzovoorts. Ze vormen de basis voor een integrale, multidisciplinaire aanpak en zijn een voorwaarde voor goede ketenzorg. Tal van medische specialismen in het UMCG doen onderzoek naar betere behandelmethoden. Bijvoorbeeld op het gebied van astma en COPD, leverziekten, nierfalen, incontinentie, osteoartritis, osteoporose, glaucoom etcetera. Deze onderzoeken dragen bij aan het verlagen van de kosten van zorg en behandeling. Het UMCG heeft een lange traditie van onderzoek naar dergelijke chronische aandoeningen. Ageing Brain No healthy ageing without mental and cognitive health. Psychiatrische stoornissen en neurodegeneratieve ziekten die de hersenen aantasten heb- 34
ben ernstige gevolgen voor de kwaliteit van leven. Het UMCG heeft het onderzoek naar mentale en cognitieve stoornissen in eigen huis gebundeld in het multidisciplinaire Ageing Brain-initiatief. Hierin werken psychiaters, psychologen, epidemiologen, internisten, neurologen en andere disciplines met elkaar samen. Bij het zoeken naar risicofactoren en vroege signalen die leiden tot mentale en cognitieve stoornissen maken zij gebruik van bevolkingsstudies zoals LifeLines en TRAILS. Verder beschikken zij over topfaciliteiten zoals het NeuroImaging Center, een Animal PET-center en een genotyperingslaboratorium. Het Ageing Brain-initiatief participeert in het nationale onderzoeksprogramma Geestkracht dat kennis en toepassingen zal genereren op het gebied van angst- en stemmingsstoornissen, psychosen en gedragsstoornissen. Het sluit aan bij de ontwikkeling op Europees niveau op het gebied van Joint Programming rondom neurodegeneratieve ziekten, bij het nationale programma Hersenen en Cognitie en bij andere nationale ontwikkelingen rond dit thema. Het UMCG is een groot voorstander van een gezamenlijke (Europese) aanpak. Neurodegeneratieve ziekten Naarmate de ouderenpopulatie groeit, neemt ook het aantal mensen met neurodegeneratieve ziekten, waaronder dementie, toe. De verwachting is dat tussen 2008 en 2030 alleen al in Nederland het aantal Alzheimerpatiënten met 68 procent stijgt. In het UMCG wordt van oudsher veel onderzoek gedaan naar neurodegeneratieve aandoeningen zoals Alzheimer, Parkinson en Huntington. Niet voor niets is het UMCG aangewezen als een van de vier Alzheimercentra in Nederland. De kracht van het UMCGonderzoek naar neurodegeneratieve ziekten is dat onder één dak de hele keten van basaal tot en met klinisch onderzoek samenwerkt. Ageing Brain is een belangrijke schakel tussen ERIBA en het UMCG Centrum voor Ouderengeneeskunde (UCO). Emotionele stoornissen en stress Waarom wordt de één psychisch ziek en de ander niet? Depressie is een belangrijke risicofactor bij het ontstaan van andere chronische ziekten, zowel psychische als somatische. Bijvoorbeeld: depressieve vijftigplussers hebben tweemaal zoveel kans op dementie; na een depressie neemt de kans op kanker Preventie UMCG Healthy Ageing 35
Faciliteiten voor toponderzoek Genotyping sequencing facilities Faciliteit voor proteomics en metabolomics Research laboratorium met UMCG Mouse Clinic Bioinformatica NeuroImaging Center Animal PET en CT-center Biobanken Flow Cytometrie faciliteit Clinical research organisation/tcc Good Manufacturing Practice Unit Confocal microscopy, electron microscopy, laser capture microscopy, high speed quantitative fluorescence imaging at sub-cellular level, high speed live cell imaging, in vivo fluorescence microscopy Business Generator toe en de overlevingskansen van mensen met een hartinfarct zijn kleiner naarmate zij hoger scoren op een depressieschaal. Emotionele stoornissen als depressie en angst zijn stress-gerelateerde aandoeningen. Op hun beurt belasten emotionele problemen de stress-systemen van het lichaam en vergroten daarmee de kans op unhealthy ageing. Diverse groepen doen onderzoek naar verschillende facetten van emotionele stoornissen en stress en naar hun onderlinge samenhang. Jeugd Het UMCG-initiatief Ageing Brain richt zich ook op de geestelijke gezondheid van jongeren. In het TRAILS-onderzoek gaat het om de sociale, psychologische en biologische oorzaken van emotionele en gedragsproblemen in de periode tussen de kindertijd en jongvolwassenheid. Deze periode is van cruciaal belang voor het verdere leven. Onderzocht wordt onder meer welke combinaties van persoonskenmerken (waaronder erfelijke factoren) en omgevingsfactoren van invloed zijn op de kans op een gezonde (mentale) ontwikkeling. Door dit onderzoek ontstaat meer zicht op bepalende factoren voor
Nieuwe kennis leidt tot een betere preventie healthy ageing tijdens de jeugd. Dat is belangrijk voor de ontwikkeling van preventief beleid. Take Care Het aantal kinderen en jongeren van 0 tot 23 jaar dat in aanraking komt met zorginstellingen neemt snel toe. Kinderen en jongeren kampen met diverse problemen en krijgen te maken met vele instanties. Bij het ene kind gaat het om lastig gedrag, bij het andere om problemen thuis. Soms helpt het als de ouders een lichte vorm van opvoedingsondersteuning krijgen, maar het kan ook zijn dat kinderen uit huis geplaatst moeten worden. Kinderen komen soms later via een andere weg opnieuw in aanraking met de zorg. Take Care (Tracking Achievements, Key processes and Efforts in professional care for Children and Adolescents Research) is een grootschalige langetermijnstudie van het UMCG en de RUG naar de effectiviteit van de zorg voor jeugd in Noord-Nederland, waarbij het hele professionele veld, diverse zorgaanbieders en andere partners worden betrokken. Tweeduizend kinderen en hun ouders worden drie tot zeven jaar gevolgd op tal van aspecten: psychosociale problemen, de opvoedingssituatie en de zorg die ze krijgen. Deze gegevens vormen de basis voor twee grote onderzoekstrajecten: een tweejarige studie naar het functioneren van de zorg voor de jeugd in de provincie Groningen nu en een langjarige studie waarbij kinderen op hun weg door de zorg worden gevolgd. Take Care zal gelinkt worden aan LifeLines en TRAILS. Preventie UMCG Healthy Ageing 37
Optimalisering van de zorg voor ouderen en chronisch zieken Mensen met complexe multifactoriële aandoeningen veelal ouderen lopen vast in ons systeem van gezondheidszorg dat gericht is op het afzonderlijk behandelen van ziektes. Bovendien verlopen ziekteprocessen bij ouderen anders dan bij de gemiddelde volwassene. Internationale standaarden voor medische behandelingen zijn ontwikkeld op basis van onderzoeksresultaten bij mensen tussen de twintig en vijfenveertig jaar. Maar wat goed is voor deze leeftijdscategorie is niet per definitie goed voor ouderen. Immers, botten worden broos, in de celdeling treden fouten op en het immuunsysteem werkt niet meer zo effectief. In het UMCG speuren onderzoekers en artsen naar betere behandelmethoden voor kwetsbare ouderen en worden specifieke zorgtrajecten opgezet voor deze groep patiënten. Zorg UMCG Healthy Ageing 39
Het kenmerk van kwetsbaarheid is een stapeling van aandoeningen UMCG Centrum voor Ouderengeneeskunde Kwetsbare ouderen hebben baat bij een geïntegreerde aanpak waarin gezondheid, welzijn en welbevinden centraal staan. Genezing is immers vaak niet meer aan de orde. Het UMCG Centrum voor Ouderengeneeskunde (UCO) ontwikkelt zorgpaden rondom een aantal symptomen zoals vallen, geheugenstoornissen, acute verwardheid en onbegrepen achteruitgang. Men doet daarnaast onderzoek naar polifarmacie, emotionele stoornissen en multimorbiditeit. Artsen zoeken naar de achterliggende problematiek en maken een behandelplan op maat. In het UCO wordt multidisciplinair gewerkt: behalve specialisten ouderengeneeskunde (internisten, verpleeghuisartsen en klinisch geriaters) werken er ook psychiaters, neurologen, neuropsychologen, sociologen en verpleegkundig consulenten. Ook als onderzoeksdomein is de ouderengeneeskunde een nieuw fenomeen. Het UCO heeft een belangrijke onderzoekscomponent die aansluit bij LifeLines en het fundamenteel biomedisch verouderingsonderzoek. De resultaten van dit onderzoek krijgen een klinisch vervolg in het UCO en bij externe partners binnen de Onderwijs & Opleidings Regio (OOR) Noord-Nederland, die samen met het UMCG participeren in het Nationaal Programma Ouderenzorg Noord-Nederland (NPO-NN) van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Het UCO is initiatiefnemer van een aantal bijzondere transitie-experimenten. Een belangrijk transitieexperiment begint bij de basis: het breed in kaart brengen van de kwetsbaarheid, de complexiteit en het welbevinden van ouderen. Het UCO heeft hiervoor een meetinstrument ontwikkeld. Deze aanpak maakt het mogelijk om de zorg fundamenteel anders in te richten en aan te laten sluiten bij de werkelijke behoeften van kwetsbare ouderen. In het onderzoek worden vijfentwintig verschillende populaties uit de hele OOR-regio betrokken, waaronder bewoners van verpleeg- en verzorgingshuizen, patiënten in een huisartsenpraktijk, cliënten van een instelling voor geestelijke gezondheidszorg, ouderen die thuiszorg krijgen vanuit de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) etcetera. De uitkomsten van dit onderzoek zijn bepalend voor de ontwikkeling van concre- Zorg UMCG Healthy Ageing 41
te innovatieve vormen van zorg en ondersteuning van ouderen in Noord-Nederland. UMCG faciliteit voor partikeltherapie Kankerpatiënten zijn kwetsbaar door de veelheid aan problemen die er door bestraling tijdens radiotherapie kunnen ontstaan: weefselschade, cardiovasculaire complicaties, chronische diarree, incontinentie, cognitieve stoornissen, onvruchtbaarheid, droge mond en tandbederf. Met name oudere patiënten, bij wie het weefsel zich minder snel herstelt, lopen risico op nadelige bijeffecten. Vaak is de kans op terugkeer van de tumor kleiner dan de kans op (ernstige) schade op korte en/of lange termijn. Partikeltherapie in de vorm van protonenbestraling kan in een aantal gevallen deze problematiek verminderen dan wel voorkomen. Het UMCG is betrokken bij de ontwikkeling van partikeltherapie in Nederland en streeft naar een faciliteit voor partikeltherapie in Groningen. Dit doet het UMCG in een consortium bestaande uit UMCG, RUG, Kernfysisch Versneller Instituut (KVI), Technische Universiteit Twente en het Paul Scherrer Instituut in Villigen, Zwitserland. Fundamenteel radiobiologisch onderzoek moet uitwijzen welke mechanismen een rol spelen bij het ontstaan van weefselschade en wat precies het verschil is in biologisch effect tussen protonen en traditionele radiotherapie met fotonen. Klinisch onderzoek betreft de relatie tussen de dosis en de omvang van het te bestralen orgaan en de kans op complicaties. Dit gebeurt in geavanceerde computermodellen. Het UMCG is nauw betrokken bij nationaal en Europees onderzoek naar de meerwaarde van partikeltherapie. 42
Zorg
Innovatieve technologie Lichaamsweefsel van oudere patiënten heeft andere eigenschappen dan dat van jonge mensen. Effectieve medische ingrepen bij ouderen vereisen niet alleen nieuwe standaarden voor medicijngebruik maar ook implantaten en andere biomaterialen die passen bij een lichaam op leeftijd. Het UMCG heeft onderzoek rond dit thema aangewezen als een belangrijk speerpunt. Onderzoeksresultaten hebben al veel spinoff naar het bedrijfsleven opgeleverd. Technologie UMCG Healthy Ageing 45
Biomaterialen Biomaterialen die geschikt zijn voor de oudere mens. Dat is het onderzoeksterrein van ingenieurs en andere bèta-wetenschappers die in het UMCG nauw samenwerken met verschillende medische disciplines, van oogheelkunde tot en met keel-, neus-, oorheelkunde en transplantatiegeneeskunde. Dankzij die wisselwerking wordt in de kliniek optimaal gebruik gemaakt van biomaterialen. Ook de HBO-opleidingen Techniek, Biotechnologie en Laboratoriumtechniek in Groningen en Leeuwarden zorgen voor meerwaarde. Met hen wordt samengewerkt in het Healthy Ageing Network Northern Netherlands. Veel vindingen hebben spin-off naar het bedrijfsleven. Dankzij een uitstekende facilitering van starters door het UMCG en de RUG zijn tal van biotechnologiebedrijven en samenwerkingsverbanden met het MKB in Noord-Nederland tot bloei gekomen. Ook internationaal zijn er goede samenwerkingsverbanden, onder andere met de biomedische onderzoekers van de Noord-Europese Bioregion ScanBalt, een network of networks waarvan het UMCG affiliated member is. Technology for the Elderly Transplantatietechnologie Het UMCG behoort tot de weinige ziekenhuizen in de wereld waar alle vormen van orgaan- en weefseltransplantaties verricht worden. Het biomaterialenonderzoek ondersteunt het transplantatieonderzoek met de ontwikkeling van kunstmatige organen, betere preservatietechnieken en de verbetering van de kwaliteit van het donororgaan zelf. In de toekomst zal ook nieuwe technologie met behulp van stamcellen hiervoor worden ingezet. Het UMCG werkt daar nu al aan. Er worden nieuwe biochemische markers ontwikkeld, waardoor de kwaliteit van donororganen zeer snel kan worden vastgesteld. Donororganen die artsen vroeger zouden afwijzen voor transplantatie, zorgen nu voor gezonde levensjaren van de ontvanger. Het UMCG-onderzoek op dit terrein participeert in het BRIDGE-project. BRIDGE staat voor Bridging Biomaterial Research Excellence between Industry and Academia across Europe. Het is een proefproject waarin men tracht een samenwerkingsmodel voor universiteiten en industrie te ontwikkelen rondom regeneratieve geneeskunde. Technologie UMCG Healthy Ageing 47
Veel vindingen hebben spin-off naar het bedrijfsleven Het is een van de vier proefprojecten van de toekomstige Knowledge and Innovation Communities (KIC) die onder het Europees Instituut voor Innovatie en Technologie (EIT) zullen gaan functioneren. nemen aan de maatschappij en dus ook voor gezond ouder worden. Een deel van het onderzoek richt zich op het ontwerp van implantaten voor de oudere mens. Biologische kunstnier Het UMCG coördineert een onderzoek naar een biologische kunstnier, waarbij menselijke niercellen worden gekweekt. Deze niercellen worden gebruikt om de filters in dialyseapparaten te verbeteren. De biologische kunstnier verwijdert schadelijke oxidatieproducten die tot een versnelde veroudering van weefsel leiden. Dit onderzoek wordt gefinancierd door de Nierstichting en het Topinstituut Biomedische Materialen. De risico s van kunstmatige implantaten in het lichaam zijn ongewenste bloed/weefselreacties en ontstekingsreacties. Het UMCG doet fundamenteel onderzoek naar de onderliggende processen. In dit kader worden antimicrobiële, antistollings- en antiweefselreactiecoatings ontwikkeld. Het UMCG is penvoerder van het Topinstituut Biomedische Materialen (BMM), dat onderzoek doet naar antimicrobiële coatings. De kennis die dit oplevert wordt gevaloriseerd in een samenwerkingsverband met DSM. Medische productontwikkeling Het UMCG werkt ook aan de verbetering van kunstmatige implantaten, van cochleaire implantaten voor doven en neuromodulatoren voor tinnituspatiënten tot en met biodegradeerbare botplaten (kaakchirurgie) en tussenwervelschijfprothesen (orthopedie). Dit soort high tech-toepassingen zijn van belang in het kader van kwaliteit van leven, het kunnen deel- Technologie UMCG Healthy Ageing 49
Onderwijs, opleidingen en arbeidsmarkt Door de vergrijzing neemt het aantal mensen met complexe zorgproblematiek toe. Dat vraagt om een integrale benadering. Het UMCG werkt aan het toesnijden van onderwijs en opleidingen op een multidisciplinaire benadering van gezond en actief oud worden. Het UMCG leidt daarmee een nieuwe generatie onderzoekers, medici en verpleegkundigen op die oog hebben voor preventie en multidisciplinair kunnen samenwerken. Dit zijn de professionals die het concept Healthy Ageing zullen uitdragen. Als werkgever wil het UMCG zorgen dat oudere medewerkers langer vitaal en met plezier kunnen blijven werken. Opleidingen UMCG Healthy Ageing 51
Het UMCG leidt een nieuwe generatie professionals op Onderwijs en opleidingen Initieel onderwijs Het curriculum Medische Wetenschappen G2010 werd in 2003/2004 ingevoerd. In dit curriculum ligt het accent sterk op disciplineoverstijgende bekwaamheden: samenwerking, communicatie, organisatie, maatschappelijk handelen, wetenschap, professionaliteit en medisch handelen. Als het gaat om complexe patiëntenproblematiek, zoals bij kwetsbare ouderen en mensen met meerdere chronische ziekten, is ontwikkeling van deze competenties een absolute voorwaarde. De opvolger van G2010 is reeds in voorbereiding. Vast staat dat dit curriculum een nog sterker accent zal leggen op preventie en vroegtijdige diagnostiek. Ook starten in het studiejaar 2009/2010 de International Bachelor Global Health en een Healthy Ageing Track binnen de masteropleidingen van BioMedical Sciences en Pharmaceutical Medical Sciences. Promoveren In 2009 heeft het UMCG zijn (top)researchmasters en de promotie-opleidingen samengebracht in de UMCG Graduate School for Medical Sciences (GSMS). Het W.J. Kolff Institute for Biomedical Engineering and Materials Science is hier onderdeel van. Naamgever Pim Kolff (1911-2009) geldt als een pionier op het gebied van onderzoek naar kunstmatige organen. In het begin van de Tweede Wereldoorlog werkte hij in Groningen aan de kunstnier waarmee hij later zo beroemd zou worden. Promovendi krijgen een gestructureerd opleidingsprogramma aangeboden waarbinnen zij keus hebben uit verschillende profielen. Dit zijn Drug Exploration, Life Sciences, Biomedical Engineering, Behavioral and Cognitive Neurosciences en Health Care Research. Al deze profielen zijn gekoppeld aan een specifieke masteropleiding. De profielen corresponderen bovendien met de grote Healthy Ageing-onderzoeksthema s van het Groningen Institute for Healthy Ageing research (GIHAr). Voor getalenteerde studenten Medische Wetenschappen biedt de Graduate School for Medical Sciences de succesvolle Junior Scientific Masterclass, die door 5 tot 10 procent van de studenten wordt gevolgd. In de bachelorfase doorlopen zij een Honours Bachelor Opleidingen UMCG Healthy Ageing 53
Medische Wetenschappen, waarna in het eerste jaar van de masterfase een projectvoorstel geschreven kan worden dat bij honorering recht geeft op een MD/PhD-plaats. Tijdens het MD/PhD-traject wordt promotieonderzoek bij een door de student geselecteerde onderzoeker gecombineerd met het doorlopen van de co-schappen. Afstuderen en promoveren vinden gelijktijdig plaats. Met dit MD/PhDtraject biedt het UMCG een unieke combinatie van opleiding en onderzoek. Hiermee wordt een nieuwe generatie arts-onderzoekers gevormd die het concept Healthy Ageing in de toekomst uitdragen. Inter- en multidisciplinair opleiden De zorg aan kwetsbare ouderen heeft te lijden onder de domeinstrijd van disciplines en organisaties die elkaar beconcurreren. Het UMCG Centrum voor Ouderengeneeskunde, de opleiding Huisartsengeneeskunde van het UMCG en de nurse-practitionersopleiding van de Hanzehogeschool Groningen, zorgverzekeraar Menzis en de EVEAN-groep (thuiszorg) zijn daarom in 2009 een experiment begonnen om een geheel nieuwe opleiding ouderenzorg gestalte te geven. Het opleidingsplan sluit aan bij de ketengedachte. Professionals van verschillende disciplines die in hun dagelijks werk met elkaar te maken krijgen, worden gezamenlijk opgeleid. Ieder in hun eigen rol. De opleiding begint klein met huisartsen en nurse practitioners. Voor de huisartsen valt dit onder de bij- en nascholing, voor de nurse practitioners betreft het de initiële opleiding. Alle beroepsgroepen die met kwetsbare ouderen te maken krijgen moeten uiteindelijk samen de schoolbanken in: huisartsen, verpleegkundigen, internisten, klinisch geriaters, psychiaters, fysiotherapeuten, neurologen enzovoorts. De ontwikkeling van deze opleiding vindt plaats in het kader van het Nationaal Programma Ouderenzorg samen met het UMCG Wenckebach Instituut. Arbeidsmarkt Het UMCG werkt op het gebied van arbeidsmarkt al langer samen met andere opleidingsinstellingen en het bedrijfsleven. Opleidingen kunnen daardoor meegroeien met de ontwikkelingen in de regio, bijvoorbeeld als het gaat om technologie en services. Het UMCG Wenckebach Instituut biedt op dit gebied 54
nascholingen aan. Daarbij wordt gebruik gemaakt van het state-of-the-art Wenckebach Skills Center. Mede dankzij deze initiatieven is het tekort aan medewerkers in de zorg in Noord-Nederland veel lager dan in de rest van Nederland, ondanks het feit dat het aantal senioren hier relatief snel toeneemt. Opleidingen UMCG Healthy Ageing
Colofon Uitgave Universitair Medisch Centrum Groningen Tekst Helma Erkelens Fotografie Antoinette Borchert en onder andere: Henx Fotografie Jeroen van Kooten Andries de la Lande Cremer John Stoel studio Tineke Wieringa Grafisch ontwerp studio Tineke Wieringa Druk Het Grafisch Huis Bindwerk Binderij Stronkhorst Van der Esch 2009 UMCG Universitair Medisch Centrum Groningen Hanzeplein 1 Postbus 30 001 9700 RB Groningen
Healthy Ageing: kennisinnovatie en verzilvering Nederland en in breder verband Noord-Europa zijn hard op weg marktleider te worden op het gebied van Healthy Ageing. Dankzij de kennis van het UMCG en het Healthy Ageing Network Northern Netherlands. Fundamentele inzichten van onderzoekers van het UMCG en de RUG leiden niet alleen tot innovatieve producten maar ook tot nieuwe hoogwaardige werkgelegenheid. LifeLines alleen al levert direct 150 nieuwe structurele arbeidsplaatsen op, indirect zijn dat er veel meer. Datzelfde geldt voor ERIBA. De kennis die LifeLines, ERIBA, PREDICCt, Ageing Brain, Technology for the Elderly, het UMCG Centrum voor Ouderengeneeskunde en andere initiatieven voortbrengen, leiden tot kennisproducten zoals patenten, product-marktcombinaties en een verhoogde doelmatigheid van de zorg door verbeterde preventie, diagnostiek en behandeling. Toepassingen zullen vervolgens weer leiden tot nieuwe fundamentele vragen. In Noord-Nederland is die valorisatieketen geborgd door de samenwerking binnen het Healthy Ageing Network Northern Netherlands, met het UMCG als epicentrum. Een snelle vertaling naar markttoepassingen vereist een passende en dynamische infrastructuur die reeds in en om het UMCG aanwezig is. Het UMCG, de RUG, de Hanzehogeschool en de gemeente Groningen zetten gezamenlijk in op hoogwaardige kennisintensieve bedrijvigheid op het gebied van Lifesciences, Food en Sensortechnologie. Jonge spin-off-bedrijfjes krijgen alle faciliteiten, van huisvesting voor kantoren en laboratoria tot en met financiering. Daardoor is hun aantal de laatste twee jaar sterk aan het stijgen. Kennis, onderzoek en innovatie: het zijn dé pijlers onder economisch herstel en groei voor de toekomst. Om onze economische slagkracht te behouden en te vergroten, moet er steeds nieuwe kennis en technologie voorhanden zijn. De 21 e eeuw heeft behoefte aan nieuwe kennis over hoe we langer kunnen leven en tegelijkertijd gezonder kunnen blijven. Het UMCG ziet preventie onder de noemer Healthy Ageing als oplossing voor dit vraagstuk. Het UMCG bouwt aan de toekomst van gezondheid.
www.hannn.eu www.umcg.nl