De Leidsche monumenten. In een rapport over de monumentenbescherming door middel van gemeentelijke verordeningen, samengesteld door een subcommissie uit de commissie, ingesteld door de Vereeniging van Nederlandsche Gemeenten en den Stedebouwkundigen Raad van het Nederlandsch Instituut voor Volkshuisvesting en Stedebouw tot bestudeering der wettelijke regeling van den stedebouw, werd in herinnering gebracht, dat de Overheid reeds eeuwen terug hierbij een regelende en toeziende taak heeft vervuld. wordt b.v. gewezen op het in 1644 hoven gegeven verbod : den eersten zal niemant eenige huyzen ofte getimmerten, responderende aan straat, mogen afbreken ofte laten vervallen, nog geen erven, daarop eenige huyzen mogten verbrandt zijn, laten liggen, daardoor de Stadt eenigzints mogt worden maar gehouden zijn binnen de drie jaren aldaar betere ofte ten minsten goet een gebouw te stellen, als het voorgaande geweest is, zulks op straffe van onteigening. Nog verder strekt een Alkmaarsche keur van 1636, luidende: en zal ook eenige huysen, of getimmerten
51 aan de straten respondeerende afbreken of laten vervallen, daardoor de stad worden ontsiert, op verbeurte van de gront ten behoeve van de stadt om wederom tot timmeragie uitgegeven te worden. Uitvoerige overwegingen steunen een keur van 1632 in Utrecht, waarin men leest: men bevindt, dat in veele van de paelste straten binnen deze stadt omtrent ofte neffens groote huyssen Godtscameren syn staande, somwylen noch gemaekt worden, huysen, ren ofte anderen getimmeren, een al selve tot discieraet dezer stadt, soo ist, dat mijn Burgemeesteren schap, sonderlinge behartigende, dat de stadt in goede gebouwen toeneme, ten meesten voordeele dezer stadt gestatueert geordonneert hebben, statueeren en ordonneeren bij dezen: Eerstelick, dat men voortaen in de naegenoemde straten ofte plaetsen geen andere huysen, ofte stallen zal mogen timmeren of doen noch ook vernieuwen ofte doen vertimmeren, als twee ten minste 25 voeten onder de muyrplaten... enz. Een later voorbeeld is de wet van 25 Juni 1814, waar men in de considerans bepalingen omtrent de slooping van Gebouwen binnen Steden en Plaatsen leest: Nademaal Ons kennelijk is geworden, dat de slooping van huizen en andere gebouwen, sedert een tijd, in verschillende steden hand over hand toegenomen heeft, niet alleen tot ontluistering steden, maar ook tot ongerijf
52 van vele goede ingezetenen en tot aanmerkelijk nadeel van Lands inkomen, terwijl in artikel 1 van die wet werd bepaald: slooping of amotie van eenig gebouw, onder welken naam ook, binnen eene stad of andere plaats gelegen, of daarvan een onmiddelijk gedeelte uitmakende, zal, van nu aan, mogen geschieden, en aleer daartoe van den Burgemeester, of van het plaatselijk Bestuur der Gemeente, waaronder zoodanig gebouw behoort, expres consent zal zijn bekomen; wordende aan de plaatselijke Besturen respectievelijk het toestaan of weigeren van zoodanig consent, naar bevind van zaken, en zooals zij met het algemeen belang hunner gemeente meest overeenkomstig zullen vinden, bij deze overgelaten. Die wet werd in 1824 ingetrokken; men was toen ongeveer aan het begin der periode van inzinking der eeuw. Deze eeuw, arm in het scheppen van belangrijke bouwwerken, miste ook den eerbied en de zorg voor de kunstuitingen van het voorgeslacht. Het vorenstaande gaf mij aanleiding eens na te gaan, welke veranderingen moesten worden genoteerd of welke opmerkingen konden worden gemaakt bij de lijst der Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst voor de Provincie Holland, in druk verschenen in 1915, alleen voor betreft Leiden. 27. In den gevel 2 met Anno 1654. Boven de ramen kopjes en diamantkoppen. Achter de Hooigracht 27. Kerk van de Bisschoppelijke Clerezij (H. Fredericus en Odulfus), achter
53 het woonhuis aan de Hooigracht. Eenvoudig kerkje met houten tongewelf met cassetten (XVII B) Altaar met schilderij : de aanbidding der wijzen, in rijk gesneden lijst. Architraaf gedragen door 4 seerde pilaren met looverwerk en rijke gemengd Corinthische en Ionische kapiteelen. Hierboven onderbroken fronten, waarop beelden van vrede en gerechtigheid, en bekroond door Christus met het kruis in een nis tusschen ranken. Op de hoeken schenkkannen waaruit een vlam opstijgt. Zoowel het pand Hooigracht 27 als de achtergelegen Oud-Katholieke kerk zijn in voor uitbreiding van het ziekenhuiscomplex van het St. Elizabeths-gesticht. Het altaar c.a. is aangekocht voor en opgesteld in het museum de Lakenhal. 23. St. Barbarahofje. Gevelsteen XVII A. De woningen, zonder monumentale waarde, waren reeds eenige jaren terug onbewoonbaar verklaard en zijn in Maart 1929 gesloopt. De gevelsteen is overgebracht naar de Lakenhal. Trapgevel XVII A. Anker. Dit gebouw is gemeente-eigendom en bij het Departement van Defensie als magazijnruimte in gebruik. De gevel, welke dringend herstelling noodig had, is in 1929 gedeeltelijk afgebroken en weder in den ouden stijl opgetrokken. De oude natuursteenen banden en afdekkingen konden voor een groot gedeelte weer gebruikt worden, terwijl voor het 1) A duidt aan de eerste helft eeuw, evenals de tweede helft door B wordt aangegeven.
54 selwerk een bijpassende oude steen werd genomen. 9. Eenvoudige trapgevel (midden met poortje. Verbouwd in 1929, waarbij het poortje is komen te vervallen. Boommarkt 13. Breede trapgevel Kruiskozijnen met luikjes en glas in lood. Het perceel is in 1922 gesloopt; kozijnen waren gedeeltelijk verteerd en zwaar beschadigd. Het perceel was langen tijd als stal in gebruik geweest. Hoogewoerd 181. Eenvoudige trapgevel B), Cartouches. In 1929 is het perceel grootendeels uitgebrand, waarbij de kap geheel werd vernield. De kap is niet herbouwd; het perceel wordt voorloopig als magazijn gebruikt en is lager afgedekt. In afwachting van een eventueele verbouwing van dit met de nevenliggende panden, is de topgevel, welke nu geheel vrijstaat, voorloopig geschoord. 24. Eenvoudige trapgevel B). In 1918 is de gevel geheel vernieuwd en in ouden stijl opgetrokken; helaas met gebruikmaking van machinale steen van dezen tijd. ln 1929 is de uitgebroken en gewijzigd. Gerecht 12. Eenvoudige gevel B). In 1929 is de kap veranderd. Hiertegen was geen bezwaar, omdat deze van de straat af bijna niet was te zien en het uiterlijk aspect dus niet werd geschaad. Oude Singel 96. Eenvoudige trapgevel B). In 1929 is de gevel tot onder den top gerestaureerd en werd tevens dat gedeelte te lood opgetrokken. Hooigracht 48. Dubbele trapgevel B). Kruiskozijnen. Inwendig: kamerbetimmering met
55 derd behang 1803). Deze betimmering is in 1920 uitgebroken, toen het pand voor apotheek werd bestemd. 15. Tuitgevel (XVII Ankers. Bij den stadhuisbrand van Februari 1929 werd ook dit pand aangetast en verbrandde de kap. In verband hiermede werd het perceel van een plat dak met eenvoudige rechte kroonlijst voorzien. De top kwam daardoor te vervallen. Veel bezwaar was er niet tegen, aangezien de gevel reeds verminkt was. Levendaal 85. Eenvoudige trapgevel (XVII A). Kruiskozijnen. Verbouwd in 1929, waarbij de werd veranderd. Voordien waren de kruiskozijnen, behalve van de zolderverdieping, reeds door meer moderne vervangen. De ramen in de kruiskozijnen van de zolderverdieping zijn niet meer oorspronkelijk. De trapgevel is nog intact. 10. Trapgevel (1651) met ken, festoenen en vazen. In 1928 bleken de ankers van het bovengedeelte van den top te zijn vergaan. Deze ankers werden vernieuwd, terwijl het bovengedeelte van den top afgebroken en in denzelfden vorm opgetrokken werd. Het verleenen van een subsidie maakte het mogelijk, dat de geheele gevel grondig werd opgeknapt. Hoogewoerd 3. Gevel (midden XVIII) met eenvoudig versierde middentravee. in 1909 weggebroken. Inwendig: in de gang deuren en stucwerk; zijkamer met betimmering, schoorsteen en stuc-plafond, Lodewijk XV. Achterzaal met marmeren schoorsteen, Lodewijk XVI.
56 In 1922 bij den doorbraak (tegenwoordige vaarstraat) voor de Electrische tram naar den Haag is dit pand gesloopt. Bergsteenen gevel (midden XVIII) met pilasters en kroonlijst en rijkversierde travee, bekroond door gebogen fronton. Inwendig : gesneden trap en stuc-plafonds. In dit pand is thans een bioscoop met restaurant gevestigd. Getracht werd nog de oude gevel te behouden, maar de belangen, betrokken bij de exploitatie, verzetten zich daartegen. De werd daarom geheel veranderd, hoewel is getracht een harmonieus geheel te behouden. 42. Eenvoudige gevel (XVIII A). Versierde deuromlijsting. In 1921 is dit perceel ten behoeve van de uitbreiding van het postkantoor gesloopt. Hoogstraat, hoek Nieuwe Rijn. Drie gevels (1766) met rechte kroonlijst. Opschrift betreffende den brand. In 1902 werd de verbouwd. Deze minder fraaie oplossing werd bij een verbouwing in 1929 door een beter architectonisch geheel vervangen. 27. Eenvoudige gevel (XVIII Bj. In 1924 werd de gewijzigd. Houten houtzaagmolen (1754,:. Afgebrand en herbouwd in 1884. Oude Kalanderpoort. Opschriftsteen (1652). Deze poort, toegang gaf tot een reeds vroeger verdwenen kalandermolen, is eveneens ter plaatse niet meer aanwezig, doch opgesteld in de Lakenhal. 17. Omlijsting (midden XVIII). In 1927