BOUWEN metbaksteen BOUWEN nr 108 - driemaandelijks tijdschrift april-mei-juni 2004 afgiftekantoor 8000 Brugge 1 2de afdeling 2/04 Baksteen herovert de stad
BOUWEN MET BAKSTEEN is het driemaandelijks tijdschrift van de Belgische Baksteenfederatie. Voor meer informatie, aarzel niet ons te contacteren. Abonnement: Catherine Bral Redactie: Laurie Dufourni Verantwoordelijke uitgever: Jozef Van Den Bossche http://www.baksteen.be e-mail: info@baksteen.be Adres: Kartuizersstraat, 19 bus 19 1000 Brussel tel. (02) 511 25 81 ~ fax (02) 513 26 40 Druk: INHOUD Baksteen herovert de stad................................... 1 Vlaams Administratief Centrum te Hasselt AWG architecten en A 2 O architecten........................................ 2 Centrum voor handchirurgie te Doornik Eric Van Overstraeten...... 4 STUK te Leuven Neutelings & Riedijk architecten................ 6 t Pandreitje te Brugge Haverhals-Heylen architecten............. 8 Zoeklicht op BOB361..................................... 10 Binnenlandse architectuur.................................. 18 Appartementen te Halle Architectenbureau De Beenhouwer Buitenlandse architectuur.................................. 20 Nieuwbouw voor TCKI en KNB (Nederland) Architectenbureau Van Ouwerkerk Geesink Weusten Techniek............................................... 22 Beelden uit het verleden Het begin van de baksteenindustrie
BOUWEN MET BAKSTEEN 1 BAKSTEEN HEROVERT DE STAD Foto: Niels Donckers Gedurende eeuwen was baksteen het bevoorrechte materiaal dat in de stedenbouwkundige voorschriften steeds werd voorgeschreven. Hele steden werden op die manier gebouwd in gebakken aarde, vaak ter plaatse geproduceerd. Het gebruik van die «plaatselijke baksteen» werd zelfs verplicht. Ook tegenwoordig, nu deze aanduiding haast haar betekenis verloren heeft door de uitbreiding van de productieplants en de diversificatie van de producten, kan men dit voorschrift nog tegenkomen. De laatste decennia hebben ertoe geleid dat nieuwe materialen toegang kregen tot onze steden. Deze verscheidenheid aan materialen en uitvoeringstechnieken, en de architectuur die hieruit voortvloeit, is zonder twijfel een stap vooruit voor het architecturale karakter dat de architect aan zijn verwezenlijkingen kan geven. Maar wat gebeurt er met de baksteen? Welke plaats krijgt deze in de nieuwe projecten van een stad? Hoe kunnen zijn kwaliteiten best gebruikt worden om moderniteit en verleden te harmoniseren, om een stempel op een wijk te drukken? In deze uitgave van Bouwen met Baksteen, willen wij de klemtoon leggen op de ontelbare mogelijkheden van baksteen, de diverse toepassingen voor allerhande gebouwen in de stad, zowel in historische wijken als andere. Wij kozen voor projecten met een uitstraling die door de creativiteit van hun ontwerpers de baksteen tot zijn waarde laten groeien in een stad, zodat zijn plaats daar bevestigd wordt.
2 BOUWEN MET BAKSTEEN Vlaams administratief centrum te Hasselt AWG architecten en A 2 O architecten Foto s: Niels Donckers De Vlaamse gemeenschap bouwt in elke Vlaamse provincie een administratief centrum met het doel hierin de provinciale diensten te bundelen. Het Vlaams Administratief Centrum te Hasselt, ingehuldigd in mei, biedt onderdak aan de diensten van de provincie Limburg. Dit symbool voor de provincie moest aanslaan en had daarenboven een voorbeeldfunctie met een kwaliteitsvolle architectuur die de principes van duurzaam bouwen omzet in de praktijk. Om het gebouw een zekere uitstraling te geven, moest het geheel toegankelijk blijven, gemakkelijk herkenbaar zijn en openstaan voor de bevolking. De bevoorrechte locatie van het VAC zorgt voor een uitstekende bereikbaarheid voor de bevolking en de ambtenaren die er tewerkgesteld zijn. Deze ligging van het project aan de ingang van de stad, dichtbij het station en de autosnelweg, was van essentieel belang voor de werking van het centrum. De kwaliteitsvolle architectuur en het voorgestelde concept maken van het VAC zonder twijfel één van de kernpunten van de stad. Twee lange vleugels in oranje-rode baksteen huisvesten op het gelijkvloers de infrastructuur voor het grote publiek (bibliotheek, restaurant, auditorium, vergaderzalen, ) en op de verdiepingen de kantoren. Deze twee gebouwen zijn onderling verbonden door een overdekte straat met glazen dak. De straat vormt een wandelweg die de openheid van het bestuur voor elke burger beklemtoont. Ze laat hem toe om het administratief centrum door te wandelen waarbij de activiteiten en de werking onverhuld getoond worden. De grondbedekking van deze wandelstraat bestaat eveneens uit oranje-rode bakstenen en draagt bij tot het scheppen van eenheid. Een bijzondere zorg werd besteed aan het comfort van de gebruikers. Tevens hebben de architecten ernaar gestreefd dat het gebouw een toonbeeld van
BOUWEN MET BAKSTEEN 3 duurzaam bouwen werd. Zowel ventilatie- en verlichtingstechnieken als de verwarming werden uitgekiend met het gedachtengoed van duurzaam en ecologisch bouwen op de voorgrond, terwijl elke gebruiker vrij blijft om zijn eigen werkomgeving in te stellen. De burelen zijn ingericht in grote, kolommenvrije ruimte die makkelijk aan te passen en om te wisselen zijn. De verdiepingen van eenzelfde vleugel communiceren twee per twee met mekaar via een trap in het midden van het plateau. De twee vleugels zijn onderling verbonden door loopbruggen die over de wandelstraat zweven, terwijl een patio toegang verleent tot een bijgebouw dat de diensten herbergt (keuken, sorteren van de post, kopiëermachines, ). Door zijn grootte, zijn eenvoudig volume, dat levend wordt door een horizontaal ritme van herhaalde metalen profielen, en door het gebruik van de fel gekleurde baksteen, geeft dit project een nieuw uitzicht aan de stationsbuurt
4 BOUWEN MET BAKSTEEN Centrum voor handchirurgie te Doornik Eric Van Overstraeten Foto s: Carine Fossé Dit centrum voor handchirurgie bevindt zich in een oude wijk van Doornik. Hoewel het project zich liet leiden door de bestaande Doornikse vormgeving, werd daarnaast een oplossing geboden voor de specifieke situatie van de straat. De architect heeft voor een inplanting gekozen van het gebouw waardoor het terrein over de volledige breedte bezet wordt. Deze ingreep verschafte de mogelijkheid om een verbinding te scheppen tussen beide uitersten van de site zodat het stedelijk weefsel vernauwd werd. Hierdoor wordt de enge straat als een doorlopend geheel waargenomen zonder onderbreking, terwijl de inkom van het ziekenhuis door de oriëntatie van het gebouw uitnodigend wenkt. Het project is gegroeid uit een concept bestaande uit lege en volle massieve elementen. Vier wanden - de volle elementen - bepalen drie bewoonde schijven - de lege onderdelen. Het onthaal werd ingericht in het centrale lege deel, terwijl de consultatie ondergebracht werd in de zijdelingse lege delen. Deze vier wanden zijn de basis van het project, ze vormen de krachtlijnen. Het gebouw werd zo uitgedacht dat het nog kan evolueren. Het concept dat aan de basis ligt, laat, indien dit nodig mocht blijken, een uitbreiding toe van
BOUWEN MET BAKSTEEN 5 het centrum in de komende jaren. Het gebouw wordt ireëel naarmate men zich geleidelijk verwijdert... de lagere muren vertellen waar de funderingen liggen van de toekomst. De architect heeft elk detail met onbeperkte zorg uitgetekend, zowel voor de ruwbouw als voor het meubilair en de grondbedekking. Het meubilair is ingebouwd in de vier wanden die het project kenmerken, wat hun massiviteit versterkt. Toetreden tot een woning langs een ingang evenwijdig aan de straat is ongewoon voor oude steden... Door de muren over heel het terrein uit te strekken wordt een wandelweg afgelegd naar de toegangsdeur van het ziekenhuis. Ondanks het feit dat de oriëntatie van het gebouw verschilt van de belendende woningen, is de samenstelling van de gevels hiervan rechtstreeks overgenomen samen met de naburige doorgangen waarbij het ritme bewaard bleef. Hetzelfde geldt voor de hoogte van de kroonlijst, de volumes, de keuze van het materiaal... wat had men trouwens in deze context anders kunnen bedenken dan baksteen?
6 BOUWEN MET BAKSTEEN STUK te Leuven Neutelings & Riedijk architecten Het STUK, cultureel centrum van Leuven, koos het Arenberginstituut als thuisbasis. Voorheen verspreid over de stad, zijn de diverse culturele activiteiten nu gebundeld op eenzelfde plaats. Het STUK heeft zich gevestigd in het centrum van de stad, in een ouder gebouw waaraan een hedendaags karakter werd gegeven, waardoor het gebouw het beeld kreeg dat het cultureel centrum aan de buitenwereld wil tonen. Bepaalde vleugels van het Arenberginstituut werden vernieuwd; hierbij zijn opvallende elementen bijgevoegd : het sheddak en de grote stalen ligger aan de toegang. Andere delen van het gebouw werden afgebroken om nieuwe volumen op te richten met rode baksteen in een complexe en verrassende architectuur. De tegenstelling oud/nieuw vult zich perfect aan in het streven naar een geheel dat symbool staat voor de pluraliteit van de stad. Ten aanzien van de veelzijdigheid aan activiteiten voorgesteld door het STUK (tentoonstellingen, spektakels, confe- Foto s: Sarah Blee
BOUWEN MET BAKSTEEN 7 Foto s: Belgische Baksteenfederatie renties,...) en de verscheidenheid aan kunsten (dans, theater, bioscoop, fotografie,...), moesten er verschillende omgevingen gecreëerd worden met voor elke ruimte een andere sfeer. Allerlei vormen rond de binnenplaats dragen hiertoe bij: observatietoren, loggia, wandelwegen, grote trap,... Elke zaal, elke ruimte binnen of buiten heeft zijn eigenheid, zijn persoonlijke sfeer en biedt bijgevolg een ander zicht op kunst. Tevens moet het nieuwe STUK aantrekkelijk zijn voor het stadscentrum. Alle activiteiten worden georganiseerd rond een binnenplaats. Rond deze openbare ruimte kunnen spektakels georganiseerd worden, terwijl het publiek terecht kan op deze binnenplaats en in het restaurant met cafetaria. Het STUK... een complex van 10 000 m 2 met «sterke architecturale persoonlijkheid», dat kunst in het bewustzijn brengt, reacties uitlokt, talenten aan het licht brengt, de voorstellingswijze van kunst heruitvindt.
8 BOUWEN MET BAKSTEEN t Pandreitje te Brugge Haverhals Heylen architecten Foto s: Haverhals Heylen architecten Dit geheel van 75 woningen, gebundeld in het centrum van het oude Brugge, is gelegen op de grond van de oude gevangenis t Pandreitje. De geklasseerde woning van de gevangenisdirecteur werd trouwens verbouwd tot appartementen. Langs één zijde aanleunend tegen het Astridpark, één van de zeldzame parken binnen het oude centrum, bevindt t Pandreitje zich op de grens van het toeristisch gebied. Hierdoor ademt de plaats veel rust uit ondanks de nabijheid van het historisch centrum. Het vormt een beschermd geheel dat zich moeilijk laat ontdekken, tenzij door een enkele toerist die zich buiten de trekpleisters van de stad heeft gewaagd. Het behoud van deze rustige sfeer is voor een groot deel te danken aan het stedelijk programma. Om de woonfunctie van de wijk te versterken werd inderdaad besloten geen hotels of andere toeristische infrastructuren toe te laten. De bedoeling van de gezagdragers was integendeel om de densiteit aan woningen te verhogen, waarvoor een wedstrijd werd georganiseerd. De architecten Haverhals Heylen kozen voor een geheel van individuele woningen, en niet voor een appartementsgebouw een gewaagde keuze die hen tenslotte de overwinning bezorgde. De verzameling woningen is opgebouwd als een eigentijdse versie van het begijnhof met zijn pleintjes, zijn doorgangen en zijn ommuurde tuinen. Elk huis is voorzien van een eigen buitenomgeving (tuin of terras) die dicht betrokken blijft bij de gemeenschappelijke ruimten.
BOUWEN MET BAKSTEEN 9 Twee soorten woningen werden ontwikkeld door de architecten: woningen met de leefruimte op het gelijkvloers; woningen met de leefruimte op de verdieping en een bijhorend dakterras. Het stedenbouwkundig reglement laat enkel platte daken toe wanneer deze gebruikt worden als terras. De intense invulling van het grondplan en de complexe opeenvolging van gekoppelde volumes werd afgeleid uit een patroon van 10 m op 10 waarop de architecten de inplanting bepaalden. De kleuren van de bakstenen geven een overzicht van wat men in de stad kan aantreffen. Het metselwerk wordt ruw afgewerkt, niet in verband gemetst. Het resultaat is een geheel dat een hedendaags beeld weerspiegelt van het oude Brugge.
10 BOUWEN MET BAKSTEEN ZOEKLICHT OP BOB361 Haute Ecole Industrielle à Diepenbeek Michel Jaspers & Partners BOB361, een naam met inhoud! Wie verbergt zich achter dit acroniem? Photos: Serge Brison Meer dan tien jaar geleden stelden drie architecten voor een architectuurwedstrijd gezamenlijk een project voor. De bedoeling was om een stedenbouwkundige en architecturale studie uit te voeren voor een oude mijnsite in Winterslag. Als codenaam voor de anonieme wedstrijd kozen ze BOB361. Twee Belgische architecten, Goedele Desmet en Ivo Vanhamme, besturen het bureau in Brussel, terwijl een Franse architect, Jean-Michel Culas het bureau in Parijs beheert twee locaties die toelaten om deel te nemen aan een groter aantal projecten en te werken op plaatsen met verschillende invalshoeken. De architecten deden ervaring op in verschillende bureaus in het buitenland (Rome, Parijs, Wenen, NewYork) en volgden er bijkomende opleidingen. De internationale samenwerking tussen Brussel en Parijs en tussen de architecten onderling geeft aan waar ze met het architectenbureau heen willen. Het bureau in Brussel heeft een tiental medewerkers, dat in Parijs twee.e Foto s: André Nullens
BOUWEN MET BAKSTEEN 11 Ook in hun projecten herkent men hun complementaire aanpak. Bijna alle medewerkers bij BOB361 zijn ingenieurarchitect. Voor bijkomend onderzoek bij de ontwerpen doen ze een beroep op studiebureaus (stabiliteit, akoestiek, speciale technieken, ), op een binnenhuisarchitect of een designer, soms zelfs op een tuinarchitect. BOB361 wil multidisciplinair werken. Voor sommige projecten doet het bureau een beroep op een kunstenaar. De keuze om vanaf het begin in team aan een project te werken biedt de mogelijkheid om het als een geheel te laten evolueren, om het te verrijken met meerdere meningen en ideeën en om iedereen de kans te geven mee te denken over het uiteindelijk resultaat. Als een kunstenaar deelneemt aan het project denkt hij mee over het concept, over de integratie van zijn werk in het project. denken over de beperkingen en criteria waar elke opdracht aan moet voldoen. De bouwheer, openbaar of privaat, haalt zijn voordeel uit de ideeën die uit de wedstrijd ontstaan. In het verleden gebeurde het al te vaak dat een openbare bouwheer zich liet vangen in het gemak van de gewoonte. Vandaag krijgt hij de mogelijkheid om, door de samenwerking met verschillende archi- De beginfase: het belang van de probleemstelling De analyse van de bouwplaats en van de randvoorwaarden voor elk project, is essentieel in het denkproces van de architecten van BOB361. Ze trekken heel wat tijd uit voor de studie van de site, haar beperkingen, de mogelijkheden die ze biedt. Bij die studie houden ze rekening met de verwachtingen van De architectuurwedstrijd moet interesse wekken bij heel het team Het grootste deel van de activiteiten van de architecten van BOB361 bestaat uit ontwerpen van openbare gebouwen (grote bureelgebouwen) en kleine tot middelgrote groepswoningbouw-projecten. Architectuurwedstrijden zijn bij uitstek geschikt om dergelijke projecten in de wacht te slepen. BOB361 neemt er dan ook intensief aan deel en wint ook geregeld, waarmee ze hun sporen in de architectuurwereld meer dan verdiend hebben.. De wedstrijden stimuleren hun creativiteit, stuwen hen vooruit, laten hen natectuurbureaus, de behoeften voor openbare gebouwen opnieuw in vraag te stellen om zijn verwachtingen en die van de gebruikers van de gebouwen te verwoorden, een oefening die hij misschien allang vergeten was. Precies daarom is BOB361 zo geïnteresseerd in architectuurwedstrijden. Foto s: BOB 361 de toekomstige gebruikers en met de mogelijke problemen. De analyse leidt tot verschillende mogelijke invalshoeken voor het ontwerp. Naargelang de studie vordert en de andere teamleden hun mening geven dringt één evidente keuze zich meestal op. Positieve en negatieve aspecten van elke keuze worden gewogen en in rekening gebracht.
12 BOUWEN MET BAKSTEEN Kantoren In het kader van de herinrichting van het Waterbouwkundig Laboratorium in Borgerhout, werd een beglaasde voetgangersbrug toegevoegd aan de twee bestaande bakstenen gebouwen. Met de ingreep herbedachten de architecten de circulatie in het gebouw, hadden ze aandacht voor de opeenvolging van de gangen, toonden ze de noodzaak aan voor een grondige herinrichting van burelen en vergaderzaal, schiepen ze een eigen sfeer voor elke ruimte. De ingreep ging veel verder dan de simpele verbinding tussen de twee gebouwen. De architecten creëerden zo een promenade doorheen drie functionele delen in het gebouw: de rotonde aan de inkom, de nieuwe vergaderzaal in de glazen brugverbinding en de patio die de gang laat ademen en verlicht is met zonlicht. Licht en materialiteit waren essentieel om de eentonigheid van een lange L-vormige gang te doorbreken. Bovendien wilden de architecten de twee verschillende sferen strikt van elkaar scheiden: het licht waarin de promenade baadt en het functionele van de burelen. De ingreep zorgde er ook voor dat de vergaderzaal een centrale positie kreeg, eigen aan haar functie. De brug vormt een scharnier tussen de twee bestaande vleugels, een doorschijnende plek waar een kunstenaar zijn werk integreerde: grote foto s rond het thema water en de meting ervan. De sfeer in de ruimte is verzekerd door de kleureenheid van de materialen. In de voormalige projectiezaal werd een rode bakstenen kast geïnstalleerd. De kast bevat voorwerpen die verwijzen naar de activiteiten in het Waterbouwkundig Laboratorium. Ook het ontwerp van het kantoorgebouw voor de VDAB in Sint-Niklaas was het resultaat van een gelijkaardige ana- Foto s: André Nullens
BOUWEN MET BAKSTEEN 13 lyse. Het project illustreert de wil van de architecten om de specifieke kenmerken van het bouwterrein naar waarde te schatten. Na analyse van de relatie tussen de verschillende zijden van de bouwplaats met hun omgeving bleek die telkens anders te zijn. Daardoor drong zich een andere aanpak op: de ene kant van het kantoorgebouw werd tegen de bestaande bebouwing aangebouwd, de andere kant bleef open en biedt nu ruimte aan de ingang van de half-ondergrondse parking en het semipublieke park aan de achterzijde van het kantoorgebouw. Uit de analyse was ook gebleken dat een historische bodemvervuiling belangrijke saneringskosten met zich mee zou brengen, wat de architecten ertoe noopte een hellende parking aan te leggen om het volume uitgegraven grond te beperken. De weggegraven gronden zullen worden gebruikt om in het park het reliëf te realiseren dat verder beplant wordt met fyto-remediërende planten die de ondergrond op natuurlijke wijze zuiveren. Het groot rood-bakstenen gebouw heeft een eerder gesloten gevel aan de straatzijde. De analyse had immers aangetoond dat het verkeer aan de straatkant erg druk was. De geluidshinder van het wegverkeer werd waar mogelijk beperkt door de individuele kantoren achteraan in te planten en zo ook een bevoorrechte band met het park te scheppen. De grotere ruimtes liggen aan de straatzijde en openen zich naar patio s die er moeten voor zorgen dat elke ruimte, ook deze aan de lawaaie- rige straatzijde, open kunnen naar de buitenlucht. Ze brengen ook licht in het hart van het gebouw. Het bureaugebouw strekt zich over een groot deel van het terrein uit. Het vormt een continuïteit met de bestaande gebouwen en is het resultaat van een ernstige en gedetailleerde analyse, een synthese van een geheel van kenmerken. Foto s: BOB 361
14 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Gegroepeerde woningen Collectieve en gegroepeerde woningen dragen de interesse weg van de architecten van BOB361. Het bureau ontwierp al verschillende geslaagde woonprojecten, bijna allemaal naar aanleiding van een wedstrijd. Het spreekt voor zich dat ook hier de voorstudie en analyse van de projecten van cruciaal belang zijn bij de voorstelling van de ontwerpen aan de bouwheer/jury. Bij het ontwerp van een gebouw met 26 appartementen en 4 woningen in het centrum van Parijs was de oriëntatie van het terrein doorslaggevend voor het concept. De aan de zuidkant gelegen tuin zorgde voor een logisch vervolg in de open achtergevel waarachter de leefruimten aansluiten op een groot terras. Aan de straatkant tekenden de architecten een eerder gesloten gevel, kenmerkend voor de strakke, sobere stijl van BOB361, een spel van compacte volumes met uitsprongen, insluitingen en openingen. In de gevel zitten twee grote openingen met daarachter de trappenhallen. Op het gelijkvloers bedient een inkomhal de twee delen van het gebouw teneinde de gemeenschappelijke ruimten te minimaliseren en een inkom te creëren die sociaal contact tussen de bewo- Foto s: Vercruysse & Dujardin ners stimuleert: een ontmoetingsplek. De gevels werden afgewerkt met bakstenen tegels, echter niet om het optisch bedrog van de massieve bakstenen muur na te streven: de randen zijn zichtbaar en verbergen niets.
BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 15 De voorbije jaren, toonde BOB361 zich zeer actief in projecten van groepswoningbouw, waarbij het bureau een symbiose probeert te realiseren tussen de openbare en de private ruimte. Met het oog op de voorgeschreven dichtheid van de woningbouw in het RSV (ruimtelijk structuurplan Vlaanderen), «schuiven» ze met volumes om het aantal woningen te verhogen en tegelijkertijd toch een comfortabele woonoppervlakte te behouden in elke woning. Als voorbeeld kunnen de projecten van vier patiowoningen gelden in Lebbeke, of de 84 sociale woningen in Landen die rug tegen rug werden gezet waardoor elke woning toch een eigen tuin kon hebben ondanks de beperkte oppervlakte van het bouwterrein. De tuinen werden zo geschikt dat er zich geen inkijk-problemen voordoen. Om tot een goede oplossing te komen moet er vaak geschoven worden met de volumes. Foto s: André Nullens
16 BOUWEN MET BAKSTEEN Ook een erg geslaagde illustratie van dat principe zijn de twaalf sociale woningen rond een geklasseerde molen in Begijnendijk. De zorg om voor elke woning die oriëntatie te vinden die aan het wonen er een aanzienlijke meerwaarde geeft, staat centraal. De nauwkeurige studie van de positie van de woningen tegenover elkaar, tegenover de openbare ruimte, de studie van de circulatie binnen een geheel van woningen, zorgt ervoor dat de projecten van BOB361 erg leefbaar blijken. Het onderzoek toegepast op eengezinswoningen Het ontwerp van privé-woningen is niet de hoofdactiviteit van BOB361, dat moge duidelijk worden uit al het voorgaande. Het zijn vooral collectieve woningen die zich lenen tot een doorgedreven studie van het bouwterrein, iets wat veel moeilijker is bij een privé-bouwheer die meestal al een redelijk idee heeft over de woning die hij wil bouwen. BOB361 pakt ook privé-woningen op dezelfde conceptuele manier aan, zij Foto s: BOB 361
BOUWEN MET BAKSTEEN 17 het op een kleinere schaal. De uitbreiding van een bungalow te Linden is daar het perfecte voorbeeld van. Het terrein bood een interessant zicht op de lager gelegen vallei. Door de woning uit te breiden rond een terras, bleef het evenwicht met het omliggende landschap bewaard. Het gebruik van bakstenen in verschillende kleuren liet toe om het nieuwe deel te onderscheiden van het bestaande deel van de woning. Soberheid in de architectuur De projecten van BOB361 onderscheiden zich door hun sobere vormen, de uitspringende volumes in gevels en bovenal door de strakke lijn. Volumes glijden over elkaar en geven de gebouwen daardoor een onverwachte dynamiek. De eenvoudige en compacte architectuur is het versteende compromis tussen de lage budgetten van de sociale en openbare bouwheren en de aandacht voor de kwaliteit van de leefomgeving binnen en buiten het huis of het kantoor. Een erg rationele architectuur, wat geenszins betekent een saaie architectuur. Architecten: Goedele Desmet, Ivo Vanhamme, Jean-Michel Culas Medewerkers: Bram Aerts, Jens Aerts, Luboslav Badura, Mathias Cosyns, Pedro de Carvalho Baptista, Karel Deckers, Philippe De Clerck, Ann De Grave, Maarten Dekoninck, Sylvia Denolf, Maureen Heyns, Nancy Meysmans, Griet Moors, Nathan Ooms, Jan Opdekamp, Jurgen Remmerie, Foto: André Nullens Gunther Slagmeulder, Liesbeth Storkebaum, Miet Vanderbeke, Ward Verbakel, Valerie Verhaest, Eveline Vyncke. Ingenieursbureau s: Bureau Bouwtechniek-Antwerpen, Daidalos-Kessel-Lo, IRS-Kortenberg, Dirk Jaspaert (BAS)- Kessel-Lo, Marcel Lavreysen-Heverlee, Roelandts en Rys-Herent Landschapsarchitecten: Aldrik Heirman-Nazareth Designers: Danny Venlet-Brussel Kunstenaars: Jan Kempenaars-Antwerpen, Emilio Lopez-Menchero-Brussel, Kris Martin-Gent
18 BOUWEN MET BAKSTEEN BINNENLANDSE ARCHITECTUUR Foto s: Serge Brison Appartementen te Halle Architectenbureau De Beenhouwer Dit geheel van 7 appartementen voor de Vlaamse Huisvestingsmaatschappij (VHM) bevindt zich in het hart van een sociale wijk van Halle. De architect heeft gekozen voor een gebouw dat de grenzen overneemt van het terrein in hoekvorm waarop het is opgericht. Twee volumes in donkergrijs metselwerk met voegen van dezelfde kleur scharnieren rond de circulatiezones. Bijgevolg bevinden alle toegangen tot de verschillende appartementen zich in het centrum van het gebouw. Hierdoor kon de architect een doorgaand uitzicht scheppen tussen de twee volumes in metselwerk. Elk appartement heeft een eigen terras ter beschikking. Teneinde het hoogteverschil van het terrein te overbruggen, werd de constructie neergeplant op een sokkel in beton die achteruitspringt tegenover de gevel in metselwerk. Deze sokkel van het gebouw is bestemd om het metselwerk te verankeren aan de grond : de relatie tussen het gebouw en de grond was een belangrijk element bij het concipiëren van het project. De garages, toegankelijk aan de achterzijde, zijn ondergebracht in deze sokkel. De toegang tot het gebouw gebeurt langs een helling afgewerkt met houtwerk... ze roept het beeld op van een loopbrug naar een schip. Meerdere elementen van dit project kunnen ons laten geloven in een scheepvaartarchitectuur.
BOUWEN MET BAKSTEEN 19
20 BOUWEN MET BAKSTEEN BUITENLANDSE ARCHITECTUUR Kantoren en laboratoria van KNB en TCKI Nederland Architectenbureau Van Ouwerkerk Geesink Weusten Dicht bij Arnhem in Nederland gelegen, herbergt dit project de burelen en de laboratoria van de Koninklijke Nederlandse Baksteenfederatie en van het technisch centrum van de keramische industrie. Het vooropgestelde doel van het project was om een gebouw op te richten dat een embleem wordt voor de keramische industrie en tevens, door zijn gewaagde en vernieuwende architectuur, een waardige vertegenwoordiger is in heel het land. De architectuur van het project vindt zijn oorsprong in het wijdse groene landschap dat aan een zijde van het terrein gelegen is. Aan die zijde biedt de gevel over drie verdiepingen een vergezicht over dit uitgestrekte landschap. Komende van de autosnelweg A12, toont het gebouw de rijke en interessante compositie van deze gevel. Aan de noordzijde daarentegen is de gevel slechts twee verdiepingen hoog en gekenmerkt door een meer gesloten karakter. Een luifel duidt de inkom aan. De verwelkomingsruimten, het onthaal, de toegang tot de lift (open naar buiten) toe en een grote trap bevinden zich in de beglaasde hal die gemeenschappelijk is voor de federatie en het technisch centrum. De burelen en de laboratoria van TCKI bevinden zich op het gelijkvloers en de eerste verdieping, terwijl KNB de tweede verdieping gebruikt. De kantoren van de federatie genieten ten volle van het panorama.
BOUWEN MET BAKSTEEN 21 Dit gebouw was de gelegenheid bij uitstek om de waarde van het materiaal baksteen nogmaals in de verf te zetten. Hiertoe werd een breed gamma producten van de keramische industrie voorgesteld: zichtmetselwerk met dunne voegen bestaande uit rode strengperssteen, traditioneel metselwerk met een gevarieerd pallet handvormstenen, muurbedekking in donkerblauwe dakpannen, bestrating met gebakken kleiklinkers, geprefabriceerde keramische elementen. De contrasten in de technieken en de esthetische effecten getuigen van de ontelbare mogelijkheden van de baksteen. De architecten gaven aan KNB en TCKI de gelegenheid om de handschoen op te nemen en een gebouw op te richten dat hun identiteit weergeeft.
22 BOUWEN MET BAKSTEEN TECHNIEK Beelden uit het verleden... Het begin van de baksteenindustrie. De aandachtige lezer zal bemerkt hebben dat de Belgische Baksteenfederatie een paar maanden geleden verhuisd is. Voor ons de gelegenheid om een aantal oude documenten uit de kast te halen die getuigen van het begin van de kleinijverheid. Met dit artikel willen wij de lezer een beeld geven van de ontwikkeling van de Belgische baksteenindustrie. Deze Belgische traditie die zijn intrede deed in onze streken in de 13e eeuwse kloosters, heeft vandaag een kennis opgebouwd, die in voortdurende evolutie is. Tevens werd toendertijd de basis gelegd van de passie voor het materiaal. Een onderscheid moet gemaakt worden tussen de zogenaamde steenbakkerijen van het platteland met een tijdelijk
BOUWEN MET BAKSTEEN 23 karakter en de vaste steenbakkerijen, dichtbij de steden. Gedurende eeuwen trokken hele ploegen steenbakkers naar het platteland om bakstenen te bakken in grote ovens, een enorme stapel bakstenen waartussen lagen brandbaar materiaal werden geplaatst. Men sprak van veldovens. Tot in het begin van deze eeuw telde België nog vele ploegen steenbakkers op het platteland. In de tussentijd, kende men in de steden reeds lang vaste steenbakkerijen die bestemd waren voor de productie van de stad (stadsomwalling, bruggen, gebouwen,...). De vaste steenbakkerijen verspreidden zich sinds de 19e eeuw over heel België, en in het bijzonder in de gebieden rijk aan klei. In die periode komen nieuwe technieken op de voorgrond : de eerste strengpersen om bakstenen te produceren, verschillende types oven zoals de cirkelvormige Hoffman-oven,... De foto s en tekeningen die worden voorgesteld getuigen van de arbeidsomstandigheden in de steenbakkerijen tot in 1950, tijd waarin men niet minder dan zeshonderd kleine steenbakkerijen kende in België. Veelal waren dit lokale producties, die veel mankracht vergden. Volledige gezinnen werden tewerkgesteld in de steenbakkerij, zowel voor de kleiwinning, als voor de vormgeving in houten mallen, de droging van de baksteen in open lucht (op de grond of overdekt) of het bakproces. Men sprak van een ambachtelijke nijverheid, seizoensgebonden en afhankelijk van meerdere factoren zowel het klimaat als de kwaliteit van de klei en de knowhow van de arbeiders.
24 BOUWEN MET BAKSTEEN Wanneer U zich hierin verder wil verdiepen, kan U een aantal geklasseerde sites bezoeken... Hieronder enkele adressen : Steenbakkerijmuseum t Geleeg Steenberghoekstraat, 20 2840 Rumst Tel - Fax : 03 844 49 74 Steenbakkerij Gebr.Lauwers Noeveren 74 2850 Boom Tel : 03 888 02 32 Fax : 03 844 57 86
BELGISCHE DAKPAN- EN BAKSTEENFABRIKANTEN Bakstenen voor gewoon metselwerk: V : volle baksteen voor gewoon metselwerk P : geperforeerde baksteen voor gewoon metselwerk L : geperforeerde baksteen met lichte scherf Bakstenen voor gevelmetselwerk S : strengpersgevelsteen ( machinale gevelsteen) H : handvorm en vormbakperssteen K : klampsteen A : andere soorten (traditionele en rustieke gevelstenen zoals veldovensteen, baksteen op basis van leisteen, enz.) Andere producten: W : welfsels D : dakpannen en muurdeksels T : Boomse kerktegels, ongeglazuurde tegels O : straatklinkers Voor details over het productiegamma van elke fabriek, kan men zich best rechtstreeks tot de bedrijven wenden. De lijst is samengesteld op basis van de ledenlijsten van de B.B.F. Vele producenten verkopen hun producten al dan niet exclusief, via een afzonderlijke verkoopsorganisatie. In de gevallen waar dit nuttig lijkt, is de naam tussen haakjes bijgevoegd. Oost-Vlaanderen Kleiprodukten HOVE Lindendreef 101 9400 Ninove Tel. (054) 33 26 67 Fax (054) 32 82 38 (V-H-A) Steenfabriek VANDE MOORTEL Scheldekant 7 9700 Oudenaarde Tel. (055) 33 55 61 Fax (055) 33 55 70 (H-O) SVK Aerschotstraat 114, 9100 Sint-Niklaas Tel. (03) 760 49 00 Fax (03) 777 47 84 (V-P-L-S-H-W) AMT Gentstraat 129 9140 Temse Tel. (03) 771 00 92 Fax (03) 771 03 52 (P-L) West-Vlaanderen Steenbakkerij AMPE Brugsesteenweg 170 8740 Egem (Pittem) Tel. (051) 46 07 01 Fax (051) 46 07 04 (V-P-L-S) DESIMPEL Hoogledestraat 92, 8610 Kortemark Tel. (051) 57 57 00 Fax (051) 57 57 01-02 (V-P-L-S-H) TERCA - ZONNEBEKE Ieperstraat 186 8980 Zonnebeke Tel. (051) 78 80 60 Fax (051) 77 10 38 (V-P-S) Steenbakkerij DE KEIGNAERT Stationsstraat 30, 8460 Oudenburg Tel. (059) 25 50 50 Fax (059) 26 89 87 (V-S-H) Steenbakkerij DUMOULIN Rollegembosstraat 9 8880 Ledegem Tel. (056) 50 98 71 Fax (056) 50 41 92 (V-P) TERCA Ter Bede Business Center 8500 Kortrijk Tel. (056) 24 96 16 Fax (056) 22 87 11 (V-P-L-S-H-A-O) KORAMIC Kapel-ter-Bede 86 8500 Kortrijk Tel. (056) 24 95 11 Fax (056) 20 23 59 (D) Limburg Siersteenfabriek HEYLEN 2de Carabinierslaan 145 3620 Veldwezelt-Lanaken Tel. (089) 71 51 38 Fax (089) 72 28 80 (H) Steenfabriek NELISSEN - HAESEN Kiezelweg 460 3620 Veldwezelt Tel. (012) 45 10 26 Fax (012) 45 53 89 (H) TERCA - SCHOUTERDEN Venlosesteenweg 70 3680 Maaseik Tel. (089) 56 10 75 Fax (089) 56 81 83 (H-A) Steenfabrieken VANDERSANDEN Riemstersteenweg 300 3740 Spouwen Tel. (089) 51 01 40 Fax (089) 49 28 45 (H) Steenfabriek VANDERSANDEN Nijverheidslaan 11 3650 Lanklaar Tel. (089) 79 02 50 Fax (089) 75 41 90 (H) TERCA - TESSENDERLO Havenlaan 10 3980 Tessenderlo Tel. (013) 67 16 31 / 67 14 34 Fax (013) 67 18 64 (P-L) Antwerpen Steenbakkerijen DAMMAN Steenbakkerijen 32 2845 Niel Tel. (03) 888 00 46-888 21 66 Fax (03) 844 47 54 (P-L) Steenbakkerij HEYLEN (DESIMPEL) Oude Baan + 48 2840 Terhagen (Rumst) Tel. (03) 880 51 80 Fax (03) 880 51 89 (P-L) Steenbakkerij GEBR. LAUWERS Noeveren 74 2850 Boom Tel. (03) 888 02 32 Fax (03) 844 57 86 (K-A-T) Steenfabriek van NIEL (DESIMPEL) Landbouwstraat 98 2845 Niel Tel. (03) 880 70 61 Fax (03) 880 70 66 (H) SYNDICAAT MACHIENSTEEN II Nieuwstraat 44 2840 Rumst Tel. (03) 880 15 20 Fax (03) 844 28 11 (V-P-L-S) Swenden Nieuwstraat 2 2840 Rumst Tel. (03) 844 22 22 Fax (03) 844 38 02 DESTA Heerle 11 2322 Minderhout (Hoogstraten) Tel. (03) 315 70 99 Fax (03) 315 81 48 (S) Steenbakkerij FLOREN Vaartkant Rechts 4 2960 St.-Lenaarts Tel. (03) 313 81 98 Fax (03) 313 71 56 (V-S) TERCA - NOVA Steenbakkersdam 10 2340 Beerse Tel. (014) 61 10 99 Fax (014) 61 04 32 (V-P-L-S) TERCA - SAS Sint Jozefslei 6 2310 Rijkevorsel Tel. (03) 312 05 05 - Fax (03) 312 47 40 (H-A) TERCA - BEERSE Absheide 28 2340 Beerse Tel. (014) 61 19 75-61 19 46 Fax (014) 61 22 33 (H) TERCA - QUIRIJNEN Sint Jobbaan 58 2390 Westmalle Tel. (03) 311 51 12 Fax (03) 311 62 56 (V-S-H-A) Brabant Steenfabrieken VANDERSANDEN Kortenbos 14 1790 Hekelgem Tel. (053) 66 85 51 Fax (053) 66 71 41 (H) Henegouwen Briqueterie de PERUWELZ (DESIMPEL) Rue de l Europe, 11 7600 Péruwelz Tel. (069) 77 97 10 Fax (069) 77 97 11 (H) Briqueterie de PLOEGSTEERT Barry Chaussée de Bruxelles 33 7534 Barry Tel. (056) 56 56 56 Fax (056) 56 55 02 (S) TERCA - GHLIN Route de Wallonie 33 7011 Ghlin Tel. (065) 35 38 85 Fax (065) 36 10 92 (V-S-O) TERCA - WARNETON Chaussée du Pont Rouge 57 7784 Warneton (Comines) Tel. (056) 58 88 10 Fax (056) 58 85 35 (H) Steenbakkerij van PLOEGSTEERT Touquetstraat 228 7782 Ploegsteert Tel. (056) 56 56 56 Fax (056) 56 55 01 (P-L-W) Namen Briqueterie de WANLIN (DESIMPEL) Route de Beauraing 131 5564 Wanlin Tel. (082) 66 55 00 Fax (082) 66 55 17 (S-A-O)
Pour recevoir cette revue en français, contactez-nous au 02/511.25.81