Rouwen op school Jongeren begeleiden in hun omgang met de dood Magda Habraken Licentiaat in de godgeleerdheid en godsdienstwetenschappen, godsdienstleerkracht en leerling- en studiebegeleider in een secundaire school Plantyn
INHOUDSOVERZICHT Inhoudsoverzicht Vooraf 11 Intro 12 1. Inleiding 17 1.1. Enkele opmerkingen 17 2. Wat betekenen sterven en dood? 19 2.1. Wat betekenen sterven en dood in de verschillende leeftijdsfases? 19 2.1.1. Baby's (0-1 jaar) 19 2.1.2. Peuters (1-3 jaar) 19 2.1.3. Kleuters (3-6 jaar) 21 2.1.4. Basisschoolkinderen (6-12 jaar) 21 2.1.5. Pubers (12-18 jaar) 21 2.2. Cognitieve ondersteuning en emotioneie ondersteuning 22 2.2.1. Peuters 22 2.2.2. Kleuters 22 2.2.3. Basisschoolkinderen 23 2.2.4. Pubers 25 3. Rouwmodel: Takenmodel van Worden 27 3.1. De vier rouwtaken 27 3.1.1. Rouwtaak 1: De realiteit van het verlies accepteren 27 3.1.2. Rouwtaak 2: Het toelaten van de pijn van het verlies 27 3.1.3. Rouwtaak 3: Het aanpassen aan een situatie waarin de overledene afwezig is 29 3.1.4. Rouwtaak 4: De overledene emotioneel een plaats geven en de draad van het leven weer opnemen 29 3.2. Het takenmodel vertaald naar jongeren 30 3.2.1. Rouwtaak 1: De realiteit van het verlies accepteren 30 3.2.2. Rouwtaak 2: Het toelaten van de pijn van het verlies 31 3.2.3. Rouwtaak 3: Het aanpassen aan een situatie waarin de overledene afwezig is 32 3.2.4. Rouwtaak 4: De overledene emotioneel een plaats geven en de draad van het leven weer opnemen 34 3.3. Besluit 35 HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE ROUWEN OP SCHOOL 5......""'.
/INHOUDSOVERZICHT 4. Rouw is psychische, sodale, fysische en spirituele pijn hebben 37 4.l. Wat is rouw? 37 4.2. Psychische pijn 38 4.2.1. Oe psychische ontwikkeling 38 4.2.2. Gevolgen van de psychische pijn 39 4.3. Sodale pijn 40 4.3.1. Gevolgen van de sociale pijn 40 4.4. Fysieke pijn 42 4.4.1. Gevolgen van de fysieke pijn 42 4.5. Spirituele pijn 43 4.5.l. Het ziek-zijn en sterven een plaats geven 43 4.5.2. Vragen zijn belangrijker dan antwoorden 43 4.5.3. Gevolgen van de spirituele pijn 43 4.6. Besluit 44 5. Begeleiding van rouwende pubers 47 5.l. Het belang van het afscheid nemen 47 5.2. Omgaan met de waarheid 47 5.2.1. Wie vertelt de waarheid? 48 5.3. Een bezoek aan de stervende 48 5.4. Emoties van het kind 49 5.4.1. Omgaan met schuld 49 5.4.2. Omgaan met kwaadheid 49 5.4.3. Omgaan met angst 50 5.4.4. Meeleven via je lichaam 50 5.4.5. Onopvallend verdriet 51 5.5. Bruikbare suggesties voor de school 51 5.6. Besluit 53 6. Oraaiboeken bij overlijden 55 6.l. Oraaiboek bij het overlijden van een leerling 55 6.2. Oraaiboek bij het overlijden van een gezinslid van een leerling 60 6.3. Oraaiboek bij het overlijden van een grootouder, oom, tante, neef of nicht,... van een leerling 64 6.4. Oraaiboek bij het overlijden van een leerkracht 64 6.5. Oraaiboek bij het overlijden van een partner of kind van een leerkracht 67 6.6. Ernstige intentie tot suidde op school 68 6.7. Onverwachte zaken en valkuilen 69 6.8. Nazorgwijzers 69 7. Rouwrituelen 73 7.1. In de katholieke kerk 73 7.1.l. Oe ziekenzalving 73 7.1.2. Een uitvaart regelen 73.....,...-/ 6 ROUWEN OP SCHOOL HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING lwee
INHOUDSOVERZICHT 7.1.3. Dodenwake 74 7.1.4. Uitvaartliturgie 74 7.1.5. Graflegging 75 7.2. Supplementaire complicaties bij vluchtelingen en migranten 75 7.2.1. Inleiding 75 7.2.2. Invloed van migratie op rouw 76 7.2.3. Vluchtelingen - migranten 76 7.2.4. Gedwongen migratie 77 7.2.5. Migratiegeschiedenis en gezinssamenstelling 78 7.2.6. Seksespecifieke opvoeding 78 7.2.7. Belemmeringen in de rouw ten gevolge van migratie 79 7.3. Overlijden in de islam 80 7.3.1. Als het stervensmoment nadert 81 7.3.2. MateriiHe en geestelijke schulden worden afgelost 81 7.3.3. Reinigen en opbaren 82 7.3.4. Gebeden voor de overledene 82 7.3.5. Begrafenisplechtigheid 83 7.3.6. Begraafplaatsen 84 7.4. Islamitische visie op de dood 85 7.4.1. De tussentoestand van de ziel (barzakh) 85 7.4.2. De boeken en de weegschaal beoordelen het leven van de mens 85 7.4.3. De sirat is de ultieme beproeving 86 7.5. De rouwperiode 86 7.6. Rouwende moslimjongeren op school 87 7.7. Rouwen in meerdere culturen 89 7.7.1. Jongeren leven in twee culturen 89 7.7.2. Jongeren vervreemden van bepaalde rituelen 89 7.7.3. Het belang van school en vrienden 90 7.8. Suggesties voor school 91 7.8.1. Rol van de school in het bijzonder 91 7.8.2. Suggesties 91 7.9. Besluit 92 8. Werkvormen en didactische materialen 95 8.1. Algemene werkvormen 95 8.1.1. Eerste graad 95 8.1.2. Threede graad 100 8.1.3. Derde graad 114 8.2. Curatieve werkvormen 119 8.2.1. De rouwgroep 119 8.2.2. Doel van de rouwgroep 120... _------_. HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE ROUWEN OP SCHOOL 7...
/ INHOUDSOVERZICHT 8.2.3. Begeleiden van een rouwgroep 121 8.2.4. Zorg voor de begeleiders 121 8.2.5. Werkvormen voor een rouwgroep die aansluiten bij de vier rouwtaken: doe-activiteiten tussen overlijden en begrafenis of kort erna 121 9. Didactische werkvormen 127 9.1. Boeken voor jongeren van 12 tot 15 jaar 127 9.1.1. Boeken bij overlijden ouders 127 9.1.2. Boeken bij overlijden broer of zus 127 9.1.3. Boeken bij overlijden vriend, klasgenoot, bekende 128 9.1.4. Boeken over ziekte en lijden van de hoofdpersoon 128 9.1.5. Herinneringsboeken 128 9.1.6. Boeken over dood in het algemeen 128 9.2. Boeken voor jongeren vanaf 15 jaar 128 9.2.1. Boeken bij overlijden ouders 128 9.2.2. Boeken bij overlijden broer of zus 129 9.2.3. Boeken bij overlijden vriend, klasgenoot, bekende 129 9.2.4. Boeken over ziekte en lijden van de hoofdpersoon 129 9.2.5. Poezie voor jongeren 129 9.3. Boeken voor volwassen rouwbegeleiders en jongeren 130 9.4. Boeken met werkvormen 130 9.5. Interessante websites 131 9.6. Films 133 9.6.1. Eerste graad secundair onderwijs 133 9.6.2. 1Weede graad secundair onderwijs 133 9.6.3. Derde graad secundair onderwijs 133 9.6.4. Eerste, tweede en derde graad 134 9.7. Muziek 134 9.7.1. Nederlandstalige luisterliederen 134 9.7.2. Anderstalige luisterliederen 134 9.7.3. Klassieke muziek 135 10. Bibliografie 137.../ 8 ROUWEN OP SCHOOL HANDBOEK LEERUNGENBEGELEIDING 1WEE