Pedagogische doelen en competenties van kinderen Hoofdstuk 5

Pedagogische doelen en competenties van kinderen Hoofdstuk 5 60

HOOFDSTUK 5 Pedagogische doelen en competenties van kinderen Kijk, Meriam, kijk! Esmee loopt trots over het bankje en springt er aan het eind met een grote sprong vanaf. Meteen loopt ze weer naar het begin, nog een keer. Weer wil ze dat pedagogisch medewerker Meriam kijkt. Ze wil haar overwinningen delen. Sjoerd staat er ook bij te kijken. Hij durft nog niet. Maar opeens klautert hij ook op het bankje en daar springt ie, met twee voeten tegelijk, hup de bank af. Pedagogische doelen en competenties van kinderen Hoofdstuk 5 61 Ontwikkelen en leren lijkt bij jonge kinderen vanzelf te gaan. Ze gaan uitdagingen aan, doen elkaar na en willen hun triomfen delen. Kinderen worden geboren met een enorm vermogen en motivatie om te leren. Kinderen ontwikkelen zich in interactie met hun sociale omgeving. Deels ligt de loop van de ontwikkeling genetisch vast. Maar ouders en pedagogisch mede werkers hebben van meet af aan grote invloed op die ontwikkeling. Ze voeden op en ze leiden de ontwikkeling en het leren in een bepaalde richting. Pedagogische doelen van kindercentra In de Wet kinderopvang worden vier doelen genoemd: veiligheid; persoonlijke competenties; sociale competenties; waarden en normen. Het doel veiligheid is in hoofdstuk 2 behandeld; fysieke en emotionele veiligheid zijn voorwaarden voor welzijn en ontwikkeling die gewaarborgd moeten zijn. De persoonlijke competenties hebben we verder uitgewerkt in: emotionele, cognitieve, communicatieve, motorisch-zintuiglijke en creatief-beeldende competenties. FOTO: RUBEN KEESTRA LEEFTIJDGENOOTJES EN EEN LEERRIJKE OMGEVING.

Pedagogische doelen en competenties van kinderen Hoofdstuk 5 62 Competenties Onder competentie wordt verstaan een samenhangend geheel van: motivatie en houding; kennis en inzicht; en vaardigheden. Bijvoorbeeld de competentie zelfredzaamheid. Deze competentie heeft betrekking op de motivatie en houding om voor zichzelf te willen zorgen; op kennis en inzicht hoe je voor jezelf kunt zorgen; en op de daarbij behorende praktische vaardigheden. PRAKTIJK Het gevoel van wij-samen benoemen Cas (3 jaar, 5 maanden): Jij bent toch mijn vriend! Chantal (2 jaar, 11 maanden): Ja! Cas: En Bob is ook mijn vriend, hoor. Chantal: Ik ben ook, ik ben ook, ik ben ook Leannes vriend. Bron: Singer, E. & Haan, D. de (2006) Soorten van competenties Kinderen zijn trots op wat ze kunnen. Ze willen dat laten zien en delen. Daarom hebben we de competenties vertaald in hun woorden. Zo komen we tot de volgende soorten van competenties: KIJK, IK MAG ER ZIJN (emotionele competenties). Het gevoel er te mogen zijn en op anderen te kunnen vertrouwen ontstaat bij kinderen in relatie met andere mensen. Belangrijke voorbeelden:» Vertrouwen in pedagogisch medewerkers. Het kind kan steun zoeken en zich laten troosten, bijvoorbeeld bij het brengen. Bij het spelen gebruikt het kind de pedagogisch medewerker als veilig baken en zoekt nabijheid of oogcontact.» Bewustwording van zichzelf. Bijvoorbeeld van eigen smaak bij het eten. Het kind durft iets te ondernemen. Het kind laat merken als hij of zij een aanraking niet fijn vindt bij het verzorgen.» Vertrouwen op eigen kracht en vermogen. Het kind leert door vallen en opstaan en is niet snel ontmoedigd. Het kind wil zelf problemen oplossen en onderzoekt zijn of haar omgeving.» Bewustwording van identiteit, sekse, leeftijd en persoonlijke kenmerken;» Positieve levenshouding: plezier in eigen lijf en leven, plezier in het omgaan met anderen. Het kind geniet van knuffels van de pedagogisch medewerkers, eet met smaak, geniet van bewegen en nieuwe vaardigheden. EEN ONDERZOEKENDE HOUDING. FOTO: TESSA VAN SCHIJNDEL KIJK, WE DOEN HET SAMEN (sociale competenties). Ook de sociale competenties ontstaan in relatie met andere mensen. Voorbeelden van competenties van jonge kinderen in kindercentra zijn:» Hulp vragen en ontvangen. Bijvoorbeeld bij het aan- en uitkleden kan het goed samenwerken. Het kind weet wanneer hij zijn armpjes omhoog moet doen, wat hij of zij zelf kan en waar hulp nodig is.» Gevoel van erbij horen en verbondenheid met familie en de groep in het kindercentrum. Het kind is blij als het wordt opgehaald en kijkt graag naar foto s van thuis. Het kind is trots op zijn of haar ouders. In de groep kent het kind de liedjes en weet bij welke pedagogisch medewerkers en kinderen hij of zij hoort.» Anderen aanvoelen en rekening houden met elkaars gevoelens. Het kind kan andere kinderen troosten en snapt wanneer hij of zij een ander

niet moet storen. Het kind kan aanwijzingen van de pedagogisch medewerker opvolgen.» Imiteren. Het kind kan goed kijken en nadoen, zowel volwassenen als kinderen. Het kind kan ook gedrag voordoen en andere kinderen uitdrukkelijk uitnodigen om te imiteren.» Samen spelen. Het kind kan beurten geven en nemen, snappen wat andere kinderen willen, bij het spel van andere kinderen aansluiten, conflicten oplossen en verzoenen.» Initiatief nemen en volgen, en leiding geven en accepteren. Het kind kan een spel beginnen en andere kinderen rollen geven.» Bijdragen aan het geheel en helpen. Het kind kan helpen met opruimen, tafel dekken, schoonmaken, jongere kinderen helpen, troosten, cadeautjes maken, feest helpen voorbereiden.» Zorg voor de natuur. Het kind weet hoe hij of zij met planten en dieren moet omgaan, is nieuwsgierig en zorgzaam.» Spirituele of godsdienstige gevoelens, bewondering voor de natuur en schoonheid. Geniet van samen religieuze liedjes zingen en feesten vieren. Het kind luistert graag naar verhalen en doet mee in het gebed. Het kind geniet van mooie dingen en schoonheid in de natuur. KIJK, IK KAN T ZELF, HET LUKT ME (motorisch-zintuiglijke competenties). Jonge kinderen hebben een aangeboren drang om dingen zelf te doen. Eerst binnen de relatie met hun verzorgers, bijvoorbeeld leren zuigen, zich omdraaien. Later in toenemende mate zelfstandig, bijvoorbeeld kruipen, los leren lopen, glijden, fietsen, zelf eten en drinken. Competenties op dit gebied zijn:» Grof motorische vaardigheden, zoals kruipen, lopen, rennen, springen, glijden, schommelen, dansen.» Evenwicht bewaren, zoals bij los zitten, lopen, zich omdraaien, kopjeduikelen.» Fijn motorische vaardigheden bij het eten, aanen uitkleden en spelen met fijner materiaal als blokjes, insteekblokken, papier, verf, puzzels.» Bewegen op muziek en maken van ritmische bewegingen.» Plezier in bewegen, gevaar onderkennen.» Plezier in zintuiglijke ervaringen als voelen, ruiken, horen, proeven, zien.» Bouwen en uitvinden. Het kind vindt oplossingen bij het maken van garages van blokken, hutten bouwen, bruggen maken, enzovoort. KIJK, IK VOEL, DENK EN ONTDEK (cognitieve competenties). Jonge kinderen zijn kleine onderzoekers. Ze willen hun wereld snappen: hun sociale wereld, hun gevoelswereld en de natuur en de dingen. En ze verruimen hun wereld door nieuwe ontdekkingen. Belangrijke competenties zijn:» Begrijpen en benoemen van emoties en bedoelingen bij verzorgen en samenspelen. Boos, blij, verdrietig, moe, pijn, nodig moeten plassen, mee willen doen, niet mee mogen doen, enzovoort.» Gebruiken van alle zintuigen bij het verkennen van de wereld. Horen, zien, voelen, proeven, ruiken. De wereld willen ontdekken.» Kennen van woorden voor vertrouwde dieren, planten en dingen, voor de seizoenen en het weer.» Zoeken naar verbanden tussen gebeurtenissen (oorzaak gevolg); logisch denken.» Ordenen, meten en tellen, verzamelen van vertrouwde dingen en materialen.» Geconcentreerd (alleen) spelen en vasthouden aan een plan; doorzettingsvermogen. LUISTER, IK KAN HET ZELF ZEGGEN (taal en communicatieve competenties). Zelfs de allerjongste kinderen hebben vaardigheden om zichzelf kenbaar te maken. Door geluidjes, gebaren, kijken, oogcontact. Rond het eerste jaar komt daar de taal bij. De taal van jonge kinderen is aanvankelijke zeer beperkt, maar effectief voor de goede verstaander. Competenties die kinderen ontwikkelen, zijn:» Praten met woorden en in eenvoudige zinnen, eventueel tweede taalverwerving.» Non-verbale communicatie begrijpen en gebruiken.» Beurt nemen en geven.» Gemotiveerd zijn om anderen te begrijpen en om zich zelf begrijpelijk te maken.» Luisteren naar een verhaal.» Vertellen wat het voelt, wil of heeft meegemaakt.» Kijken naar en begrijpen van plaatjes en foto s.» Begrijpen van de betekenis van geschreven taal. KIJK, IK BEN EEN LIEF, GOED KIND (morele competenties). Jonge kinderen willen er graag bij horen en verlangen naar goedkeuring. Ze zijn ontvankelijk voor regels en gezamenlijke rituelen. Ze leren gehoorzamen Pedagogische doelen en competenties van kinderen Hoofdstuk 5 63

Pedagogische doelen en competenties van kinderen Hoofdstuk 5 64 FOTO: LOES KLEEREKOPER COMMUNICEREN TIJDENS HET CRACKERS ETEN. SAMEN KRIJTEN BIJ HET BUITEN SPELEN. FOTO: RUBEN KEESTRA en ook om zichzelf te gehoorzamen. Dat laatste wil zeggen dat ze minder impulsief worden. Ze leren competenties om:» Emoties op een acceptabele manier te uiten. Het te zeggen in plaats van te slaan en te schoppen.» Te beseffen dat het eigen handelen iets te weeg kan brengen in de wereld; dat het kind iemand blij kan maken of pijn kan doen.» Verantwoordelijkheid en schuldbesef te tonen. Na een ruzie wil het kind het goedmaken. Het kind wil graag een taakje voor de pedagogisch medewerker doen.» Te gehoorzamen en goede manieren te laten zien. Het kind kan aanwijzingen van de pedagogisch medewerkers opvolgen en luisteren. Het kind kan rituelen opvolgen als handen wassen, vieze schoenen uittrekken, gezicht schoonmaken na het eten; groeten bij weggaan en binnenkomen.» Voor zichzelf op te komen. Als het kind onheus behandeld is, kan het dat zeggen en duidelijk maken. Het kind zegt als hij of zij iets graag wil.» Morele gevoelens te uiten als trots, schuld en schaamte. Als het kind iets fout of goed heeft gedaan, is dat duidelijk of laat hij of zij dat duidelijk zien in lichaamstaal. Het kind kan het ook zeggen met woorden.» Respect te hebben voor diversiteit. Het kind weet dat niet alle kinderen hetzelfde zijn. Dat sommige kinderen meer en anderen minder kunnen. Dat sommige kinderen een andere taal spreken en ander voedsel eten. KIJK, IK KAN DANSEN, ZINGEN EN IETS MAKEN (expressieve en beeldende competenties). Ritmes en bewegen en zanggeluid maken horen bij de natuur van mensen. Evenals de neiging om zich uit te drukken in materie, door verven, tekenen, kleien, dingen maken en versieren. Plezier in schoonheid, eigen lijf en samenzijn zijn hiermee verbonden. Competenties die kinderen leren, hebben betrekking op:» Dans en beweging.» Zingen en muziek maken.» Tekenen, verven en beeldende uitingen.» Bouwen en constructies van klein en groot materiaal.» Gevoel voor schoonheid. Holistische benadering Voelen, ervaren, leren, spelen, praten, samen dingen doen, fantasie, denken gaan bij kinderen samen. Daarom is het Pedagogisch kader gebaseerd op een holistische benadering van het kind. Voor het onderscheid in verschillende competenties geldt hetzelfde als voor de onderscheidingen tussen basale behoeften en manieren van leren van kinderen: ze hangen samen en overlappen elkaar grotendeels. Een meisje dat racet op haar fietsje, oefent haar grove motoriek. Maar tegelijkertijd kijkt ze naar haar vriendjes, fietsen die ook mee? Moet ze even wachten? Als haar fietsje tegen dat van een ander kind aan dreigt te botsen, heeft ze haar sociale competenties nodig om te onderhandelen: wie krijgt voorrang, wie moet

van het pad af om de ander voor te laten gaan? Door haar emotionele competenties zelfvertrouwen geeft ze niet meteen toe. Maar haar morele competenties brengen haar ertoe om om de beurt voor te stellen. Zij wijkt uit, zodat het andere kind kan doorfietsen. Ze heeft voldoende ontwikkelde cognitieve competenties om zich een toekomst voor te stellen straks krijg ik voorrang. Profilering en keuzes van ouders Het Pedagogisch kader geeft een breed overzicht van de competenties die 0- tot 4-jarigen kunnen ontwikkelen in kinder centra. Een kinderopvangorganisatie kan hierbinnen eigen accenten leggen. De keuze voor en accentuering van bepaalde pedagogische doelen is niet alleen een zaak van de organisatie en de pedagogisch medewerkers. Dit moet gebeuren in samenspraak met de ouders. Als kindercentra hun pedagogische accenten en keuzes duidelijk in hun beleidsplan beschrijven, kunnen ouders kiezen voor opvang die overeenkomt met hun eigen waarden en normen. Om een voorbeeld te noemen: waarschijnlijk is iedereen het erover eens dat kinderen als individu ruimte moeten krijgen om hun persoonlijke competenties te ontwikkelen, en dat ze ook moeten leren om zich aan sociale regels te houden. Maar over hoe dat vorm moet krijgen wordt verschillend gedacht. Een kindercentrum kan zich profileren op het volgen van het bioritme van individuele kinderen en nauwelijks werken met een vast dagritme. Maar men kan ook kiezen voor veel groepsrituelen en een helder dagritme, waardoor kinderen zich leren voegen in het geheel en rekening leren houden met elkaar. Kindercentra kunnen zich ook profileren door keuzes te maken op bijvoorbeeld het gebied van creativiteit, buitenspel, taalontwikkeling of muziek. Doorgaande lijn naar de basisschool De ontwikkeling van kinderen hoort een doorgaande lijn te zijn. Jonge kinderen moeten zich breed en in eigen tempo kunnen ontwikkelen. Maar kinderen willen ook groot worden. Ze moeten erop kunnen vertrouwen dat hun ouders en pedagogisch medewerkers hen de vaardigheden en kennis leren die ze nodig hebben bij het volgende stapje in hun ontwikkeling. Daarom behoort de voorbereiding op de basisschool tot de doelen van de kindercentra. Overleg tussen de pedagogisch medewerkers in peuterspeelzaal en kinderdagverblijf en de leerkrachten van de basisschool is heel belangrijk. Voorschoolse educatieve programma s kunnen, mits goed aangepast aan en geïntegreerd in de pedagogisch aanpak van het kindercentrum, een verrijking zijn. ERVAREN, IMITEREN, SAMEN DOEN, LEREN FOTO: RUBEN KEESTRA FOTO: CARLA HARDERS OUDERS KIEZEN EEN KINDERDAGVERBLIJF DAT ZE AANSPREEKT. Globale doel- en competentieomschrijvingen Het concretiseren van opvoedingsdoelen wat kinderen op een bepaalde leeftijd moeten kunnen en weten is een moeilijk vraagstuk. Hoe ver ga je met het concreet beschrijven van vaardigheden die kinderen op een bepaalde leeftijd moeten beheersen? Als we kijken naar onze buurlanden wordt daar heel verschillend mee omgegaan. In het landelijke curriculum van Engeland (zie de website www.standards.dfes.gov.uk/eyfs) worden gedetailleerde beschrijvingen gegeven van wat kinderen moeten leren aan vaardigheden en kennis, per leeftijdscategorie met een interval van acht maanden en per ontwikkelingsgebied. Terwijl in het Ierse landelijke curriculum (zie hun website www.siolta.ie) geen concrete doelen worden Pedagogische doelen en competenties van kinderen Hoofdstuk 5 65

Pedagogische doelen en competenties van kinderen Hoofdstuk 5 66 PRAKTIJK Voor en tegen checklists en testjes Fictieve dialoog tussen ouders: Ouder 1: In de kinderopvang werken professionals. Ik zou me verraden voelen als achteraf op de basisschool blijkt dat mijn kind een fi kse ontwikkelingsachterstand heeft. Ouder 2: Maar kinderen worden steeds meer opgejaagd. Ik vind dat kleine kinderen gewoon kind moeten kunnen zijn. Ouder 1: Echte professionals hebben toch geen toetsen en tests nodig, die kennen de kinderen goed. Die weten precies welke kinderen extra steun nodig hebben. Ouder 2: Precies, daar heb je gelijk in. Die ervaren leidsters hebben een beeld van wat je van kinderen op een bepaalde leeftijd mag verwachten. Die hebben geen test of toets nodig. Die toetsen en testen zonder dat ze er zelf erg in hebben. Onervaren leidsters hebben die testjes nodig om het te leren. Ouder 1: Wat ik erop tegen heb, is dat je door een testje nooit een goed beeld krijgt. Het geeft een momentopname. Ouder 2: Dat is alleen als die testjes verkeerd gebruikt worden, door leidsters die niet echt naar de kinderen kijken. Ouder 1: Wat mij erin stoort, is dat tegenwoordig kinderen al vanaf drie maanden een voorgeprogrammeerde ontwikkeling moeten volgen. Met z n allen voor onze consumptiemaatschappij. gegeven, omdat daarin de diversiteit en het recht op ontwikkeling in eigen tempo centraal staan. We hebben in dit Pedagogisch kader ervoor gekozen om geen gedetailleerde beschrijvingen te geven van eindtermen die moeten worden behaald. We willen jonge kinderen een rijk scala aan leerervaringen bieden. Gedetailleerde schema s leiden vaak tot een schoolse benadering van jonge kinderen en een te sterke gerichtheid op het behalen van allerlei doelen. Hierdoor worden jonge kinderen en hun pedagogisch medewerkers onnodig in een keurslijf gedrukt en beperkt in hun speelruimte. De ontwikkeling en leerwegen van kinderen zijn vaak heel verschillend. Zowel qua tempo als qua inhoud. Sommige kinderen zullen nooit echte wildebrassen worden die genieten van klimmen en wild spel. Anderen zullen slechts met moeite geduld opbrengen voor puzzels, of spelen het liefst alleen of met één bepaalde vriend. Dergelijke variaties zijn normaal. Jonge kinderen hebben het nodig om hierin te kunnen kiezen en in zich hun eigen tempo te ontwikkelen. Spontane nieuwsgierigheid, rust en herhaling, opgaan in spel zijn wezenlijke kenmerken van het leren van jonge kinderen. Dit spontane leren kan bedreigd worden door een te grote doelgerichte bemoeienis van pedagogisch medewerkers met de kinderen. Voor het juiste evenwicht tussen het kind volgen en niets doen enerzijds en actief stimuleren en interveniëren anderzijds is wijsheid nodig. Deze wijsheid wordt het best gegarandeerd door overleg met collega s en de ouders van het kind. De beschrijving van competenties moet pedagogisch medewerkers en ouders inspireren. Door ze te benoemen wordt de aandacht gevestigd op vaardigheden die anders wellicht over het hoofd waren gezien. Uit onderzoek blijkt dat bij een voldoende aanbod van ervaringen kinderen zich goed ontwikkelen. In het tweede deel van het Pedagogisch kader wordt bij de diverse verzorg-leergebieden en speel-leergebieden globale beschrijvingen gegeven van de ontwikkeling van baby tot kleuter. Indien kindercentra gerichter willen werken aan stimulering van bepaalde aspecten van de ontwikkeling, kunnen ze gebruikmaken van een VVE-programma. De meeste programma s kennen week-, maand- en jaarplanningen zodat bepaalde leerervaringen systematisch aan bod komen. De kindvolgsystemen (observaties) die bij zo n programma horen, helpen de leidsters om hun aanbod beter op het ontwikkelingsniveau af te kunnen stemmen. De meeste VVE-programma s bieden hulpmiddelen om te zorgen dat alle ontwikkelingsdomeinen goed aan bod komen. Ook geven ze vaak een opbouw in moeilijkheidsgraad / uitdagendheid. De huidige VVE-programma s verschillen niet wezenlijk in hun visie op opvoeden zoals de in het Pedagogisch kader wordt verwoord. Ze geven wel een meer uitgewerkte en systematische aanpak, met name voor de driejarigen.

Samengevat Kindercentra bieden een belangrijke bijdrage aan de opvoeding. Ze dragen bij in de ontwikkeling van belangrijke competenties. De doelen in de Wet kinderopvang zijn vertaald in kindtermen om aan te sluiten bij hun basale behoeftes en drijfveren:» KIJK, IK MAG ER ZIJN (emotionele competenties).» KIJK, WE DOEN HET SAMEN (sociale competenties).» KIJK, IK KAN T ZELF, HET LUKT ME (motorisch-zintuiglijke competenties).» KIJK, IK VOEL, DENK EN ONTDEK (cognitieve competenties).» LUISTER, IK KAN HET ZELF ZEGGEN (taal en communicatieve competenties).» KIJK, IK BEN EEN LIEF, GOED KIND (morele competenties).» KIJK, IK KAN DANSEN, ZINGEN EN IETS MAKEN (expressieve en beeldende competenties). Pedagogische doelen en competenties van kinderen Hoofdstuk 5 67 In het Pedagogisch kader is gekozen voor globale doel omschrijvingen. Bij een goed aanbod van leerervaringen en emotionele veiligheid leren de meeste kinderen wat ze nodig hebben. Jonge kinderen leren in hun eigen tempo en op hun eigen wijze. Ouders kunnen keuzes maken voor kindercentra waarin bepaalde doelen meer aandacht krijgen. Kindercentra kunnen zich profileren.