Blokkendoos KSE Leergebied Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie Blokkendoos KSE
Blokkendoos KSE Leergebied Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie Blokkendoos KSE Versie 3 Enschede, juli 2001
Verantwoording 2001 Stichting Leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Auteurs: S. Pronk, Noorderpoort College, Unit Educatie-NAC, Groningen A. Schoof, Nova College. Haarlem P. van Zon, Nova College, Haarlem Eindredactie: Eddie van Vliet (SLO) en Pauline Buit-de Krijger (SLO) Vormgeving en productie: N.C.A. ten Donkelaar-Wilbers (SLO) In samenwerking met: CINOP In opdracht van: BVE Raad
Inhoud Schematisch overzicht onderwijseenheden per domein van het leergebied 6 Schematisch overzicht (op nummer) samenhang blokken per leergebied 7 Schematisch overzicht samenhang blokken per leergebied Algemene Natuurwetenschappen 8 Onderwijseenheid ANW.5.1 9 Onderwijseenheid ANW.5.2 10 Onderwijseenheid ANW.5.3 12 Onderwijseenheid ANW.5.4 13 Onderwijseenheid ANW.5.5 14 Onderwijseenheid ANW.5.6 16 Onderwijseenheid ANW.5.7 17 Onderwijseenheid ANW.5.8 18 Onderwijseenheid ANW.5.9 19 Onderwijseenheid ANW.5.10 20 Onderwijseenheid ANW.5.11 21
Schematisch overzicht onderwijseenheden per domein van het leergebied Niveau 6 Niveau 5 Niveau 4 Niveau 3 Niveau 2 Niveau 1 Materie Biosfeer Leven Zonnestelsel en Heelal 5.8 Onderzoek naar Materie* 5.7 Stoffen 5.6 Kenmerken van Stoffen 5.5 Duurzame Ontwikkeling 5.4 Kenmerken van de Biosfeer 5.3 Eenheid en Verscheidenheid* 5.2 Mens en Gezondheid 5.1 Kenmerken van het Leven 5.11 Zonnestelsel en Heelal in het Dagelijks Leven 5.10 Ontstaan van Kennis Ontwikkeling over het Heelal* 5.9 Kenmerken van het Zonnestelsel en het Heelal 6
Schematisch overzicht (op nummer) samenhang blokken per leergebied Materie Biosfeer Leven Zonnestelsel en heelal Niveau 5 5.8 5.5 5.3 5.11 5.7 5.4 5.2 5.10 5.6 5.1 5.9 7
Schematisch overzicht samenhang blokken per leergebied Algemene Natuurwetenschappen Materie Biosfeer Leven Zonnestelsel en Heelal Niveau 5 5.8 Onderzoek naar Materie 5.5 Duurzame Ontwikkeling 5.3 Eenheid en Verscheidenheid 5.11 Ontstaan van Kennis over het Heelal 5.7 Stoffen 5.4 Kenmerken van de Biosfeer 5.2 Mens en Gezondheid 5.10 Zonnestelsel en Heelal in het Dagelijks Leven 5.6 Kenmerken van Stoffen 5.1 Kenmerken van het Leven 5.9 Kenmerken van het Zonnestelsel en het Heelal 8
Onderwijseenheid ANW.5.1 Onderwijseenheid 1: Kenmerken van het Leven Leven Kenmerken van het Leven Begintermen/beginniveau: 1. Met voorbeelden aan leken uitleggen dat levende organismen ondanks grote uiterlijke verschillen de volgende kenmerken gemeen hebben: - zij kunnen een stabiel intern milieu handhaven; - zij wisselen materie en energie met de omgeving uit; - zij ontwikkelen en reproduceren zichzelf volgens een ingebouwde blauwdruk, die genetische informatie heet; - zij kunnen reageren op prikkels uit de omgeving; - zij kunnen in hun functioneren bedreigd worden door oorzaken van binnen het lichaam, onder andere in het afweersysteem, en door oorzaken van buiten het lichaam, onder andere pathogene bacteriën en virussen. 2. Met voorbeelden de rol van variatie en natuurlijke selectie uitleggen aan leken. EXAMENPROGRAMMA VWO DOMEIN C NRS. 11-12 Inhouden: Te denken valt aan: - oeratmosfeer en ontstaan van het leven; - het ontstaan van de hedendaagse atmosfeer; - verschillende opvattingen over definities van leven en dood (hersendood en klinisch dood); - homeostase, regulatie, feedback-mechanisme; - stofwisseling; - generatio spontanae, chromosomen, DNA, genen; - waarnemen (zintuigen), reageren; - ziekteverwekkers, afweer, erfelijke ziekten; - soorten, populaties, variatie, overleven, natuurlijke selectie. Aansluitende onderwijseenheden: 5.2 Mens en gezondheid 5.3 Eenheid en Verscheidenheid 5.4 Kenmerken van de Biosfeer, gemeenschappelijk deel havo-vwo (de gecursiveerde onderdelen gelden alleen voor het vwo). 9
Onderwijseenheid ANW.5.2 Onderwijseenheid 2: Mens en Gezondheid Leven Mens en Gezondheid Begintermen/beginniveau: 5.1 Kenmerken van het Leven 5.6 Kenmerken van Stoffen 1. Van opvattingen, technieken of producten in de gezondheidszorg nagaan hoe de ontwikkeling heeft plaatsgevonden. (Te denken valt aan: voeding, geboorteregeling; aard van infecties, werking van het afweersysteem; preventie door hygiëne, vaccinatie, röntgenonderzoek, genetische screening, levensstijl; genezing of verzachting door medicijnen als antibiotica, cytostatica, pijnbestrijders, door bestraling of orgaantransplantatie, gentherapie, door orgaanvervangende ingrepen als nierdialyse.). 2. Medische toepassingen bespreken aan de hand van een afweging van positieve en negatieve effecten. (Te denken valt aan persoonlijke en maatschappelijke afwegingen bij het gebruik van medicijnen en technieken (zie eindterm 13).) EXAMENPROGRAMMA VWO DOMEIN C NRS. 13-14 Inhouden: Te denken valt aan: - gezondheid en ziekte; - geschiedenis van het medisch onderzoek doen; - verschillende visies op ziekte; - de oorzaak van ziekte; - micro-organismen en infectieziekten; - werking van het afweersysteem; - ziekte preventie door hygiëne, vaccinatie, röntgenonderzoek, genetische screening en levensstijl; - genezing of verzachting door medicijnen, door bestraling of door orgaantransplantaties, door gentherapie, door orgaan vervangende ingrepen; - ontwikkeling en toepassing genetic screening, levensverlengende technieken, transplantatie technieken en biotechnologie; - technische ontwikkelingen in de gezondheidszorg. 10
Aansluitende onderwijseenheden: 5.5 Duurzame Ontwikkeling, gemeenschappelijk deel havo-vwo. 11
Onderwijseenheid ANW.5.3 Onderwijseenheid 3: Eenheid en Verscheidenheid Leven Eenheid en Verscheidenheid Begintermen/beginniveau: 5.1 Kenmerken van het Leven 1. Met voorbeelden beschrijven hoe kennis is ontstaan over de oorsprong van leven en over uniformiteit en diversiteit in levensvormen. (Te denken valt aan: scheppingsverhalen; evolutietheorieën; creationisme; de verschijnselen waarvoor deze ideeën een verklaring vormen, de discussies die behalve natuurwetenschappelijk ook kennistheoretisch en levensbeschouwelijk zijn.) 2. Aan de hand van voorbeelden duidelijk maken welke invloed de theorie van de natuurlijke selectie op het denken over mens en samenleving heeft. (Te denken valt aan: sociaal Darwinisme, eugenetica, linguïstiek.) EXAMENPROGRAMMA VWO DOMEIN C NRS. 15-16 Inhouden: Te denken valt aan: - mutatie, variëteit, afstamming, indeling in Rijken; - scheppingsverhalen; (fossielen) evolutietheorieën; creationisme; de verschijnselen waarvoor deze ideeën een verklaring vormen; - Sociaal Darwinisme, eugenetica, linguïstiek. Aansluitende onderwijseenheden:, gemeenschappelijk deel vwo 12
Onderwijseenheid ANW.5.4 Onderwijseenheid 4: Kenmerken van de Biosfeer Biosfeer Kenmerken van de Biosfeer Begintermen/beginniveau: 5.1 Kenmerken van het Leven 5.6 Kenmerken van Stoffen 5.9 Kenmerken van het Zonnestelsel 1. Met voorbeelden aan leken uitleggen dat de volgende factoren met het leven op aarde samenhangen: - de temperatuur op en aan het aardoppervlak; - de beschermende werking van de atmosfeer; - het aardoppervlak en de atmosfeer bevatten dezelfde bouwstenen als waar organismen uit zijn samengesteld; - bij deze bouwstenen gaat het met name om zuurstof en koolstofdioxide in de atmosfeer en om water, nitraten en fosfaten in het aardoppervlak; - de zon als directe en indirecte bron van energie. 2. Met voorbeelden aan leken uitleggen dat de volgende processen met het leven op aarde samenhangen: - transport van stoffen in stofkringlopen, met name dat van water; - omzetting en transport van stoffen in elementkringlopen, met name die van koolstof en stikstof. 3. Met voorbeelden aan leken uitleggen dat in de genoemde factoren (zie eindterm 17) en processen (zie eindterm 18) snelle en trage veranderingen optreden. EXAMENPROGRAMMA VWO DOMEIN D NRS. 17-19 Inhouden: Te denken valt aan: - klimaten, klimaatgordels, schommelingen in weer en klimaat - samenstelling atmosfeer, ozonlaag - organische stoffen, anorganische stoffen - abiotische en biotische factoren in een ecosysteem - fotosynthese, energiestroom - dissimilatie. producenten, consumenten en reducenten - kringlopen water, koolstofdioxide, zuurstof en stikstof - voorspellen aan de hand van grafieken - modellen 13
Aansluitende onderwijseenheden: 5.5 Duurzame Ontwikkeling, gemeenschappelijk deel havo-vwo. Onderwijseenheid ANW.5.5 Onderwijseenheid 5: Duurzame Ontwikkeling Biosfeer Duurzame Ontwikkeling Begintermen/beginniveau: 5.2 Mens en Gezondheid 5.4 Kenmerken van de Biosfeer 1. Aan de hand van voorbeelden uitleggen hoe verschillende activiteiten en technieken in gezondheidszorg, landbouw, het gebruik van energiebronnen, agrarische industrie en transport het mogelijk maken dat nu veel meer mensen op aarde kunnen leven dan zonder die activiteiten. (Te denken valt aan: ontstaan van landbouw (neolithische revolutie), nieuwe gewassen (groene revolutie), bestrijdingsmiddelen, kunstmest, intensieve landbouw, ecologische landbouw, transport van mineralen en voedsel, samenhang met industriële revolutie.) 2. Ingrepen in de biosfeer kritisch bespreken en daarin de uitdrukking 'duurzame ontwikkeling' gebruiken. (Te denken valt aan voorbeelden zoals genoemd bij eindtermen 20 en 27.) 3. Aan de hand van een voorbeeld kritisch bespreken welke rol modellen spelen bij het voorspellen van positieve en negatieve effecten van ingrepen in de biosfeer. (Te denken valt aan: broeikasgassen en klimaatverandering, de ozonlaag, duurzame energiebronnen, bemesting, verzuring, verdroging.) EXAMENPROGRAMMA VWO DOMEIN D NRS. 20-22 Inhouden: Te denken valt aan: - rol van de mens in de biosfeer; - verstoring van kringlopen; - uitputting van grondstoffen en water, recycling; - energie bronnen, fossiele brandstoffen, broeikaseffect; - bevolkingsaanwas, groene revolutie, voedselproductie, kunstmest, intensieve landbouw, ecologische landbouw, bestrijdingsmiddelen, transport van mineralen en voedsel, samenhang met industriële revolutie; 14
Aansluitende onderwijseenheden: - biotechnologie (klassiek en modern) en toepassingen in landbouw, veeteelt en gezondheidszorg, recombinant DNA; - modellen, voorspellen en kiezen; - rol van modellen in besluitvorming., gemeenschappelijk deel havo-vwo (de gecursiveerde onderdelen gelden alleen voor het vwo). 15
Onderwijseenheid ANW.5.6 Onderwijseenheid 6: Kenmerken van Stoffen Materie Kenmerken van Stoffen Begintermen/beginniveau: 1. Met voorbeelden aan leken uitleggen dat stoffen in de levende en niet levende natuur zijn opgebouwd uit elementen. 2. Met voorbeelden aan leken uitleggen dat bij een chemische reactie stoffen verdwijnen en nieuwe stoffen ontstaan. 3. Met voorbeelden aan leken uitleggen dat bij een chemische reactie elementen behouden blijven. 4. Met voorbeelden aan leken uitleggen dat een atoom is opgebouwd uit subatomaire deeltjes. EXAMENPROGRAMMA VWO DOMEIN E NRS. 23-26 Aansluitende onderwijseenheden: 5.2 Mens en Gezondheid 5.4 Kenmerken van de Biosfeer 5.7 Stoffen, gemeenschappelijk deel havo-vwo. 16
Onderwijseenheid ANW.5.7 Onderwijseenheid 7: Stoffen Materie Productie van Materialen Begintermen/beginniveau: 5.6 Kenmerken van Stoffen 1. Voorbeelden noemen van stoffen en materialen die in de loop van de tijd in verschillende culturen worden en werden geproduceerd en de betekenis van die producten voor het dagelijks leven aangeven. (Te denken valt aan: materialen om mee te schrijven, verfstoffen, geneesmiddelen, schoonmaakmiddelen, bestrijdingsmiddelen, voedingsmiddelen, brandstoffen.) 1. Kenmerken van moderne productiemethoden noemen en aan de hand van een voorbeeld toelichten aan welke eisen grootschalige productie moet voldoen om een product te leveren dat aan specifieke gebruikseisen voldoet. (Te denken valt aan productieprocessen die biotechnologisch of chemisch-technologisch van aard zijn: voedingsmiddelen, geneesmiddelen, verfstoffen, kunststoffen, enzymen.) EXAMENPROGRAMMA VWO DOMEIN E NRS. 27-28 Aansluitende onderwijseenheden: 5.8 Onderzoek naar Materie, gemeenschappelijk deel havo-vwo. 17
Onderwijseenheid ANW.5.8 Onderwijseenheid 8: Onderzoek naar Materie Materie Ontstaan van Kennis over de Materie Begintermen/beginniveau: 5.7 Stoffen 1. Met voorbeelden uitleggen dat bij de ontwikkeling van ideeën over de aard van de materie zowel kennis over de productie van stoffen als veronderstellingen over de bouwstenen van de materie die niet direct waarneembaar zijn een rol hebben gespeeld. (Te denken valt aan de ontdekking van: de elementen, het periodiek systeem, atoommodellen, de rol van fysische en chemische technieken bij het trekken van conclusies over het bestaan van chemische structuren, atomaire en subatomaire deeltjes.) EXAMENPROGRAMMA VWO DOMEIN E NRS. 29 Aansluitende onderwijseenheden:, gemeenschappelijk deel vwo. 18
Onderwijseenheid ANW.5.9 Onderwijseenheid 9: Kenmerken van het Zonnestelsel en het Heelal Zonnestelsel en Heelal Kenmerken van het Zonnestelsel en het Heelal Begintermen/beginniveau: Geen noodzakelijk voorwaardelijke onderwijseenheid; de leerling moet wel bekend zijn met geografische coördinaten. 1. Heersende inzichten en opvattingen met betrekking tot de volgende onderwerpen met voorbeelden aan leken uitleggen: - de bouw van het zonnestelsel; - de gravitatiekracht tussen hemellichamen; - het ontstaan van het zonnestelsel; - bouw en geschiedenis van het heelal. EXAMENPROGRAMMA VWO DOMEIN F NRS. 30 Inhouden: Hierbij valt te denken aan sterrenkaart, tijdrekening, maanfasen, zons- en maansverduisteringen, geocentrisch en heliocentrisch model, afstandsbepaling, sterrenstelsel, oerknaltheorie, levensloop van sterren. Aansluitende onderwijseenheden: 5.4 Kenmerken van de Biosfeer 5.10 Zonnestelsels en het Heelal in het dagelijks Leven 5.11 Kennisontwikkeling over het Heelal, gemeenschappelijk deel havo-vwo (de gecursiveerde onderdelen gelden alleen voor het vwo). 19
Onderwijseenheid ANW.5.10 Onderwijseenheid 10: Zonnestelsel en Heelal in het Dagelijks Leven Zonnestelsel en Heelal Zonnestelsel en Heelal in het Dagelijks Leven Begintermen/beginniveau: 5.9 Kenmerken van het Zonnestelsel en het Heelal 1. Voorbeelden bespreken van de invloed die kennis over het zonnestelsel en het heelal in het dagelijks leven heeft. (Te denken valt aan: tijdrekening, navigatie, cartografie, kennis over klimaatgordels en seizoenen, astrologie.) 2. Het functioneren en de verschillende functies van kunstmatige satellieten beschrijven. (Te denken valt aan: de rol van satellieten in communicatie, weersvoorspelling, monitoren van milieufactoren en oorlog en vrede, onderzoek van planeten en sterren; energie-opname door zonnepanelen, ruimtelijke oriëntatie, besturing, communicatie met de aarde.) EXAMENPROGRAMMA VWO DOMEIN F NRS. 31-32 Inhouden: Hierbij valt te denken aan tijdrekening en kalenders, navigatie, cartografie, klimaatgordels en seizoenen, astrologie, de rol van satellieten in communicatie, weervoorspelling, monitoren van milieufactoren en oorlog en vrede, onderzoek van planeten en sterren, ruimtelijke oriëntatie. Aansluitende onderwijseenheden: 5.11 Kennisontwikkeling over het Heelal, gemeenschappelijk deel havo-vwo (de gecursiveerde delen gelden alleen voor het vwo). 20
Onderwijseenheid ANW.5.11 Onderwijseenheid 11: Ontstaan van Kennis over het Heelal Zonnestelsel en Heelal Ontstaan van Kennis over het Heelal Begintermen/beginniveau: 5.9 Kenmerken van het Zonnestelsel en het Heelal 5.10 Zonnestelsel en Heelal in het Dagelijks Leven Inhouden: Aansluitende onderwijseenheden: 1. Aan de hand van voorbeelden beschrijven hoe kennis over het heelal is ontstaan, respectievelijk nog steeds ontstaat. (Te denken valt aan: technische hulpmiddelen voor kosmologisch onderzoek; verandering van beelden over het heelal in de loop van de tijd, discussies die behalve natuurwetenschappelijk ook kennistheoretisch en levensbeschouwelijk zijn.) EXAMENPROGRAMMA VWO DOMEIN F NRS. 33 Hierbij valt te denken aan technische hulpmiddelen voor kosmologisch onderzoek, verandering van beelden over het heelal in de loop van de tijd, gemeenschappelijk deel vwo. 21