Economische betekenis en perspectieven van het IJsselmeergebied In relatie tot de voorkeursstrategie van het Deltaprogramma IJsselmeergebied 12 december 2013
Voorkant: Gemaal Lely, Medemblik Bron: Peter van Bolhuis / Pandion
Inhoud Samenvatting 5 1. Inleiding 9 Deel I: Huidige economische betekenis van het IJsselmeergebied 2. Afbakening van het IJsselmeergebied 11 3. Huidige economische betekenis van het IJsselmeergebied 13 3.1 Toegevoegde waarde en werkgelegenheid (IJsselmeergebied) 13 3.2 Toegevoegde waarde voor de zoetwaterregio IJsselmeergebied 14 3.3 Belangrijkste sectoren 14 3.4 Regionale spreiding 15 4. Betekenis van het IJsselmeergebied voor natuur 17 4.1 Natuurwaarden in het IJsselmeergebied 17 4.2 Gebruikswaarde van natuur 17 5. Kansen en bedreigingen 19 5.1 IJsselmeergebonden sectoren in het IJsselmeergebied 19 5.2 De landbouw in de zoetwaterregio IJsselmeergebied 20 5.3 Stedelijke ontwikkelingen 21 Deel II: Economische perspectieven in relatie tot flexibel peil en flexibele inrichting 6. Risico s en kansen 23 6.1 Zoetwaterzekerheid 23 6.2 Peilfluctuaties in het IJsselmeer 25 6.3 Wateroverlast en droogte buitendijks gebied 25 6.4 Vergroting dynamiek en toename land-water gradiënten 26 7. Economische perspectieven 29 7.1 Zoetwaterzekerheid 29 7.2 Synergie tussen ecologie en toerisme/recreatie 29 Literatuur 31 Bijlage: Effecten zoetwaterzekerheid in de zoetwaterregio IJsselmeergebied 33 3
4
Samenvatting Wat is de economische betekenis en wat zijn de economische perspectieven van het IJsselmeergebied? Deze paper plaatst bestaande cijfers in een verhaal en relateert dat aan de ontwikkelingen in het kader van de voorkeursstrategie voor het IJsselmeer. Dat levert een verkenning van mogelijkheden en kansen op. Niet meer en niet minder. Afbakening van het IJsselmeergebied Als we praten over de economische betekenis van het IJsselmeergebied gaat het in deze paper over het IJsselmeer én zijn directe omgeving, waarbij de regio Amsterdam vanwege het vertekenende effect buiten beschouwing wordt gelaten (zie kaart 1). Daarnaast hebben IJsselmeer/Markermeer een economische betekenis voor een veel groter gebied, namelijk als waterleverancier voor de zoetwaterregio IJsselmeergebied, in feite geheel Noord-Nederland (zie kaart 2). Beide afbakeningen zijn van belang. Kaart 1: Het IJsselmeergebied vanuit Kaart 2: De zoetwaterregio IJsselmeergebied economisch perspectief (3) (6, 9) Huidige toegevoegde waarde en werkgelegenheid IJsselmeergebied De directe en indirecte toegevoegde waarde van 7 IJsselmeer gebonden sectoren 1 in het IJsselmeergebied (kaart 1) bedraagt ca. 1,4 miljard (2000). Het gaat om toerisme en recreatie, haven gebonden industrie, beroepsvisserij, beroepsscheepvaart, nutsbedrijven, landbouw en delfstoffenwinning. Verder genereren deze 7 sectoren ca. 67.000 directe en indirecte banen. Ter vergelijking: de toegevoegde waarde is ongeveer de helft van die van de Amsterdamse haven en de werkgelegenheid is ongeveer drie maal zo groot als die van de Amsterdamse haven. De 7 IJsselmeer gebonden sectoren genereren overigens weer een veelvoud aan banen in andere sectoren (verzorgende activiteiten & diensten). Een deel van de totale werkgelegenheid in het IJsselmeergebied (ca. 270.000 banen), bestaat weer dank zij het stuwende effect van de 7 sectoren. 1 Sectoren die gerelateerd zijn aan natuurlijke en/of cultuurhistorische aspecten van het gebied. 5
Toegevoegde waarde zoetwaterregio IJsselmeergebied Daarnaast draagt water uit het IJsselmeer/Markermeer bij aan economische activiteiten in de gehele zoetwaterregio IJsselmeergebied (kaart 2). In een gemiddelde droge zomer wordt 1,1 miljard m3 aangevoerd voor peilbeheer, doorspoeling, beregening, industrie en drinkwaterwinning. Aandeel van de diverse sectoren Ongeveer de helft van de economische waarde en de werkgelegenheid komt voor rekening van de sector toerisme/recreatie en ca. 30% komt voor rekening van de sector haven gebonden industrie. Dit zijn ook de snelst groeiende sectoren. De overige sectoren samen beslaan minder dan 20%. Aandeel directe toegevoegde waarde 7 IJsselmeergebonden sectoren (2000) Toerisme en recreatie Havengebonden industrie Nutsbedrijven (water en energie) Landbouw Beroepsscheepvaart Delfstoffenwinning Beroepsvisserij Aandeel werkgelegenheid 7 IJsselmeergebonden sectoren (2000) Toerisme en recreatie Havengebonden industrie Nutsbedrijven (water en energie) Landbouw Beroepsscheepvaart Delfstoffenwinning Beroepsvisserij Het belang van de sector landbouw wordt in deze figuren waarschijnlijk onderschat 2. Dat verandert weinig aan de conclusie dat recreatie & toerisme, alsmede haven gebonden industrie de belangrijkste IJsselmeer gebonden sectoren zijn. Voor de duiding van de relatie tussen landbouw en het IJsselmeer is het eigenlijk relevanter om te kijken naar de gehele zoetwaterregio IJsselmeergebied (kaart 2). De totale potentiële opbrengst van de landbouwproductie in dit gebied bedraagt (mede op grond van IJsselmeerwater) 1,7 2,9 mld/jaar. 2 Die onderschatting heeft vooral te maken met de afbakening van de sector landbouw in de belangrijkste onderliggende studie, alsmede met de daarbij gehanteerde definitie van directe toegevoegde waarde (waarbij uitgekeerde subsidies, waaronder de EUlandbouwsubsidies, in mindering zijn gebracht op de directe waarde). Voor nadere uitleg: zie de hoofdtekst. 6
Betekenis van het IJsselmeergebied voor natuur en economie Daarnaast is het IJsselmeergebied een natuurgebied van internationale betekenis. Een groot deel van het gebied is aangewezen als Europees Natura2000-gebied. Naast intrinsieke ecologische waarde, heeft dit natuurlijke milieu een grote waarde voor economische activiteiten. Soms wordt natuur in het IJsselmeergebied gezien als een belemmering voor economische ontwikkeling (met name in relatie tot vergunningverlening in het kader van Natura 2000), maar het natuurlijk systeem is natuurlijk ook de belangrijkste onderlegger voor een groot aantal economische activiteiten. Kansen Sectoren met de beste toekomstperspectieven in het IJsselmeergebied zijn de sectoren die ook nu al het grootste aandeel in de economie hebben: toerisme/recreatie en haven gebonden industrie. Ook de landbouw in de zoetwaterregio IJsselmeergebied heeft toekomstperspectief, met name in relatie tot de geboden zoetwaterzekerheid. Kansen liggen er dan ook rond zoetwaterzekerheid (met name voor de landbouw) en in de relatie tussen toerisme/recreatie en ecologie. Zoetwaterzekerheid De bijdrage van het IJsselmeer aan de zoetwaterzekerheid in de zoetwaterregio IJsselmeergebied kan voor de landbouw worden gekwantificeerd. Zonder maatregelen neemt de verwachtingswaarde van de schade in de landbouw bij een W + scenario toe van ca. 90 mln/jaar nu tot ca. 300 mln/jaar in 2050 en ca. 540 mln/jaar in 2100. De (extra) buffervoorraad in het IJsselmeer draagt fors bij aan beperking van die droogteschade, evenals aan hogere financiële opbrengsten in droge jaren. Tenslotte wordt waterzekerheid naar de toekomst toe een steeds belangrijkere vestigingsfactor. De buffervoorraad in het IJsselmeer garandeert die zoetwaterzekerheid voor de gehele zoetwaterregio. Toerisme/recreatie in relatie tot ecologie Ecologische ontwikkelingen scheppen ook nieuwe kansen voor toerisme/recreatie. Hoewel de directe ecologische effecten van de grotere peildynamiek vanuit de voorkeursstrategie beperkt zijn, is het goed mogelijk deze effecten flink te versterken door aanvullende inrichtings- en beheermaatregelen, met name in relatie tot de waterveiligheidsopgaven. Het gaat daarbij om versterking en uitbreiding van zachte water/land-overgangen (door aanleg van oeverdijken, luwtemaatregelen e.d.). In combinatie met flexibel peil is dit gunstig voor natuur en visstand in het IJsselmeergebied. Dat biedt op zijn beurt weer mogelijkheden voor een groei van toerisme en recreatie gerelateerd aan natuur en sportvisserij. Zeker als daar met aanvullende maatregelen op in wordt gespeeld. Voor het Markermeer/IJmeer is de relatie tussen ecologie en toerisme/recreatie onderzocht. De potentiële toeristisch-/recreatieve investeringsimpuls van het gebied inclusief een reeks ecologische maatregelen ligt 20-35% hoger dan zonder die maatregelen. Ook de blijvende bestedingen en het aantal extra arbeidsplaatsen liggen resp. 42-55% en 42% hoger. Het is aannemelijk dat de onderliggende verbanden op hoofdlijnen ook op gaan voor de rest van het IJsselmeergebied. Versterking van het gebiedsprofiel van het IJsselmeergebied, met aandacht voor de synergie tussen ecologie en toerisme/recreatie, kan de aantrekkelijkheid van het gebied voor recreatie en toerisme een grote impuls geven. Dat kan positieve effecten hebben voor dag-, verblijfs- en vaarrecreatie, alsmede voor watersport en horeca. Zeker als het IJsselmeergebied zich weet te profileren als het door rust en ruimte gekenmerkte tegenwicht voor de steeds drukker wordende Randstad. 7
8 Haven van Makkum Bron: http://www.mijnster.nl/
1. Inleiding Wat is de economische betekenis van het IJsselmeergebied en wat zijn de meest relevante sectoren in en om het IJsselmeer? Waar liggen bedreigingen en kansen en waar liggen economische perspectieven? Daarover zijn in verschillende rapportages de nodige cijfers verzameld. Deel I van deze paper zet deze cijfers om in een verhaal over de economische betekenis van het IJsselmeergebied. Er zijn daarvoor geen nieuwe gegevens verzameld. Een deel van de gehanteerde cijfers dateert uit 2000. Omdat de economische groei in Nederland sindsdien sterk is afgezwakt (10), gaan we er van uit dat ook deze cijfers nog redelijk bruikbaar zijn. Verder sluit de analyse in belangrijke mate aan op de REOB-studie van de IJsselmeerprovincies (5). Echter er is ook een belangrijk verschil met REOB. De focus van de uitwerking van REOB lag sterk op de voor- en nadelen van de verschillende peilstrategieën die in 2012 in discussie waren, niet op de huidige voorstellen voor flexibel peil en flexibele inrichting. In deel II van deze studie is daarom een analyse gemaakt van de potentiële economische perspectieven in relatie tot de huidige voorstellen rond flexibel peil en flexibele inrichting. Dat levert een verkenning van mogelijkheden en kansen op in relatie tot de voorkeurstrategie voor het IJsselmeer. Niet meer en niet minder. In het navolgende gaan we in op: Deel I: De huidige economische betekenis van het IJsselmeergebied 2. afbakening van het IJsselmeergebied 3. huidige economische betekenis van het IJsselmeergebied 4. betekenis van het IJsselmeergebied voor natuur 5. kansen en bedreigingen Deel II: Economische perspectieven in relatie tot flexibel peil en flexibele inrichting 6. risico s en kansen 7. economische perspectieven 9
10 Binnenvaartschip Bron: http://www.kustvaartforum.nl/
Deel I: Huidige economische betekenis van het IJsselmeergebied 2. Afbakening van het IJsselmeergebied Voor een goede beschrijving bakenen we eerst het IJsselmeergebied af. Vanuit economisch perspectief is een afbakening aan de waterlijn dan niet adequaat: veel economische functies die afhankelijk zijn van het IJsselmeer, zijn gevestigd op het land op kleinere of grotere afstand van het IJsselmeer. Daarom hanteren we in deze paper een vanuit economisch perspectief gangbare afbakening, waarbij alle economische activiteiten in beeld gebracht worden die afhankelijk zijn van het IJsselmeer, ook in de directe omgeving. Om vertekening te voorkomen wordt de regio Amsterdam daarbij buiten beschouwing gelaten. Zie kaart 1. Daarnaast is van belang dat het IJsselmeer (en Markermeer) een economische betekenis hebben voor een veel groter gebied, namelijk als waterleverancier voor de gehele zoetwaterregio IJsselmeergebied. Feitelijk beslaat dit gebied geheel Noord-Nederland. Dit is weergegeven op kaart 2. Kaart 1: Het IJsselmeergebied vanuit Kaart 2: De zoetwaterregio IJsselmeergebied economisch perspectief (3) (6, 9) Beide ingangen zijn voor deze paper relevant. Om verwarring te voorkomen spreken we in het navolgende respectievelijk over het IJsselmeergebied en de zoetwaterregio IJsselmeergebied. 11
12 Oudemirdum Bron: Flickr, arthurvd (http://www.flickr.com/photos/arthurvd/
3. Huidige economische betekenis van het IJsselmeergebied 3.1 Toegevoegde waarde en werkgelegenheid Wat is de huidige economische betekenis van het IJsselmeergebied (kaart 1)? Dan is allereerst relevant welke sectoren gerelateerd kunnen worden aan natuurlijke en/of cultuurhistorische aspecten van het gebied. Het NEI (3) benoemt 7 relevante sectoren: toerisme en recreatie, haven gebonden industrie, beroepsvisserij, beroepsscheepvaart, nutsbedrijven, delfstoffenwinning en landbouw. De economische betekenis van deze 7 IJsselmeer gebonden sectoren bedraagt: ca. 1,4 miljard/jaar uitgedrukt als directe 3 (55%) en indirecte 4 (45%) toegevoegde waarde ca. 67.000 banen als directe 5 (52%) en indirecte 6 (48%) werkgelegenheid Ter vergelijking: de directe toegevoegde waarde bedraagt ongeveer de helft van die van de Amsterdamse haven (1), de directe en indirecte werkgelegenheid is juist drie maal zo groot als van de Amsterdamse haven (2). De totale werkgelegenheid in het IJsselmeergebied (d.w.z. inclusief verzorgende activiteiten & diensten) is overigens vele malen groter en bedraagt ca. 270.000 banen, mede dankzij het stuwende effect van de 7 sectoren. 3.2 Toegevoegde waarde voor de zoetwaterregio IJsselmeergebied Daarnaast draagt water uit het IJsselmeer bij aan economische activiteiten in de zoetwaterregio IJsselmeergebied (zie kaart 2). In een gemiddeld droge zomer wordt 1,1 miljard m3 water 7 uit het IJsselmeer aangevoerd naar geheel Noord-Nederland voor peilbeheer, doorspoeling van het watersysteem, beregening van gewassen, industrie en drinkwater. Alleen al de potentiële landbouwopbrengst in de zoetwaterregio IJsselmeergebied bedraagt ca. 1,7-2,9 mld/jaar (bijlage 1; o.b.v. 17, alsmede 21) 8, mede dank zij water uit het IJsselmeer. 3.3 Belangrijkste sectoren Van de 7 IJsselmeer gebonden sectoren is toerisme &recreatie verantwoordelijk voor ongeveer de helft van de toegevoegde waarde en werkgelegenheid en de sector haven gebonden industrie voor ca. 30%. De omvang van de andere 5 sectoren samen is minder dan 20% (zie figuur 1 en 2 en tabel 1 en 2). 3 Directe toegevoegde waarde: productiewaarde na aftrek van kosten 4 Indirecte waarde: productiewaarde na aftrek van kosten die verderop in de keten wordt gerealiseerd 5 Directe werkgelegenheid: banen in bedrijven in deze sectoren binnen in het IJsselmeergebied. 6 Indirecte werkgelegenheid: banen bij toeleveranciers (waarvan een derde binnen en twee derde buiten het IJsselmeergebied). 7 Dat komt overeen met een waterschijf van 55 cm gerekend over het gehele IJsselmeer/Markermeer 8 Bruto toegevoegde waarde basisprijzen. Deze toegevoegde waarde is voor landbouw, bosbouw en visserij. De visserij is slechts 1% van de toegevoegde waarde (persoonlijke communicatie CBS). Deze waarde omvat oa specifieke loondiensten met betrekking tot het productieproces. 13
Figuur 1: Aandeel directe toegevoegde waarde 7 IJsselmeergebonden sectoren (2000) Toerisme en recreatie Havengebonden industrie Nutsbedrijven (water en energie) Landbouw Beroepsscheepvaart Delfstoffenwinning Figuur 2: Aandeel werkgelegenheid 7 IJsselmeergebonden sectoren (2000) Toerisme en recreatie Havengebonden industrie Nutsbedrijven (water en energie) Landbouw Beroepsscheepvaart Delfstoffenwinning Beroepsvisserij Tabel 1: directe toegevoegde waarde van 7 IJsselmeer gebonden sectoren (2000) Bron: 3 Sector Directe toegevoegde waarde (mln ) Als % van totaal Toerisme & recreatie 389 51% Haven gebonden industrie 235 31% Nutsbedrijven 66 9% Landbouw 45 6% Beroepsscheepvaart 22 3% Delfstoffenwinning 7 1% Beroepsvisserij 6 1% Totaal 770 Tabel 2: directe + indirecte werkgelegenheid van 7 IJsselmeer gebonden sectoren Bron: 3 (2000) Sector Directe werkgelegenheigelegenheigelegenheid Indirecte werk- Totaal werk- Als % van totaal Toerisme en recreatie 20.100 10.095 30.195 45% Haven gebonden industrie 7.600 17.200 24.800 37% Landbouw 4.000 2.300 6.300 10% Nutsbedrijven 1.600 1.600 3.200 5% Beroepsscheepvaart 1.050 450 1.450 2% Beroepsvisserij 200 100 300 0,5% Delfstoffenwinning 150 60 210 0,3% Totaal 34.700 31.805 66.505 In de sector toerisme en recreatie gaat het dan om watersport, oeverrecreatie, verblijfsrecreatie, cultuur en sport, dagrecreatie en horeca. In de sector haven gebonden industrie gaat het om visverwerking, voeding, chemie en scheepsbouw. 14
De inschatting van het NEI dat de landbouw in de directe omgeving van het IJsselmeer maar 6% van de directe toegevoegde waarde (= 45 mln/jaar) voor zijn rekening neemt, is daarbij waarschijnlijk een onderschatting 9. Dat verandert weinig aan de conclusie dat recreatie & toerisme, alsmede haven gebonden industrie de belangrijkste IJsselmeer gebonden sectoren zijn. Voor de duiding van de economische relatie tussen de landbouw en het IJsselmeer is het feitelijk relevanter om te kijken naar de gehele zoetwaterregio IJsselmeergebied (kaart 2). De landbouw in dit gehele gebied wordt vanuit het IJsselmeer/Markermeer van water wordt voorzien. De potentiële opbrengst van de landbouw in dit gebied bedraagt ca. 1,7-2,9 mld/jaar (bijlage 1; o.b.v. 17) 7. 3.4 Regionale spreiding In absolute zin is de werkgelegenheid in de 7 IJsselmeer gebonden sectoren met name geconcentreerd in het zuidelijk deel van het gebied en Flevoland (zie figuur 3). Toch betekent dit niet dat deze sectoren voor de economie in het noordelijk deel minder belangrijk zijn. Integendeel: in de noordelijke regio s dragen deze sectoren relatief veel bij aan de werkgelegenheid (zie figuur 4). 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Figuur 3: Directe werkgelegenheid in de 7 IJsselmeer gebonden sectoren als % van het totaal (3). 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0 Figuur 4: Relatieve belang IJsselmeer gebonden sectoren als % totale werkgelegenheid in de subregio. (3). 9 Die onderschatting heeft te maken met 3 factoren (mond. Mededeling M. Briene, 19): Bij de afbakening van de sector landbouw zijn alleen sectoren met een directe link naar water meegenomen. In het Ijsselmeergebied redelijk omvangrijke sectoren als agrarische dienstverlening en hoveniersbedrijven zijn buiten beschouwing gebleven. Juist de toegevoegde waarde van de agrarische sector is sinds het peiljaar van de NEI-studie relatief sterk gegroeid. Er is in de NEI-studie gerekend met bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten. Hierbij is het saldo van indirecte belastingen en subsidies in mindering gebracht. Voor de meeste sectoren maakt dat niet uit, maar voor de landbouw is dit substantieel, met name in relatie tot de EU-landbouwsubsidies. Ca. 80% van de landbouwbedrijven in Nederland ontvangt inkomenssteun in de vorm van directe betalingen vanuit het GLB. In de jaren 2007/2009 waren de directe GLB-betalingen verantwoordelijk voor gemiddeld ca. 40% van de bedrijfsinkomens (20). 15
16 Het Veluwemeer Bron: Peter van Bolhuis / Pandion
4. Betekenis van het IJsselmeergebied voor natuur Het IJsselmeergebied is een natuurgebied van internationale betekenis. De natuur in het IJsselmeergebied heeft zowel een intrinsieke waarde, als een gebruikswaarde voor allerlei functies. 4.1 Natuurwaarden in het IJsselmeergebied Door de aanwezigheid van ondiepe voedselrijke wateren is het gebied aantrekkelijk voor veel diersoorten. Grote aantallen vogels foerageren, ruien, broeden en rusten in het open water en aan de rand van het gebied. Het gebied is een onmisbare schakel in de vogeltrekroutes tussen Siberië en Afrika. Het is een van de weinige zoetwatergebieden in West-Europa die in de winter niet of vrijwel niet dichtvriest. Daarnaast zijn er in de randmeren uitgestrekte waterplantenvelden te vinden. Voor de Friese kust liggen duizenden hectaren aan buitendijkse gebieden met graslanden, rietvelden en zandplaten, die broedgelegenheid opleveren voor een veelheid aan vogelsoorten. Een groot deel van het IJsselmeer en de randmeren maken onderdeel uit van Natura2000 (4). Ook de landschappelijke kwaliteiten (open ruimte) van het IJsselmeer spreken tot de verbeelding. De natuurpotenties van het IJsselmeer worden nog lang niet altijd in volle omvang benut. Het ontbreken van peildynamiek, de aanwezigheid van veel harde oevers, eutrofiëring, problemen met slib (Markermeer) visserijdruk en het ontbreken van vismigratiemogelijkheden, zorgt voor een suboptimale ontwikkeling van natuurwaarden. 4.2 Gebruikswaarde van natuur Dit natuurlijke habitat is soms een belemmering voor economische activiteiten en ruimtelijke ontwikkelingen. Met name de natuurwetgeving voortvloeiend uit Natura2000 wordt regelmatig als belemmerend ervaren bij vergunningverlening. Op meerdere plaatsen zijn ontwikkelingen vertraagd en stranden procedures bij de Raad van State (havenfront Harderwijk, recreatieve verdiepingen uit het IIVR). Ook de aanleg of uitbreiding van havens is meermalen door procedures, bezwaarschriften of onzekerheid bij de vergunningverlening vertraagd (13). Anderzijds vormt dit natuurlijke habitat ook de onderlegger voor een groot aantal economische activiteiten, met name op het vlak van recreatie & toerisme en (sport)visserij. Dit heeft zowel betrekking op het natuuraspect als de belevingswaarde en de landschappelijke kwaliteit. Dat uit zich bijvoorbeeld in de zorgen van de recreatiesector over de windmolenplannen langs de Friese kust (13). 17
Haven buitendijks Bron: Strootman landschapsarchitecten
5. Kansen en bedreigingen 5.1 IJsselmeer gebonden sectoren in het IJsselmeergebied IJsselmeer gebonden sectoren van enige omvang die zich eind 20e eeuw voorspoedig hebben ontwikkeld zijn toerisme en recreatie, haven gebonden industrie en de binnenvaart. Dit zijn ook de sectoren die naar de toekomst toe het meeste perspectief lijken te hebben (3). Gunstige perspectieven lijken daarnaast aanwezig voor (wind)energie, zandwinning, landbouw en watervoorziening (3). Een uitgebreide analyse van de huidige situatie en de trend voor de middellange termijn (inclusief kaartbeelden) is terug te vinden in het REOB uit 2012 (5). Hieronder vatten we deze bevindingen samen en vullen we ze op onderdelen aan met recente ontwikkelingen: Haven gebonden industrie en binnenvaart Voor de haven gebonden industrie wordt een verdere uitbreiding van containerhavens verwacht en daarmee samenhangend een beperkte uitbreiding van de haven gebonden industrie. In relatie daarmee wordt ook voor de binnenvaart een beperkte groei verwacht, waarbij er een tendens is naar inzet van grotere schepen en een intensiever gebruik van belangrijke vaarroutes/-geulen. Toerisme en recreatie De sector toerisme en recreatie is snel gegroeid, vooral op het vlak van: Watersport. Het IJsselmeergebied is een belangrijk vaargebied. Het aantal ligplaatsen in jachthavens is gestegen van ca. 5000 in 1965 naar ruim 35.000 in 2010. De laatste jaren is de groei afgezwakt tot een licht stijgende trend. Ook de groei van het aantal recreatievaartuigen in het IJsselmeergebied is afgezwakt, in 2012 was zelfs sprake van een lichte daling. Een belangrijke trend is die van zeilen naar ankeren. Zie kader 1. Oeverrecreatie. De trend is een toename van de verblijfs- en dagrecreatie, stranden en zwemlocaties en een groei van durf(water)sporten als kitesurfen. Verder wordt een toename voorzien in relatie tot de boulevards van Almere en Lelystad. Horeca. Ook de horeca profiteert van deze ontwikkelingen (3). Kader 1. Er moet wat te beleven zijn (13) Er is de laatste jaren sprake van een trend waarbij minder wordt gevaren en meer wordt geankerd. De boot wordt gebruikt als een huisje op het water, voor weekendjes weg, van waaruit tochten en activiteiten worden ondernomen. De rol van het achterland wordt daarbij steeds belangrijker: men blijft langer in de havens liggen, dan moet daar ook wat te beleven zijn. Een haven die wat bijzonders biedt, kan een vaardoel worden. De verblijftijd in havens die wat te bieden hebben neemt toe. Een dorp van waaruit een attractie kan worden bezocht of een activiteit kan worden ondernomen, zoals een fietstocht heeft kansen. Leuke winkeltjes, lekker eten, sfeer, een terrasje, worden steeds belangrijker. De overall-verwachting is dat de groei in de sector toerisme en recreatie door zal zetten, mede ook in relatie tot het recreatietekort in de Randstad, de toenemende vergrijzing en een deels daarmee samenhangende behoefte aan luxe en comfort (18). De huidige recessie maakt deze groei enigszins onzeker, niettemin is de verwachting dat de economie de komende jaren weer gaat aantrekken. Er is nog veel groeipotentie. Er wordt nog een toename van het aantal aanlegplaatsen in de havens van het Markermeer en de Randmeren voorzien. Ook voor de monding van de IJsseldelta wordt een 19
groei in havens en vaarbewegingen verwacht. Voor het Markermeer/IJmeer is een kwantitatief uitwerking van de groeipotenties beschikbaar (zie kader 2). Kader 2. Groeipotenties sector toerisme en recreatie in Markermeer/IJmeer (11) In een studie naar de groeipotenties van de sector toerisme en recreatie in de regio Markermeer/IJmeer in opdracht van de Werkmaatschappij Markermeer-IJmeer uit 2011 schetst de LA-group tot 2020 de volgende groeipotenties: Bungalowparken. 5-10% groeipotentieel in het Noord-Hollandse deel en 15-30% in het Flevolandse deel Hotels. 10-20% groeipotentieel in het Noord-Hollandse deel en 21% in het Flevolandse deel Congres/zaalvoorzieningen. 12% groeipotentieel in het Noord-Hollandse deel en 40-80% in het Flevolandse deel Horeca. 7% groeipotentieel in het Noord-Hollandse deel en 18% in het Flevolandse deel Een daling van de vraag naar campings, maar wel ruimte voor nieuwe concepten Een verdubbeling van de vraag naar camperplaatsen Ruimte voor een grootschalig thermencomplex Ruimte voor 2000-2500 extra ligplaatsen in jachthavens Ruimte voor uitbreiding van durf(water)sporten als kabelskibanen De LA-groep heeft daartoe alle plannen in het gebied tegen het licht gehouden en deze getoetst op realiteitswaarde tegen de achtergrond van de vraagontwikkeling. Dat is vertaald in een realistisch programma. Wanneer dit realistische programma volledig wordt uitgevoerd, zou dat tot circa 2020 een toeristisch-recreatieve investeringsimpuls 10 kunnen opleveren tenminste tussen 315 en 1095 mln, waarvan ruim 70% private investeringen en bijna 30% publieke investeringen. In de periode 2018-2035 kan nog een extra impuls ontstaan, oplopend tot 440 mln. Uitvoering van dit programma zou vervolgens kunnen zorgen voor blijvende economische effecten in de vorm van jaarlijkse bestedingen 11 van 135 tot 273 mln en een toename van de werkgelegenheid met 2800 5700 arbeidsplaatsen. Overige sectoren met groeipotentieel Daarnaast is er sprake van het volgende groeipotentieel bij de overige vier sectoren: Zandwinning. De vraag naar zand hangt sterk samen met de economische situatie in de bouwnijverheid. Die is momenteel niet florissant. Kansen liggen er met name in combinatie met ecologie-projecten als Markerwadden en de waterveiligheidsopgaven (5). Binnenvisserij. De binnenvisserij kent een afnemend economisch belang. De verwevenheid met de toeristische sector zal verder toenemen (3). Energieproductie. Voor wat betreft conventionele energieopwekking zijn twee grote energiecentrales in het IJsselmeergebied (Diemen en Lelystad) in de afgelopen jaren gemoderniseerd en uitgebreid. Verdere uitbreiding van de productie ligt niet voor de hand. Integendeel, door overcapaciteit op de Nederlandse elektriciteitsmarkt zullen er de komende jaren eerder centrales gesloten worden (8). De winning van duurzame energie zal verder toenemen, vooral in de vorm van nieuwe windmolenparken in concentratiegebieden (5). Watervoorziening. Vooralsnog worden geen grote wijzigingen verwacht in de infrastructuur van de oppervlaktewaterwinningen voor drinkwater. De rol van het IJsselmeer voor de watervoorziening voor Noord-Nederland neemt toe (zie paragraaf 5.2). 5.2 De landbouw in de zoetwaterregio IJsselmeergebied Voor de landbouw in de zoetwaterregio IJsselmeergebied geldt dat de ontwikkelingskansen per deelgebied sterk kunnen verschillen, afhankelijk van de landbouwstructuur. Kansen liggen er met name voor hoogwaardige land- en tuinbouw. Waterzekerheid is een voorwaarde voor die verdere ontwikkeling. Die waterzekerheid is in Noord-Nederland aanwezig, mede op grond van de 10 Investeringsimpuls: eenmalige investeringen met positieve gevolgen voor bedrijvigheid en werkgelegenheid in het gebied 11 Bestedingsimpuls: jaarlijks terugkomende uitgaven van toeristen en recreanten die ten goede komen aan het gebied. 20
buffervoorraad in het IJsselmeer. Dat voorkomt niet alleen opbrengstderving in droge jaren, maar leidt tot hogere financiële opbrengsten doordat geprofiteerd kan worden van hogere productprijzen in droge jaren. Last-but-not-least is waterzekerheid een steeds belangrijkere vestigingsfactor. 5.3 Stedelijke ontwikkelingen Tenslotte is er sprake van voortgaande stedelijke ontwikkeling en daarbij behorende infrastructuur. Het stedelijk gebied van de Metropoolregio Amsterdam (vooral Almere) blijft uitbreiden. Ook de regio Zwolle/Kampen ontwikkelt zich sterk. Grootschalig buitendijks bouwen staat sterk ter discussie en in het huidige beleid zijn slechts zeer beperkt uitbreidingen voorzien (5). 21
22 Zeilen op het IJsselmeer Bron: http://www.zeildagtocht.nl/
Deel II Economische perspectieven in relatie tot flexibel peil en flexibele inrichting 6. Risico s en kansen Maar wat is nu het potentiële effect van flexibel peil en flexibele inrichting binnen de voorkeursstrategie voor het IJsselmeergebied op het economisch perspectief? Welke sectoren worden er door getroffen en welke sectoren kunnen er van profiteren? In figuur 3 zijn de potentiële effecten in beeld gebracht van de eerste stap flexibel peilbeheer (met een bandbreedte in het zomerpeil 20 cm) in het IJsselmeer op functies in het IJsselmeer. De effecten manifesteren zich primair via de volgende aspecten: 1. Zoetwaterzekerheid 2. Peilfluctuaties in het IJsselmeer 3. Wateroverlast en droogte in buitendijkse gebieden 4. Vergroting peildynamiek en toename land/water-gradiënten en areaal buitendijks gebied Deze primaire effecten hebben weer secundaire en tertiaire (economische) effecten. Dat wordt in het navolgende per aspect uitgewerkt. 6.1 Zoetwaterzekerheid Primaire effect Flexibel peilbeheer heeft een positief effect op de zoetwaterzekerheid, doordat de totale waterschijf op het IJsselmeer kan worden verdubbeld (200 mln m3 water extra) en omdat het vaste streefpeil wordt vervangen door flexibel peil waardoor dynamisch kan worden ingespeeld op de weers- en afvoerverwachtingen in relatie tot de wensen van verschillende gebruikers. Secundaire effecten Die grotere zoetwaterzekerheid is gunstig voor het beheer van de regionale watersystemen (veiligheid en doorspoelen) en de zoetwatervoorziening van sectoren als landbouw, industrie, energievoorziening, binnendijkse recreatie en binnendijkse natuur. Tertiaire (economische) effecten Een grotere zoetwaterzekerheid is van belang voor meerdere sectoren in de zoetwaterregio IJsselmeergebied. Voor de landbouw kan dat worden gekwantificeerd. Momenteel is sprake van een jaarlijkse gewasschade in zoetwaterregio IJsselmeergebied van 90 mln. Bij niets doen is berekend dat die schade in het W + -scenario oploopt tot ca. 300 mln in 2050 en ca. 540 mln in 2100 (zie bijlage A; 17). Die extra schade kan (deels) worden vertaald in opbrengsten als wél maatregelen worden genomen. Welk deel van de schade kan worden voorkomen is afhankelijk van de hoeveelheid water die beschikbaar wordt gemaakt, en de infrastructuur zoals bijvoorbeeld beregening (zie bijlage A; 17). Daarmee is er over-all sprake van duidelijke positieve economische effecten. 23