Toeristische betekenis Holland Rijnland

Toeristische betekenis Holland Rijnland Rapportage in opdracht van Samenwerkingsorgaan Holland Rijnland 20 oktober 2005 Projectnummer T13.5.108 ZKA Consultants & Planners Postbus 4833 4803 EV Breda tel.: 076-5658877 fax: 076-5656489 e-mail: info@zka.nl www.zka.nl

Inhoudsopgave 1. INLEIDING 1 1.1. Aanleiding 1 1.2. Doelstelling 1 1.3. Aanpak 1 1.4. Leeswijzer 2 2. VERBLIJFSTOERISME 3 2.1. Inleiding 3 2.2. Aanbod 3 2.2.1. Hotels 3 2.2.2. Campings 4 2.2.3. Bungalows 5 2.2.4. Overig logies 5 2.2.5. Jachthavens 5 2.3. Gebruik 6 2.3.1. Hotels 6 2.3.2. Campings 7 2.3.3. Bungalows 7 2.3.4. Overig logies 7 2.3.5. Jachthavens 7 2.3.6. Totaal aantal overnachtingen 7 2.4. Herkomst en groepssamenstelling 8 3. DAGTOERISME 9 3.1. Inleiding 9 3.2. Dagtoeristisch bezoek 9 3.3. Herkomst dagtoeristen 10 4. ECONOMISCHE BETEKENIS TOERISME HOLLAND RIJNLAND 11 4.1. Inleiding 11 4.2. Economische betekenis toerisme Holland Rijnland 11 4.3. Economische betekenis toerisme naar categorie 12 4.3.1. Verblijfstoerisme 12 4.3.2. Dagtoerisme 12 4.4. Economische betekenis toerisme per gemeente 13 ZKA Consultants & Planners

1. INLEIDING 1.1. Aanleiding Op 26 oktober a.s. vindt een bestuurlijke conferentie plaats over toerisme in de regio Holland Rijnland. Voor deze conferentie is informatie gewenst over het toerisme in de regio 1 (aanbod, overnachtingen, bezoekersaantallen, economische betekenis, etc). ZKA Consultants & Planners heeft reeds tweemaal voor de provincie Zuid- Holland onderzoek gedaan naar het toerisme in Zuid-Holland (o.a. de TOER Teller 2004). Hierdoor zijn bij ons bureau reeds veel gegevens beschikbaar. Daarom heeft het Samenwerkingsorgaan Holland Rijnland ons opdracht gegeven op basis van de aanwezige data een beeld te schetsen van het toerisme in de regio Holland Rijnland. 1.2. Doelstelling Het Samenwerkingsorgaan Holland Rijnland wil graag een compleet beeld krijgen van toerisme in de regio. Wat is het aanbod, hoe wordt dit gebruikt, waar komen de toeristen vandaan en wat is de economische betekenis. Meer concreet bestaat er behoefte aan de volgende informatie: Verblijfstoeristisch aanbod naar categorie (hotels, campings, bungalowparken en jachthavens) op gemeenteniveau (met bij de hotels nog een verdeling naar sterrenklasse); Totaal aantal overnachtingen in Holland Rijnland naar logiesvorm; Aantal toeristische overnachtingen in Holland Rijnland naar logiesvorm; De herkomst van de toeristische verblijfsgasten, op regioniveau; De groepssamenstelling van de toeristische verblijfsgasten, op regioniveau; De herkomst van dagtoeristische gasten, op regioniveau; Verblijfstoeristische bestedingen en totale werkgelegenheid, verdeling over sectoren, indien mogelijk op gemeenteniveau; Dagtoeristische bestedingen en totale werkgelegenheid, verdeling over sectoren, indien mogelijk op gemeenteniveau. 1.3. Aanpak Om bovenstaande informatie te leveren, is gebruik gemaakt van de data zoals deze is verzameld voor de TOER Teller 2004 Zuid-Holland. Deze data zijn ten behoeve van deze studie geanalyseerd en bewerkt. Er zijn geen aanvullende bronnen geraadpleegd. 1 De regio Holland Rijnland bestaat uit de volgende gemeenten: Alkemade, Leiden, Oegsgeest, Voorschoten, Leiderdorp en Zoeterwoude (voormalige Leidse regio) én Hillegom, Katwijk, Lisse, Noordwijk, Noordwijkerhout, Rijnsburg, Sassenheim, Valkenburg, Voorhout en Warmond (voormalige Duin- en Bollenstreek). In de TOER Teller is deze regio nog aangeduid als de Leidse Regio en Duin- en Bollenstreek. ZKA Consultants & Planners 1

1.4. Leeswijzer Deze rapportage is een bondig en louter beschrijvend overzicht van het toerisme in de regio Holland Rijnland. Voor de gehanteerde onderzoeksmethodiek en afbakeningen voor de TOER Teller 2004, wordt verwezen naar de rapportage TOER Teller 2004 Zuid-Holland; Economische betekenis toerisme 2003 en ontwikkeling 2001-2003. Deze rapportage is als volgt opgebouwd: In hoofdstuk 2 is een beeld geschetst van het verblijfstoerisme in de regio; Hoofdstuk 3 behandelt het dagtoerisme in de regio; In hoofdstuk 4 is ingegaan op de economische betekenis van toerisme in Holland Rijnland. ZKA Consultants & Planners 2

2. VERBLIJFSTOERISME 2.1. Inleiding In dit hoofdstuk is een beeld geschetst van het verblijfstoerisme in de regio Holland Rijnland. Hierbij is eerst (2.2.) aandacht besteed aan het aanbod. Vervolgens (2.3.) is het gebruik van deze verblijfsaccommodaties belicht. Op het eind (2.4.) van dit hoofdstuk is ingegaan op enkele achtergrondkenmerken van het verblijfstoerisme (herkomst gasten en groepssamenstelling). 2.2. Aanbod In deze paragraaf is ingegaan op het verblijfstoeristisch aanbod in de regio Holland Rijnland. Hierbij is een nadere indeling gemaakt naar de volgende categorieën: Hotels (2.2.1.); Campings (2.2.2.); Bungalows (2.2.3.); Overig logies (2.2.4.); Jachthavens (2.2.5.). Het aanbod aantallen bedrijven en capaciteiten is geïnventariseerd op basis van door het Zuid-Hollands Bureau voor Toerisme aangeleverde bestanden. Deze bestanden zijn gecontroleerd en aangevuld op basis van deskresearch (VVV gidsen, ANWB, Recron, HISWA, diverse internetsites). 2.2.1. Hotels In tabel 2.1. is het aantal hotels, pensions en bed & breakfast accommodaties met minimaal 5 slaapplaatsen in Holland Rijnland weergegeven, uitgesplitst naar sterrenklasse. Hieruit kan worden afgelezen dat er 99 hotels in de regio liggen. Het aanbod is sterk geconcentreerd aan de kust (Noordwijk en Katwijk) en Leiden. Tabel 2.1. Aantal hotels naar sterrenklassen, Holland Rijnland 2003-1* 2* 3* 4* 5* Totaal Leiden 3 1 2 3 3 0 12 Alkemade 0 0 1 1 0 0 2 Hillegom 0 0 0 1 0 0 1 Katwijk 0 3 3 5 0 0 11 Leiderdorp 0 0 0 2 0 0 2 Lisse 0 0 0 1 1 0 2 Noordwijk 9 3 14 18 10 3 57 Noordwijkerhout 1 1 1 0 1 0 4 Oegstgeest 0 0 0 3 1 0 4 Rijnsburg 0 0 1 0 0 0 1 Sassenheim 0 0 0 0 1 0 1 Valkenburg 0 0 0 0 0 0 0 Voorhout 0 0 1 0 0 0 1 Voorschoten 0 0 0 0 1 0 1 Warmond 0 0 0 0 0 0 0 Zoeterwoude 0 0 0 0 0 0 0 Totaal Holland Rijnland 13 8 23 34 18 3 99 ZKA Consultants & Planners 3

De 99 hotels hebben gezamenlijk ruim 7.800 bedden (zie tabel 2.2.). Met name Noordwijk, Noordwijkerhout en Leiden hebben hierin een groot aandeel met 50% respectievelijk circa 12-13% van het aantal bedden in de regio. Tabel 2.2. Aantal hotelbedden naar sterrenklassen, Holland Rijnland 2003-1* 2* 3* 4* 5* Totaal Leiden 23 12 144 129 647 0 955 Alkemade 0 0 58 16 0 0 74 Hillegom 0 0 0 60 0 0 60 Katwijk 0 29 82 262 0 0 373 Leiderdorp 0 0 0 276 0 0 276 Lisse 0 0 0 80 288 0 368 Noordwijk 88 91 696 831 980 1.240 3.926 Noordwijkerhout 12 9 18 0 964 0 1.003 Oegstgeest 0 0 0 218 18 0 236 Rijnsburg 0 0 61 0 0 0 61 Sassenheim 0 0 0 0 150 0 150 Valkenburg 0 0 0 0 0 0 0 Voorhout 0 0 14 0 0 0 14 Voorschoten 0 0 0 0 340 0 340 Warmond 0 0 0 0 0 0 0 Zoeterwoude 0 0 0 0 0 0 0 Totaal Holland Rijnland 123 141 1.073 1.872 3.387 1.240 7.836 Ruim vier op de vijf slaapplaatsen (83%) is gevestigd in 3-5 sterren hotels. Dit wordt veroorzaakt door het grote aandeel hotels (circa 55%) in deze klasse, in combinatie met een relatief grote schaalgrootte (m.n. in het 4- en 5-sterrensegment). 2.2.2. Campings Holland Rijnland telt 18 campings met 5 standplaatsen of meer. In totaal hebben deze campings bijna 2.900 plaatsen. In tabel 2.3. is dit aanbod weergegeven, waarbij een uitsplitsing van de capaciteit is gemaakt in vaste standplaatsen, toeristische standplaatsen en overige eenheden (trekkershutten en verhuurchalets). De kampeercapaciteit in de regio bestaat voor ongeveer de helft uit vaste standplaatsen en voor de helft uit toeristische eenheden. Tabel 2.3. Kampeeraanbod Holland Rijnland 2003 Campings Vaste plaatsen Toeristische plaatsen Overig Totale capaciteit Leiden 1 0 30 3 33 Alkemade 1 155 40 0 195 Hillegom 0 0 0 0 0 Katwijk 2 310 390 14 714 Leiderdorp 0 0 0 0 0 Lisse 0 0 0 0 0 Noordwijk 8 602 412 2 1.016 Noordwijkerhout 2 130 205 0 335 Oegstgeest 0 0 0 0 0 Rijnsburg 1 99 200 35 334 Sassenheim 0 0 0 0 0 Valkenburg 0 0 0 0 0 Voorhout 0 0 0 0 0 Voorschoten 0 0 0 0 0 Warmond 2 111 120 0 231 Zoeterwoude 1 0 15 0 15 Totaal Holland Rijnland 18 1.407 1.412 54 2.873 ZKA Consultants & Planners 4

Ook de kampeercapaciteit in de regio Holland Rijnland, blijkt sterk geconcentreerd te zijn aan de kust (60% van de capaciteit ligt in Noordwijk en Katwijk). 2.2.3. Bungalows In tabel 2.4. is het aanbod aan bungalows en appartementen weergegeven van complexen met minimaal 20 slaapplaatsen. In totaal zijn er in de regio Holland Rijnland 10 aanbieders in deze sector gevestigd met in totaal 276 huisjes/ appartementen en een kleine 1.400 bedden. Dit aanbod is geconcentreerd in Noordwijk. Tabel 2.4. Aanbod bungalows/appartementen Holland Rijnland 2003 Aantal bedrijven Aantal huisjes Aantal bedden Leiden 0 0 0 Alkemade 0 0 0 Hillegom 0 0 0 Katwijk 0 0 0 Leiderdorp 0 0 0 Lisse 0 0 0 Noordwijk 8 201 985 Noordwijkerhout 2 75 378 Oegstgeest 0 0 0 Rijnsburg 0 0 0 Sassenheim 0 0 0 Valkenburg 0 0 0 Voorhout 0 0 0 Voorschoten 0 0 0 Warmond 0 0 0 Zoeterwoude 0 0 0 Totaal Holland Rijnland 10 276 1.363 2.2.4. Overig logies In de regio liggen ook 3 groepsaccommodaties. Deze tellen in totaal bijna 250 bedden. 2.2.5. Jachthavens Volgens inventarisatie van de diverse bestanden telde de regio Holland Rijnland in 2003 circa 49 jachthavens 2. Hiertoe behoren zowel de commerciële havens als de verenigings- en gemeentehavens. Deze havens hebben in totaal ongeveer 5.350 ligplaatsen. Het meest aanbod ligt in de gemeenten Alkemade en Warmond. 2 Voor deze categorie was net als bij de TOER Teller 2002 de minst actuele en minst complete informatie beschikbaar. Zowel het ZHBT, de provincie Zuid-Holland als de HISWA beschikken niet over complete dan wel actuele gegevens. De beschikbare bestanden zijn op basis van verschillende internetsites aangevuld en gecontroleerd door middel van telefonische checks. Desalniettemin kan niet worden uitgesloten dat in deze categorie onvolkomenheden voorkomen. Zo is bijvoorbeeld niet van alle havens de capaciteit en/of de verdeling van de capaciteit bekend. ZKA Consultants & Planners 5

Het aantal ligplaatsen per bedrijf kan nader worden ingedeeld in vaste plaatsen en passantenplaatsen. In de telefonische interviews is gevraagd hier een onderscheid tussen te maken. Voor de jachthavens waar de verdeling niet van bekend was (circa 15% van de ligplaatsen), is een inschatting gemaakt op basis van een door de HISWA gehanteerd kengetal 3. Uit tabel 2.5. kan worden afgelezen dat ongeveer 95% van de ligplaatsen vaste ligplaatsen zijn en dat er nog circa 5% passantenplaatsen zijn. Overigens is het in de praktijk zeer gebruikelijk dat ook jachthavens met (bijna) uitsluitend vaste plaatsen passantenovernachtingen realiseren door passanten toe te laten op vaste ligplaatsen waarvan de ligplaatshouder afwezig is. Tabel 2.5. Aanbod jachthavens Holland Rijnland 2003 Aantal jachthavens Aantal vaste plaatsen Aantal passantenplaatsen Totaal aantal plaatsen Leiden 2 200 0 200 Alkemade 17 1.658 40 1.698 Hillegom 0 0 0 0 Katwijk 1 273 120 393 Leiderdorp 3 600 15 615 Lisse 2 170 0 170 Noordwijk 1 80 0 80 Noordwijkerhout 0 0 0 0 Oegstgeest 3 235 14 248 Rijnsburg 1 160 0 160 Sassenheim 2 450 0 450 Valkenburg 0 0 0 0 Voorhout 0 0 0 0 Voorschoten 1 nb nb nb Warmond 16 1.243 97 1.340 Zoeterwoude 0 0 0 0 Totaal Holland Rijnland 49 5.069 286 5.354 2.3. Gebruik In de telefonische bedrijfsenquêtes is ondermeer gevraagd naar het aantal overnachtingen in 2003. Op basis hiervan zijn, in combinatie met de capaciteiten, voor alle verblijfstoeristische categorieën bezettingsgraden berekend. Het gebruik van de verblijfstoeristische accommodaties (voor de gehele populatie) is ingeschat op basis van de capaciteiten (zie paragraaf 2.2.) en de, uit de enqu bezettingsgraden. 2.3.1. Hotels De hotels in de regio Holland Rijnland realiseerden in 2003 een gemiddeld bedbezettingspercentage van ongeveer 47%. In totaal vonden er in 2003 aldus ruim 1,3 miljoen hotelovernachtingen plaats in de regio. Aangezien de hotelvraag uit drie segmenten is opgebouwd toeristische vraag, zakelijke vraag en (meerdaagse internationale) congresvraag is de hotels tevens gevraagd een uitsplitsing te maken naar deze drie segmenten. 3 Volgens de HISWA is 10-15% van de capaciteit beschikbaar voor passantenplaatsen en betreft 85-90% vaste ligplaatsen. ZKA Consultants & Planners 6

Van de ruim 1,3 miljoen hotelovernachtingen in Holland Rijnland in 2003 had circa 50% betrekking op toeristische overnachtingen, ca. 46% op zakelijke overnachtingen en circa 4% op congresvraag. Het aantal toeristische overnachtingen in hotels komt daarmee uit op bijna 0,7 miljoen, het aantal (semi-)zakelijke overnachtingen eveneens op bijna 0,7 miljoen. 2.3.2. Campings Het gemiddeld aantal persoonsovernachtingen per toeristische plaats per jaar bedroeg in 2003 ongeveer 250 in Holland Rijnland. In totaal werden in 2003 in de regio ruim 365.000 toeristische overnachtingen op campings doorgebracht (excl. overnachtingen op vaste plaatsen). 2.3.3. Bungalows De slaapplaatsbezettingsgraad voor de bungalows/appartementen in de regio Holland Rijnland bedroeg in 2003 circa 42%. Bij bijna 1.400 slaapplaatsen betekent dit dat er in 2003 ongeveer 210.000 toeristische overnachtingen plaatsvonden in de categorie bungalows. 2.3.4. Overig logies Bij de drie groepsaccommodaties in Holland Rijnland werden in 2003 circa 32.000 overnachtingen doorgebracht. De bedbezetting bedroeg hiermee ongeveer 35%. 2.3.5. Jachthavens Aangezien passantenovernachtingen in jachthavens zowel kunnen plaatsvinden op passantenplaatsen als op vaste ligplaatsen, is de bezetting uitgedrukt als gemiddeld aantal persoonsovernachtingen per plaats berekend over de totale capaciteit. Dit geeft voor 2003 een gemiddelde van 6 persoonsovernachtingen per plaats. Op basis hiervan is het aantal persoonsovernachtingen in jachthavens in de regio Holland Rijnland in 2003 ingeschat op circa 31.000 passantenovernachtingen (uitgedrukt in personen). 2.3.6. Totaal aantal overnachtingen Bijna 2 miljoen overnachtingen in Holland Rijnland in 2003 Op basis van het voorgaande kan worden geconstateerd dat in 2003 bijna 2 miljoen overnachtingen plaatsvonden in de regio Holland Rijnland 4. Hiervan vond circa 68% plaats in hotels (zie tabel 2.6.). Tabel 2.6. Overnachtingen Holland Rijnland naar logiesvorm Categorie Overnachtingen Toeristische overnachtingen Hotels 1.346.975 (68%) 667.150 (51%) Campings (toeristisch) 366.225 (18%) 366.225 (28%) Bungalows/appartementen 209.375 (11%) 209.375 (16%) Overig logies 31.700 (2%) 31.700 (2%) Jachthavens (passanten) 31.250 (2%) 31.250 (2%) Totaal 1.985.525 (100%) 1.305.675 (100%) 4 Dit is inclusief zakelijke en semi-zakelijke overnachtingen in hotels, maar exclusief het aantal overnachtingen op vaste standplaatsen op campings en vaste ligplaatsen in jachthavens. ZKA Consultants & Planners 7

Circa 1,3 miljoen toeristische overnachtingen in de regio Zoals aangegeven is ongeveer de helft van de hotelovernachtingen in de regio toeristisch. In totaal vonden er in 2003 in Holland Rijnland ongeveer 1,3 miljoen toeristische overnachtingen plaats in de verblijfstoeristische sector. Uit tabel 2.6. kan worden afgeleid dat met name de hotelsector en kampeersector met samen bijna 80% een belangrijke bijdrage leveren aan het aantal toeristische overnachtingen in de regio. 2.4. Herkomst en groepssamenstelling Ruim de helft van de verblijfstoeristen komt uit het buitenland Van de toeristische verblijfsgasten in de regio Holland Rijnland is circa 12% afkomstig uit Zuid-Holland, ongeveer 37% uit de rest van Nederland en iets meer dan de helft uit het buitenland (zie tabel 2.7). Hiermee komt een groter deel van de verblijfstoeristen in Holland Rijnland uit het buitenland, dan gemiddeld in Zuid- Holland (44%). Duitsland is verreweg het belangrijkste herkomstland voor de buitenlandse verblijfstoeristen. Tabel 2.7. Herkomst toeristische verblijfsgasten Herkomst Zuid-Holland Overig Nederland Buitenland Hotels (toeristisch) 3% 39% 58% Campings (toeristisch) 31% 36% 34% Bungalows 9% 34% 57% Overig logies 22% 26% 52% Jachthavens 5 - - - Totaal 12% 37% 51% Gezin met kinderen meest voorkomende groepssamenstelling Aan de toeristische bedrijven is tevens gevraagd aan te geven hoe de groepssamenstelling van de toeristische verblijfsgasten is verdeeld. Uit onderstaande tabel kan worden afgelezen dat het grootste deel bestaat uit gezinnen met kinderen (40%). Deze groep is ongeveer even groot als de groep stellen zonder kinderen (38%). De groep alleen volwassenen uit meerdere huishoudens is goed voor ongeveer 9%. Tabel 2.8. Groepssamenstelling toeristische verblijfsgasten Groepssamenstelling Alleengaand Gezin met Stel zonder Alleen Anders 6 kinderen kinderen volwassenen Hotels (toeristisch) 3% 30% 38% 14% 15% Campings (toeristisch) 0% 57% 42% 1% 0% Bungalowparken 6% 45% 36% 8% 6% Overig logies 0% 0% 0% 11% 89% Jachthavens 0% 50% 50% 0% 0% Totaal 2% 40% 38% 9% 11% 5 6 Voor de jachthavens is geen vraag over de herkomst van de gasten opgenomen in de vragenlijst. Onder andere groepssamenstellingen worden groepen verstaan die niet tot een van de voorgaande categorieën behoren zoals groepen, verenigingen, schoolklassen, etc. ZKA Consultants & Planners 8

3. DAGTOERISME 3.1. Inleiding In dit hoofdstuk is nader ingegaan op het dagtoerisme in de regio Holland Rijnland. Hierbij is eerst het dagtoeristisch bezoek belicht (3.2.). Daarna is ingegaan op de herkomst van de dagtoeristen (3.3.). 3.2. Dagtoeristisch bezoek Via de telefonische enquêtes zijn de volgende categorieën dagtoeristische bestemmingen meegenomen: Attracties en rondvaarten: attractieparken, dierentuinen en overige attracties alsmede rondvaarten met minimaal 25.000 (attracties) respectievelijk 10.000 (rondvaarten) bezoekers per jaar; Musea en bezienswaardigheden: musea, monumenten, historische locaties, ambachtelijke bedrijven en overige bezienswaardigheden met minimaal 10.000 bezoekers per jaar. Het bezoek aan evenementen en het overig dagtoeristisch bezoek is inzichtelijk gemaakt op basis van deskresearch. Attracties en rondvaarten De regio Holland Rijnland telt drie attracties met minimaal 25.000 bezoekers per jaar. Deze drie attracties Keukenhof, Space Expo en Panorama Tulip Land trokken in 2003 ruim 775.000 bezoekers. In Holland Rijnland zijn tevens drie rondvaartbedrijven gevestigd met minimaal 10.000 bezoekers per jaar. Deze realiseerden in 2003 een bezoekersaantal van circa 95.000. Musea en bezienswaardigheden De acht musea en bezienswaardigheden met minimaal 10.000 bezoekers per jaar in de regio Holland Rijnland trokken in 2003 circa 370.000 bezoekers. Dit bezoek is sterk geconcentreerd in Leiden. Evenementen Op basis van gegevens van het Zuid-Hollands Bureau voor Toerisme en publicaties van het Nederlands Research Instituut voor Toerisme (NRIT) zijn de evenementen met minimaal een bovenlokale/regionale aantrekkingskracht en minimaal 50.000 bezoekers per jaar geïnventariseerd. In totaal betrof het in de regio Holland Rijnland in 2003 vier evenementen met in totaal bijna 1,5 miljoen bezoekers. Overig Het overig aantal dagtoeristische bezoeken in de regio Holland Rijnland komt uit op een kleine 4 miljoen. Deze bezoeken hebben met name betrekking op bezoeken aan het strand (circa 1,8 miljoen bezoeken) en het bezoek aan dagrecreatiegebieden (circa 2,1 miljoen bezoeken). ZKA Consultants & Planners 9

Totaal In totaal vonden in 2003 ongeveer 7 miljoen dagtochten plaats in de regio Holland Rijnland. In tabel 3.1. is weergegeven hoe dit bezoek globaal is verdeeld. Tabel 3.1. Dagtoeristisch bezoek Holland Rijnland (2003) Categorie Aantal bezoeken Aandeel bezoek Attracties en rondvaarten 871.525 12% Musea en bezienswaardigheden 669.150 10% Evenementen 1.480.000 21% Overig (o.a. strandbezoek en bezoek dagrecreatiegebieden) 3.988.225 57% Totaal 7.008.900 100% 3.3. Herkomst dagtoeristen Herkomst Van de dagtoeristen die attracties, rondvaarten, musea en bezienswaardigheden in de regio Holland Rijnland bezoeken is circa 40% afkomstig uit het buitenland. Ruim een kwart van de bezoekers is afkomstig uit Zuid-Holland zelf (26%) en ongeveer eenderde (34%) komt uit de rest van Nederland. De attracties in de regio Holland Rijnland trekken relatief veel buitenlandse bezoekers (59% versus gemiddeld 17% voor alle Zuid-Hollandse attracties en rondvaarten). Tabel 3.2. Herkomst dagtoeristische gasten Herkomst Zuid-Holland Overig Nederland Buitenland Attracties en rondvaarten 0% 41% 59% Musea en bezienswaardigheden 60% 24% 16% Totaal 26% 34% 40% ZKA Consultants & Planners 10

4. ECONOMISCHE BETEKENIS TOERISME HOLLAND RIJNLAND 4.1. Inleiding In dit hoofdstuk is ingegaan op de economische betekenis van toerisme in de regio Holland Rijnland 7. Hierbij is eerst de economische betekenis voor de hele regio weergegeven (4.2.). Vervolgens zijn de bestedingen en werkgelegenheid nader uitgesplitst naar categorie (4.3.). Tot slot is in kaart gebracht wat de economische betekenis per gemeente is (4.4.). 4.2. Economische betekenis toerisme Holland Rijnland Toerisme goed voor ruim 325 miljoen bestedingen De totale omvang van de bestedingen die voortvloeiden uit het verblijfs- en dagtoerisme in de regio Holland Rijnland in 2003 wordt geraamd op ongeveer 327,3 miljoen. Dit gaat gepaard met een werkgelegenheid van ruim 4.100 FTE (zie tabel 4.1.). Doordat de werkgelegenheid in toerisme naast fulltime banen (groten)deels uit parttime werk en deels uit seizoenswerk bestaat correspondeert dit met 5.500-6.000 banen. Bredere betekenis De economisch betekenis van toerisme is erg belangrijk, niet alleen kwantitatief (bestedingen, werkgelegenheid) maar ook kwalitatief. De sector biedt werk aan mensen met relatief lage opleidingsniveaus en is ook belangrijk voor een wervend woon- en leefmilieu en vestigingsklimaat. Bovendien geeft toerisme spin-off naar andere sectoren. Zo komen de bestedingen (en daarmee de werkgelegenheid) niet alleen bij de toeristische bedrijven (m.n. sectoren logies en entree) terecht, maar ook daarbuiten zoals in de horeca, detailhandel, vervoer, etc. Tabel 4.1. toont de verdeling van de bestedingen en de werkgelegenheid naar de verschillende sectoren. Hieruit kan worden afgelezen dat met name in de horeca een fors deel van de toeristische bestedingen terecht komt. Tabel 4.1. Verdeling bestedingen en directe werkgelegenheid naar sectoren Bestedingen () Werkgelegenheid (FTE) Logies 95,5 miljoen (29%) 1.093 (27%) Horeca 99,8 miljoen (30%) 781 (19%) Detailhandel 38,1 miljoen (12%) 257 (6%) Entree 38,7 miljoen (12%) 270 (7%) Vervoer 55,2 miljoen (17%) 175 (4%) Overig - 427 (10%) Directe werkgelegenheid 3.004 (73%) Indirecte werkgelegenheid 1.111 (27%) Totaal 327,3 miljoen (100%) 4.115 (100%) 7 De economische betekenis van toerisme is geraamd door middel van toepassing van de methodiek zoals gehanteerd in het ZKA/Recron Impactmodel. Deze methodiek is ontwikkeld in samenwerking met econometristen van de Stichting Economisch Onderzoek (SEO) van de Universiteit van Amsterdam en is goedgekeurd door het Ministerie van Economische Zaken. In bijlage 1 is kort ingegaan op deze methodiek. ZKA Consultants & Planners 11

4.3. Economische betekenis toerisme naar categorie Accent op verblijfstoerisme Het accent in de regio Holland Rijnland blijkt op het verblijfstoerisme te liggen. Van de toeristische bestedingen wordt circa 238,1 miljoen ofwel bijna driekwart (73%) gegenereerd door het verblijfstoerisme in de regio. Het dagtoerisme is goed voor ongeveer 89,2 miljoen (27% van de bestedingen, zie ook tabel 4.2.). Tabel 4.2. Economische betekenis toerisme Holland Rijnland (2003) Categorie Bestedingen () Totale werkgelegenheid (FTE x 1.000) Verblijfstoerisme 238,1 miljoen (73%) 3.133 (76%) Dagtoerisme 89,2 miljoen (27%) 982 (24%) Totaal 327,3 miljoen (100%) 4.115 (100%) Onderstaand is nader ingegaan op de economische betekenis van het verblijfstoerisme (4.3.1.) en het dagtoerisme (4.3.2.) in Holland Rijnland. 4.3.1. Verblijfstoerisme Zoals aangegeven is het verblijfstoerisme in Holland Rijnland goed voor bijna driekwart van de toeristische bestedingen in de regio. In tabel 4.3. is aangegeven hoe deze bestedingen, en de daaruit voortvloeiende werkgelegenheid, zijn opgebouwd over de verschillende categorieën. Hieruit blijkt duidelijk dat met name de hotelsector met circa 68% van de overnachtingen een enorme bijdrage (84%) levert aan de economische betekenis van het verblijfstoerisme in Holland Rijnland (door de relatief hoge bestedingen per persoon per dag). Tabel 4.3. Economische betekenis verblijfstoerisme Holland Rijnland (2003) Categorie Overnachtingen Bestedingen () Werkgelegenheid (FTE) Hotels 1.346.975 (68%) 200,8 miljoen (84%) 2.628 (84%) Campings 366.225 (18%) 14,2 miljoen (6%) 187 (6%) Bungalows 209.375 (11%) 7,1 miljoen (3%) 99 (3%) Overig logies 31.700 (2%) 0,9 miljoen (0%) 13 (0%) Jachthavens 31.250 (2%) 15,1 miljoen (6%) 207 (7%) Totaal 1.985.525 (100%) 238,1 miljoen (100%) 3.133 (100%) 4.3.2. Dagtoerisme In tabel 4.4. is weergegeven hoe de dagtoeristische bestedingen en werkgelegenheid ongeveer verdeeld is over de verschillende categorieën. Tabel 4.4. Economische betekenis dagtoerisme Holland Rijnland (2003) Categorie Dagtochten (aantal bezoeken) Bestedingen (in x 1 mln.) Werkgelegenheid (FTE) Attracties en rondvaarten 0,9 miljoen (12%) 18,3 mln. (21%) 186 (19%) Musea en bezienswaardigheden 0,7 miljoen (10%) 9,5 mln. (11%) 107 (11%) Evenementen 1,5 miljoen (21%) 21,0 mln. (24%) 245 (25%) Overig 4,0 miljoen (57%) 40,3 mln. (45%) 443 (45%) Totaal 7,0 miljoen (100%) 89,2 mln. (100%) 982 (100%) Hieruit kan worden afgelezen dat het bezoek aan attracties, evenementen en musea en bezienswaardigheden samen goed is voor ongeveer 55% van de dagtoeristische bestedingen in Holland Rijnland. De categorie overig is goed voor ongeveer 45% van de economische betekenis van dagtoerisme in de regio. ZKA Consultants & Planners 12

Dit wordt met name veroorzaakt door het grote aantal dagtochten naar het strand en dagrecreatiegebieden. Wel zijn de bestedingen in deze categorieën relatief laag per persoon per dag. De categorie attracties c.a. heeft slechts 12% van de dagtochten nodig om bijna een vijfde van de betekenis te realiseren (vanwege de relatief hoge bestedingen p.p.p.d. bij deze vorm van dagrecreatie). 4.4. Economische betekenis toerisme per gemeente In tabel 4.5. is de economische impact van toerisme voor de zestien gemeenten in Holland Rijnland weergegeven 8. Uit deze tabel kan worden afgeleid dat Noordwijk verreweg de belangrijkste bijdrage levert aan de economische betekenis van toerisme in Holland Rijnland, met bijna de helft van de bestedingen. Ook Leiden (12%), Lisse (9%), Noordwijkerhout (9%) en Katwijk (6%) leveren een belangrijke bijdrage. In totaal zijn deze vijf gemeenten goed voor bijna 85% van de totale economische betekenis van toerisme in Holland Rijnland. Onderstaand volgt een korte toelichting op deze vijf gemeenten. Tabel 4.5. Economische betekenis Holland Rijnland naar gemeente Bestedingen Totale werkgelegenheid Absoluut () Aandeel (%) Absoluut (FTE) Aandeel (%) Leiden 38,7 miljoen 12% 486 12% Alkemade 8,5 miljoen 3% 113 3% Hillegom 1,5 miljoen 0% 19 0% Katwijk 18,9 miljoen 6% 236 6% Leiderdorp 9,6 miljoen 3% 126 3% Lisse 31,0 miljoen 9% 361 9% Noordwijk 153,1 miljoen 47% 1.924 47% Noordwijkerhout 29,8 miljoen 9% 387 9% Oegstgeest 8,1 miljoen 2% 103 2% Rijnsburg 5,8 miljoen 2% 73 2% Sassenheim 6,5 miljoen 2% 83 2% Valkenburg 0,0 miljoen 0% 0 0% Voorhout 0,2 miljoen 0% 3 0% Voorschoten 9,9 miljoen 3% 128 3% Warmond 5,2 miljoen 2% 69 2% Zoeterwoude 0,4 miljoen 0% 5 0% Totaal Holland Rijnland 327,3 miljoen 100% 4.115 100% Noordwijk is economisch gezien de belangrijkste toeristische gemeente in de regio. Zowel op verblijfs- als op dagtoeristisch gebied voert Noordwijk de ranglijst aan. In Noordwijk zijn alle type verblijfstoerisme (hotels, campings, bungalows, overig logies als jachthavens (goed) vertegenwoordigd). Op dagtoeristisch gebied profiteert Noordwijk met name van de aanwezigheid van het strand en de natuur (Hollands Duin) alsmede het grootste evenement in Zuid-Holland: Bloemencorso Bollenstreek. Ook neemt Noordwijk een belangrijke positie in de congresmarkt in. 8 Deze bestedingen en werkgelegenheid zijn niet nader uitgesplitst per categorie vanwege de vertrouwelijkheid van individuele bedrijfsgegevens. Ten behoeve van de TOER Teller is afgesproken alleen te rapporteren per categorie indien minimaal 5 bedrijven in een cel (ofwel per categorie per gemeente) aanwezig zijn waarvan er minimaal 3 hebben geparticipeerd aan de bedrijfsenquête in het kader van de TOER Teller. Dit is alleen het geval voor de hotels in Leiden, Katwijk en Noordwijk, de bungalows en campings in Noordwijk en de jachthavens in Alkemade en Warmond. In bijlage 2 is de economische betekenis per gemeente wel nader uitgesplitst in verblijfstoerisme en dagtoerisme. ZKA Consultants & Planners 13

Leiden is goed voor circa 12% van de toeristische bestedingen in Holland Rijnland. Deze tweede positie in de regio dankt Leiden aan de tweede positie op hotelgebied (na Noordwijk) en de koppositie op gebied van bezoek aan musea en bezienswaardigheden. In zowel Lisse en Noordwijkerhout wordt circa 9% van de toeristische bestedingen in Holland Rijnland gegenereerd. In Lisse zorgen met name de Keukenhof en de hotellerie hiervoor 9. Noordwijkerhout heeft een sterke positie op verblijfstoeristisch gebied (2 e achter Noordwijk, m.n. door de 3 e positie in de hotelmarkt en de aanwezigheid van zowel campings als bungalows). Katwijk levert een bijdrage van ongeveer 6% aan de toeristische bestedingen in Holland Rijnland. Katwijk neemt een tweede plaats in op gebied van kamperen en kent het grootste aantal passantenovernachtingen in jachthavens. Op dagtoeristisch gebied levert het strandbezoek verreweg de belangrijkste bijdrage aan de toeristische bestedingen in Katwijk. 9 Door de aanwezigheid van de Keukenhof zijn de toeristische bestedingen in Lisse relatief evenredig verdeeld. Circa 47% van de bestedingen worden gedaan door verblijfstoeristen en circa 53% door dagtoeristen. Hiermee is Lisse één van de weinige gemeenten in Holland Rijnland waar het dagtoerisme van groter economisch belang is dan het verblijfstoerisme. ZKA Consultants & Planners 14

Bijlage 1 Werkwijze impactraming In deze bijlage is nader ingegaan op de werking van het ZKA Impactmodel. De gehanteerde methodiek in het model is onderstaand schematisch weergegeven. Input: overnachtingen, bezoekersaantallen en capaciteit x Bestedingen per persoon per categorie (naar sectoren) Output: bestedingen (totaal en naar sectoren) -/- BTW/accijns desbetreffende sector -/- Inkooppercentage desbetreffende sector Finale omzet per sector x Arbeidscoëfficiënten per sector Output: Werkgelegenheid in fte s (direct naar sectoren en indirect via multiplier) Onderstaand zijn kort de diverse componenten van dit schema toegelicht. Input In het model wordt onderscheid gemaakt tussen verblijfstoerisme en dagtoerisme. Voor beide vormen is nog nader onderscheid gemaakt tussen verschillende categorieën. Voor de verblijfstoeristische categorieën bestaat de invoer uit overnachtingen (en voor de vaste standplaatsen en ligplaatsen uit de capaciteit). Voor de dagtoeristische categorieën bestaat de input uit bezoekersaantallen. Output De resultaten van de berekening geven de bestedingen en werkgelegenheid (direct en indirect) weer zowel in totaal als naar sectoren (logies 10, horeca, detailhandel, entree en vervoer) als naar categorieën. In het model wordt geen rekening gehouden met een weglek-effect. Hiervoor ontbreekt specifieke data. Het model geeft geen inzicht in kwalitatieve aspecten zoals de afgeleide en additionele economische betekenis van toerisme en recreatie ( spin-off ), de kwaliteit van de werkgelegenheid, etc. Berekeningen Om de economische betekenis te berekenen, worden de overnachtingen en bezoekersaantallen eerst omgerekend naar bestedingen. Deze omrekening vindt plaats via de gemiddelde bestedingen per persoon per dag per recreatievorm (bijv. hotelovernachting, evenementenbezoek, etc). De totale bestedingen zijn in het model verdeeld over de sectoren waarin de bestedingen terechtkomen. De werkgelegenheid (per sector) kan worden berekend nadat de bestedingen per sector bekend zijn. Hiertoe dienen de totale bestedingen (per sector) te worden gecorrigeerd voor een tweetal effecten: BTW-tarief. De bestedingen zijn inclusief BTW. Aangezien de BTW geen directe invloed heeft op de werkgelegenheid in de sector, dient hiervoor een correctie plaats te vinden; 10 Overnachtingskosten verblijfstoeristische accommodatie. ZKA Consultants & Planners 15

Inkoopcomponent. Het aandeel inkoop van de sector levert immers geen werkgelegenheid in de desbetreffende sector maar genereert voornamelijk werkgelegenheid bij de producent van levensmiddelen en non-food (brandstof, etc). De omzet en werkgelegenheid behorende bij de inkoop staat in de uitkomsten weergegeven onder de sector overig. Na deze correcties resulteert de finale afzet uit de toeristisch-recreatieve bestedingen. De directe werkgelegenheid per sector wordt berekend door de finale afzet te vermenigvuldigen met de bijbehorende arbeidscoëfficiënt (weergegeven in termen van aantal mensjaren (FTE) werk per 1 miljoen finale afzet). Na het vaststellen van de directe werkgelegenheid, kan de indirecte werkgelegenheid worden bepaald. Deze is m.n. het gevolg van toeleveranties (productiemiddelen, bouwnijverheid, dienstverleners (banken, verzekeringsmaatschappijen, wasserij, etc)) die nodig zijn om de afzet in de diverse sectoren te kunnen realiseren. De indirecte werkgelegenheid wordt met behulp van een multiplier bepaald. Deze multiplier bedraagt 1,37. M.a.w. 1 FTE directe werkgelegenheid genereert 0,37 FTE indirecte werkgelegenheid. ZKA Consultants & Planners 16

Bijlage 2 Betekenis verblijfs- en dagtoerisme per gemeente In deze bijlage is de economische betekenis van het toerisme per gemeente nader uitgesplitst in verblijfs- en dagtoerisme. Dit is zowel voor de bestedingen als de daarmee samenhangende totale werkgelegenheid gedaan. In de tabellen zijn naast de absolute getallen ook de relatieve aandelen ten opzicht van totaal Holland Rijnland weergegeven. Tabel II.1. Toeristische bestedingen Holland Rijnland naar gemeente Verblijfstoerisme Dagtoerisme Absoluut () Aandeel (%) Absoluut () Aandeel (%) Leiden 27,1 miljoen 12% 10,9 miljoen 12% Alkemade 7,2 miljoen 3% 1,3 miljoen 1% Hillegom 1,2 miljoen 1% 0,3 miljoen 0% Katwijk 11,6 miljoen 5% 7,3 miljoen 8% Leiderdorp 9,3 miljoen 4% 0,3 miljoen 0% Lisse 14,5 miljoen 6% 16,6 miljoen 19% Noordwijk 107,5 miljoen 45% 45,6 miljoen 51% Noordwijkerhout 28,6 miljoen 12% 1,2 miljoen 1% Oegstgeest 7,0 miljoen 3% 1,1 miljoen 1% Rijnsburg 3,6 miljoen 2% 2,2 miljoen 2% Sassenheim 5,5 miljoen 2% 1,0 miljoen 1% Valkenburg 0,0 miljoen 0% 0,0 miljoen 0% Voorhout 0,2 miljoen 0% 0,0 miljoen 0% Voorschoten 9,5 miljoen 4% 0,4 miljoen 0% Warmond 4,6 miljoen 2% 0,6 miljoen 1% Zoeterwoude 0,1 miljoen 0% 0,3 miljoen 0% Totaal Holland Rijnland 238,1 miljoen 100% 89,2 miljoen 100% Tabel II.2. Toeristische werkgelegenheid Holland Rijnland naar gemeente Verblijfstoerisme Dagtoerisme Absoluut (FTE) Aandeel (%) Absoluut (FTE) Aandeel (%) Leiden 364 12% 122 12% Alkemade 98 3% 15 2% Hillegom 16 1% 3 0% Katwijk 153 5% 83 8% Leiderdorp 123 4% 3 0% Lisse 190 6% 171 17% Noordwijk 1.412 45% 512 52% Noordwijkerhout 376 12% 12 1% Oegstgeest 92 3% 11 1% Rijnsburg 48 2% 25 3% Sassenheim 73 2% 10 1% Valkenburg 0 0% 0 0% Voorhout 2 0% 0 0% Voorschoten 124 4% 4 0% Warmond 62 2% 7 1% Zoeterwoude 1 0% 4 0% Totaal Holland Rijnland 3.133 100% 982 100% ZKA Consultants & Planners 17