NHafï~~LAND r#'j 'j;'u#' i;e.j;"i'j;.,.j#'.' DUTCH MARITIME NETWORK
DE NEDERLANDSE VISSERIJSECTOR Economische betekenis en structuur in opdracht van STICHTING NEDERLAND MARITIEM LAND uitgevoerd door NEl TRANSPORTIMERC Drs. Marten van den Bossche Drs. Pauline van Donse1aar Drs. Hein van Hase1en Drs. Robert Piers DELFT UNIVERSITY PRESS 1999
NEDERLAND MARITIEM LAND serie 1. De Nederlandse Maritieme Cluster: Literatuuronderzoek en Plan van Aanpak Economische Impact Studies 2. De Maritieme Arbeidsmarkt: Vraag en Aanbod van Zeevaartkennis 3. De Nederlandse scheepsbouw- en toeleveringsindustrie: economische betekenis en structuur 4. De Nederlandse offshoresector: economische betekenis en structuur 5. De Nederlandse binnenvaartsector: economische betekenis en structuur 6. De Nederlandse waterbouwsector: economische betekenis en structuur 7. De Koninklijke Marine: economische betekenis en structuur 8. De Nederlandse visserij sector: economische betekenis en structuur Stichting Nederland Maritiem Land De Stichting is op 27 juni 1997 opgericht teneinde de Nederlandse maritieme cluster te promoten en te versterken. Het bestuur van de Stichting bestaat uit N. Wijnolst (voorzitter), G.H. Bos (vice-voorzitter), Th.M. Oostinjen (secretaris/penningmeester) en verder, in alfabetische volgorde, K. Damen, C. van Duyvendijk, R. van Gelder, M. Harms, W. de Jong, GJ. Kramer, W.K. Scholten, R. Walthuis, H.W.H. Welters. De directeur van de Stichting is H.P.L.M. Janssens. Het adres van de Stichting Nederland Maritiem Land is Beurs-World Trade Center, Beursplein 37 (bezoekadres), Postbus 30145, 3001 DC Rotterdam. Tel.: 010-205.27.20, fax.: 010-205.53.07
DE NEDERLANDSE VISSERIJSECTOR Economische betekenis en structuur in opdracht van STICHTING NEDERLAND MARITIEM LAND uitgevoerd door NEl TRANSPORT/MERC Drs. Marten van den Bossche Drs. Pauline van Donselaar Drs. Hein van Haselen Drs. Robert Piers DELFT UNIVERSITY PRESS 1999
Gepubliceerd en gedistribueerd onder auspiciën van de Stichting Nederland Maritiem Land door: Delft University Press Prometheusplein 1 2628 ZC Delft Tel.: 015-278.32.54 Fax.: 015-278.16.61 Studie uitgevoerd door: NEl TransportlMERC Postbus 4175 3006 AD Rotterdam Tel.: 010-453.88.00 Fax.: 010-452.36.80 E-mail: trasecr@nei.nl Internet: www.nei.nl CIP-DATA KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG M. van den Bossche, P. van Donselaar, H. van Haselen, R. Piers De NederlandseVisserijsector: Economische betekenis en structuur/ M. van den Bossche, P. van Donselaar, H. van Haselen, R. Piers Delft: Delft University Press. -111.- Lit. ISBN 90-407-1895-4 NUG! 834 Trefwoorden: Visserij, maritieme cluster, economische impact studie Copyright 1999 Stichting Nederland Maritiem Land All rights reserved. No part of the material protected by this copyright may be reproduced or utilized in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or any information storage and retrieval system without written permission of the owner of this copyright. Permission may be obtained at the following address: Stichting Nederland Maritiem Land, Postbus 30145, 3001 DC Rotterdam, The Netherlands; e-mail: info@dutch-maritimenetwork.nl.
Inhoudsopgave Inhoudsopgave Executive summary Samenvatting 1 Inleiding 1.1 Achtergrond 1.2 Doelstelling 1.3 Methodologie 1.4 Leeswijzer 2 Sectorbeschrijving 2.1 Sectordefinitie 2.2.1 Afbakening van de visserij sector 2.2.2 Positie van de visserij in de maritieme cluster 2.2 Beschrijving van deelsectoren 2.2.1 Grote zeevisserij 2.2.2 Kottervisserij 2.2.3 Binnenvisserij 2.2.4 Schelpdierproductie 3 Economische betekenis van de sector 3.1 De Nederlandse visserij sector vanuit internationaal perspectief 3.2 Directe economische betekenis 3.3 Indirecte economische betekenis 3.4 Relaties met andere (maritieme) sectoren 3.5 Overheidsinkomsten 4 Invloed van quota-hoppen en buitenlandse deelnemingen 5 Overheidsbeleid 5. 1 Zeevisserij 5.2 Binnenvisserij 5.3 Schelpdierproductie 6 Trends en ontwikkelingen 6.1 Grote zeevisserij 6.2 Kottervisserij 6.3 Binnenvisserij 6.4 Schelpdierproductie 6.5 Ondernemersdynamiek Geraadpleegde literatuur Lijst van geïnterviewde personen Blz. v 1 1 2 2 3 5 5 5 8 10 10 11 14 14 17 17 21 30 31 34 37 39 39 40 41 45 45 46 46 47 48 51 53 Stichting Nederland Maritiem Land
Inhoudsopgave Lijst van Figuren Figure El: Figuur SI: Figuur 2.1: Figuur 2.2: Figuur 2.3: Figuur 2.4: Figuur 3.1: Figuur 3.2: Figuur 3.3: Figuur 3.4: Figuur 3.5: Figuur 3.6: Figuur 3.7: Figuur 3.8: Figuur 3.9: Figuur 3.10: Figuur 3.11: Relative share of sub-sectors in the direct economic value of the fishery industry Relatieve aandeel deel sectoren in de directe economische betekenis van de visserij De visketen De Nederlandse maritieme cluster Ontwikkeling van de trawlervloot Ontwikkeling van de kottervloot Verdeling gevangen hoeveelheid vis naar EU-lidstaat Visserijvloot per EU-lidstaat Efficiëntie van de vloot per EU-lidstaat Import en export van vis in de EU-lidstaten Aantal ondernemingen in de visserij sector Arbeidsvolume Aantal schepen visserij sector onder Nederlandse vlag Relatieve aandeel deelsectoren in de directe economische betekenis van de visserij sector Relatief belang van export Verhouding toegevoegde waarde en verbruik visserij sector Verhouding nationale inkoop/import lil Vil 6 8 10 12 18 19 20 21 22 23 24 26 29 33 34 Lijst van Tabellen Tabel 2.1 : Tabel 2.2: Tabel 3.1: Tabel 3.2: Tabel 3.3: Tabel 3.4: Tabel 3.5: Tabel 3.6: Tabel 4.1: Overzicht van redenen om delen van de visserij sector tot de maritieme cluster te rekenen Indeling sector visserij Directe economische betekenis Nederlandse visserij sector Toegevoegde waarde, uitgesplitst naar loonkosten en overig Omzet, toegevoegde waarde en intermediaire aankopen per deelsector 28 Vergelijking met eerdere ontwikkelde cijfers 29 Directe en indirecte economische betekenis per deel sector Directe overheidsinkomsten Berekening productiewaarde 'quotahoppers ' 9 9 25 27 31 35 37 Stichting Nederland Maritiem Land
Voorwoord Voorwoord Volgens de Engelse geschiedschrijver Boxer ligt de visserij in de zestiende eeuw aan de basis van de expansie van de Nederlandse scheepvaart en scheepsbouw in de daaropvolgende eeuwen. In de economische input-output studie die thans voor u ligt, wordt de huidige betekenis van de visserij sector binnen de Nederlandse economie geschetst. Alhoewel het relatieve belang anno 1999 anders is geworden dan ruim vierhonderd jaar geleden, blijkt dat de visserij nog steeds een belangrijke maritieme sector is met bijvoorbeeld een zeer hoge exportquote van meer dan 80%. Dit laat zien dat de sector in termen van Michael Porter zeer competititief is. De directe en indirecte productiewaarde van de visserij bedraagt NLG 1.356 miljoen en de toegevoegde waarde is NLG 747 miljoen. De sector biedt direct en indirect werk aan 7.000 personen. Het maritieme karakter van de sector komt goed tot uitdrukking in de omvang van de productiemiddelen waarmee deze productie gerealiseerd wordt. De vissersvloot bestaat uit 974 eenheden, die natuurlijk niet alleen in Nederland gebouwd worden, maar ook hier te lande onderhouden en bevoorraad worden. Kortom, de visserij is een van de elf sectoren die tezamen de maritieme cluster vormen. De dynamiek van het ondernemerschap waar de visserij voor staat komt goed tot uitdrukking in de schematisering die door Edward de Bono is gemaakt van managers. Zo onderscheidt hij de treinmachinist, de dokter, de boer en de visser. De visser is een opportunity searcher, die zijn kansen opzoekt, in tegenstelling tot de andere managerstypen. De essentie van dit pro-actieve ondernemerschap wordt gepersonifieerd door de visserij sector. De studie toont dat dit ondernemerschap nog springlevend is. Rotterdam, 30 maart 1999 N. Wijnolst Voorzitter Stichting Nederland Maritiem Land
Voorwoord Stichting Nederland Maritiem Land
Executive Summary Executive Summary Introduction NEIIMERC has been commissioned by the Dutch maritime network to assess the economie importanee of the fishery industry sector. The study is concerned with the ca\culation and interpretation of important economie indicators for the fishery industry and the identification of economie relations with other (maritime) sectors. As such, this study is similar to earl ier economie research into other sectors of the maritime cluster (the so-called maritime cluster studies). Metllodology In order to make comparison possible with other maritime cluster studies, the same methodology as that used in these previous studies has been followed. This methodology includes the use of input-output analysis in combination with administrative data on a business level. With respect to the collection of quantitative data. however, a different approach from that used by other studies has been adopted. The usual approach for collecting "bottom-up" information is by means of questionnaires and interviews. This was not necessary as all the required information was already available within the LEI (Landbouw Economisch Instituut). Consequently, the questionnaire has been replaced by information obtained from LEI. Nonetheless, in order to verify this information and to describe the backgrounds of the observed developments, twenty interviews with fishery companies and interest groups have been held. Defin ition of fhe Dulch fishery sector The fishery sector, unlike some other sectors of the maritime cluster, is a welldefined sector. The most important sub-sectors of the Dutch professional fishery industry are the deep-sea fishery sector with freezer trawlers (subsequently referred to as freezer trawler sector) and demersal North Sea fishery (subsequently referred to as demersal fishery). Besidcs these two sectors, the other sectors with maritime associations are inland fishery and shellfish fishery. Given the maritime cluster viewpoint adopted for this study, the sectors of pisciculture and fish processing & trade have not been included in the sector definition. The position of the fishery industry within tlle maritime cluster As a result of the common use of ship technology and waterways there is astrong relation between the fishery sector and other sectors within the maritime cluster. There are also mutual interests in the field of education and employment; in Stichting Nederland Maritiem Land -i-
Executive Summary common with the shipping sector, the Dutch fishery industry has a personnel shortage. The relationship with other maritime clusters can also be quantified through the use of input-output analysis. From purchase analyses of the fishery sector (excluding investments such as ships) it can be shown that approximately 22 percent of the national expenses of the fishery sector are incurred within the maritime cluster. Maritime related expenses concern, for instance, the costs of ship rep airs, maritime insurance and surveyance. Quota hopping The Dutch quota system has brought about the phenomenon known as quotahopping. Quota-hopping results from ships operating under a foreign flag, thus making it possible for them to use the (bigger or under-utilised) quota of the foreign flag country. For a large part, ho wever, the quota-hopping ships still bring the caught fish ashore in the Netherlands where it is also further processed. About 40% of the auctioned fish in the Netherlands comes from ships operating under a foreign flag. In the freezer trawler industry a phenomenon similar to quota-hopping can be observed and which is expressed by the large participation of Dutch investors in foreign companies. Economic value of the Dutch fishery industry In 1997, the total number offishery companies in the Netherlands was about 795. These companies offered jobs to approximately 5700 persons. The number of ships is estimated to be 974. The direct production value of the Dutch fishery industry is aboutf948 million. The related added value amounts to/576 million. These estimates exclude quota hoppers and the participations in foreign freezer trawler companies for which the estimated levels of turnover are respectively / 93 million and / 181 million. The figure below shows the significance of the distinguished sub-sectors as measured by their share of the three key economie indicators. -ii- Stichting Nederland Maritiem Land
Executive Summary Figure El Relative share of sub-sectors in the direct economie value of the fishery industry 100% 80% 60% 40% 20% 0% ~I-_- Production value Added value Numbers employed Il!] Freezer trawlers Demersal fishery DInland fishery r:i!! Sea shell fishery The fishery industry also affects other sectors of the Dutch economy. The estimated indirect production value of the fishery sector is 1 407 million. The indirect added value is estimated at 1 171 million and, therefore, the total added value linked to the sector is estimated to amount to 1 747 million. The indirect employment is about 1.359 persons. Export All fishery sectors, with the exception of inland fishery, exhibit a high level of exports. Customers of the freezer trawler sector are located in developing countries. The demersal fishery sector exports high-quality fish, whereas the products of the shellfish sector are very popular in Belgium (mussels and oysters) and Spain (cockies). Government The direct governmental revenues from the fishery industry are estimated at about 1116 million. Government support (subsidies), special fees, or revenues from the lease of shellfish culture lots are not included. The government policy (national as weil as EU) has an important effect on fishery activities by means of fish quota management and fleet rehabilitation measures. Stichting Nederland Maritiem Land - Ui -
Executive Summary Sector dynamics The market dynamics differ between the sub-sectors. For instance the freezer trawler sector is flexible in changing to other fishing areas, whereas the inland fishery sector is very committed to the local market and the local fish supply. - iv- Stichting Nederland Maritiem Land
Samenvatting Samenvatting Introductie NEIIMERC heeft in opdracht van de Stichting Nederland Maritiem Land onderzoek verricht naar de economische betekenis van de visserij. In dit onderzoek worden belangrijke economische indicatoren voor de visserij en relaties met andere (maritieme) sectoren in kaart gebracht. Dit onderzoek is onderdeel van een reeks van gelijksoortige onderzoeken in verschillende sectoren binnen de maritieme cluster. Methodologie Om de vergelijking van uitkomsten met andere maritieme clusterstudies mogelijk te maken is de aanpak van het onderzoek gelijk aan de in een eerder stadium uitgevoerde onderzoeken voor andere maritieme sectoren. Dit betreft het gebruik van input-output analyse in combinatie met financiële informatie op bedrijfsniveau. Gebruikelijk is, om bij de maritieme clusterstudies het cijfermateriaal 'bottom-up' te verzamelen middels het versturen van enquêtes en het houden van interviews. Voor de visserijsector is afgeweken van deze aanpak. Om de enquête druk voor de sector niet te verhogen en omdat door het LEI verzamelde cijfers uitstekend geschikt bleken voor gedetailleerde economische analyse, is voor deze specifieke sector voor samenwerking met het LEI gekozen in plaats van voor verzending van extra enquêtes. Wel is er een twintigtal interviews afgenomen met marktpartijen en belangenorganisaties om de uitkomsten te verifiëren en om de achtergronden bij de geconstateerde ontwikkelingen goed te kunnen omschrijven. Definitie van de Nederlandse visserij in het kader van de maritieme cluster De voornaamste takken van de Nederlandse beroepsvisserij zijn de zee- en kustvisserij. Daarnaast zijn er schelpdiercultures, de binnenvisserij en de aquacultuur. De visserij sector is in tegenstelling tot sommige andere sectoren van de maritieme cluster een duidelijk afgebakende sector. Ten behoeve van de maritieme clusterstudies is afgezien van bestudering van aquacultuur (vanwege de geringe maritieme associatie) en van visverwerking en handel (alleen met de maritieme sector geassocieerd via het product vis en niet vanwege de "maritieme" associatie). Stichting Nederland Maritiem Land - v-
Samenvatting De positie van de visserij binnen de maritieme cluster De overige delen van de Nederlandse visserij sector (grote zeevisserij, kustvisserij, binnenvisserij en schelpdierproductie) zijn gerekend tot de maritieme cluster. Deze deelsectoren maken immers ook gebruik van schepen en zijn medegebruiker van zee en water. De gezamenlijke belangen zijn terug te vinden op het gebied van benutting van zee en water, en scholing. De visserij sector heeft belang bij een goede kwaliteit zeewater en bescherming van bepaalde kwetsbare (paai)gebieden. Voor de scheepvaart is juist weer een goede ontsluiting van belang. Op het gebied van scholing en werkgelegenheid maakt de sector vaak een vergelijking met de zeevaart, waar eveneens een tekort aan personeel heerst. De relatie met andere sectoren binnen de maritieme cluster is het duidelijkst aan te tonen op de vlakken van toelevering en van gezamenlijke belangen. Uit analyse van aankopen van de visserij sector (hierin worden niet meegerekend investeringen, zoals bijvoorbeeld in schepen) blijkt dat de belangrijkste (nationale) uitgaven van de visserij sector voor 22 procent binnen de maritieme cluster vallen. Maritiem gerelateerde uitgaven betreffen onder meer reparaties aan schepen, maritieme verzekeringen en keuring & controle. Het quota-hoppen Een fenomeen dat voortvloeit uit het Nederlandse quota-systeem is het zogenaamde quota-hoppen. Dit is het onder buitenlandse vlag brengen van een vaartuig om zo gebruik te maken van de quota van het betreffende land waar het vaartuig ingevlagd wordt. In deze input-output studie wordt onder quota-hoppen het uitvlaggen van de kottervloot verstaan. Op deze manier is er voor het vissersbedrijf meer ruimte om vis te vangen, omdat onder buitenlandse vlag het quotum per schip groter is dan in Nederland of omdat de quota onderbenut zijn gebleven. De omgevlagde kotters brengen de gevangen vis echter wel voor een groot deel in Nederland aan land en die vis wordt vervolgens ook in Nederland verwerkt. Ongeveer 40% van de vers aangevoerde vis is afkomstig van kotters onder buitenlandse vlag. Dit vertegenwoordigde in 1997 een productiewaarde van naar schattingf92 miljoen. In de grote zeevisserij doet zich een vergelijkbare beweging voor: hier worden grote deelnemingen genomen in buitenlandse ondernemingen. Met een gemiddelde productiewaarde per schip vanf 16,4 miljoen, komt het belang van de jaarlijkse omzet via dochterondernemingen uit op ongeveer f 181 miljoen. - vi- Stichting Nederland Maritiem Land
Samenvatting Volgens de input-output methodiek wordt de door quota-hoppers aangelande vis aangemerkt als import, buitenlandse deelnemingen vallen geheel buiten het inputoutput systeem. Economische betekenis visserijsector Het totaal aantal visserij ondernemingen in Nederland in 1997 bedraagt circa 795 met een totale werkgelegenheid voor 5.700 personen. Het aantal schepen wordt geschat op 1074. De directe productiewaarde van de Nederlandse visserij sector wordt geschat op 1 948 miljoen. De bijbehorende toegevoegde waarde bedraagt 176 miljoen. Bij deze raming is geen rekening gehouden met het economische belang van de quotahoppers en van de buitenlandse deelnemingen van vriestrawlerondernemingen. De onderstaande figuur geeft een beeld van het belang van de onderscheiden deelsectoren voor de drie belangrijkste economische indicatoren. Figuur SI Relatieve aandeel deelsectoren in de directe economische betekenis van de visserij 100% 80% 60% 40% 20% 0% Productiewaarde Toegevoegde waarde W er kgelegenheid lei Grote zeevisserij. Kottervisserij 0 Binnenvisserij ~ Schelpdierproductie Ook heeft de visserij uitstralingseffecten naar andere sectoren van de Nederlandse economie. De indirecte productiewaarde van de visserij sector wordt geschat op 1407 miljoen. De indirecte toegevoegde waarde wordt geschat op 1171 miljoen en brengt daarmee de schatting van totale toegevoegde waarde samenhangend met de Stichting Nederland Maritiem Land - vii-
Samenvatting visserij sector op f 747 miljoen. De indirecte werkgelegenheid bedraagt naar schatting 1.359 personen. Export Het belang van export is voor alle visserij sectoren, met uitzondering van de binnenvisserij, bijzonder hoog. Producten van de grote zeevisserij, onder andere de makreel en horsmakreel, zijn vissen die met name in ontwikkelingslanden populair zijn. De uitvoer van dure vissoorten als tong, schol en garnalen zorgt in de kottervisserij voor een hoog exportgehalte. Van de schelpdierproductie is bekend dat de Zeeuwse mosselen in met name België bijzonder populair zijn en dat Nederlandse kokkels grotendeels naar Spanje worden geëxporteerd. Overheid De overheidsinkomsten (direct) uit de visserijsector worden geschat op circafl16 miljoen. Hierbij is geen rekening gehouden met subsidies, bijzondere heffingen of inkomsten uit bijvoorbeeld kavelverhuur voor schelpdiercultures. Het overheidsbeleid (zowel nationaal als EU) drukt middels onder meer visquoteringen en vlootsaneringsmaatregelen een belangrijke stempel op de visserij. Sectordynamiek De marktdynamiek verschilt per deelsector. Zo is de grote zeevisserij zeer inventief in het vinden van nieuwe markten en verplaatst de vangst zich regelmatig naar nieuwe gebieden. Het andere uiterste is de binnenvisserij. De binnenvisserij kan door haar locale gebondenheid minder flexibel omgaan met veranderingen in de omgeving. Als het in de binnenvisserij slecht gaat is een tegenreactie moeilijk en wordt eerder aanvulling op de bedrijfsinkomsten gezocht met activiteiten buiten de visserij sector. Met betrekking tot het overheidsbeleid mag gesteld worden dat hier een duidelijke dynamiek aanwezig is. De grote zeevisserij kan zich gemakkelijk verplaatsen naar nieuwe visgronden en de vangst van andere vissoorten. Op het verwijt aan de kokkelsector dat zij zich niet zouden houden aan de afgesproken tijdstippen en plekken van vangst is gereageerd middels de ontwikkeling van een "black box" waarmee vaarbewegingen en tijdstippen worden vastgelegd en verantwoording van de vangst kan plaatsvinden. Ook het quotahoppen is een fenomeen dat ontstaan is als gevolg van overheidsbeleid. - viii - Stichting Nederland Maritiem Land
Inleiding 1 Inleiding 1.1 Achtergrond In 1997 is de Stichting Nederland Maritiem Land opgericht. Dit betekende de uitvoering van één van de aanbevelingen uit het rapport De toekomst van de Nederlandse zeevaartsector uit 1994 met als doel te komen tot de creatie van duurzame toegevoegde waarde (en werkgelegenheid) door het behoud en de uitbreiding van de maritieme activiteiten in Nederland. De Stichting Nederland Maritiem Land heeft sinds haar oprichting diverse activiteiten ontwikkeld gericht op het vergroten en verankeren van de toegevoegde waarde van de maritieme sector in de Nederlandse economie. Een belangrijke ondersteuning hierbij vormen de beleidsstudies die worden uitgevoerd in de zogenaamde maritieme cluster voor onder andere de sectoren scheepsbouw, binnenvaart, natte waterbouw, offshore toeleveranciers en havens. Naar deze studies zal verder gerefereerd worden als maritieme clusterstudies. Deze maritieme clusterstudies leveren in de eerste plaats een inschatting van het directe en indirecte economische belang van deze sectoren, met behulp van de traditionele input-output analyse (1-0 analyse) en bottom-up analyse van bedrijfsgegevens. Tevens leveren deze studies voorstellen voor (beleids)maatregelen gericht op stimulering van deze sectoren. Met behulp van 1-0 analyse worden deze voorstellen op hun effecten beoordeeld voor de toegevoegde waarde (i.e. het totaal van lonen, rente, pacht en winsten) van de sectoren, alsmede voor de overheidsinkomsten (belastingopbrengsten). Hierdoor is in deze studies vooral ook sprake van een beleidsvormings- en voorbereidingsproces. Aan het NEIIMERC is opdracht verleend voor het uitvoeren van het eerste gedeelte van deze onderzoeken (inschatting van het economische belang van de sectoren) voor de maritieme dienstverlening, watersportindustrie en visserij. Aan deze deeltrajecten van de beleidsstudies is de passende naam los (input-output studie) meegegeven. De beleidsanalyse vormt geen officieel onderdeel van de los studie. Deze rapportage gaat in op de onderzoeksresultaten voor de visserij sector. Stichting Nederland Maritiem Land 1
Inleiding 1.2 Doelstelling Het doel van deze studie is het in kaart brengen van belangrijke economische indicatoren voor de visserij sector en van haar relaties met andere economische sectoren. Daarnaast zal worden ingegaan op de plaats van de visserij sector in de maritieme cluster. Er zijn, zoals in deze studie zal worden toegelicht, voldoende argumenten om ook de visserij sector te rekenen tot de maritieme cluster. Er is immers sprake van een duidelijke technologische verwantschap (het schip) en gezamenlijke belangen op het gebied van havens en vaarweg-infrastructuur. Deze studie gaat niet in detail in op beleidsaanbevelingen. De informatie op dit gebied die is vrijgekomen uit de interviews is wel verzameld in een apart hoofdstuk. In een eventuele volgende fase van onderzoek kan dan verder worden ingegaan op de effecten van het beleid. 1.3 Methodologie Om de vergelijking van uitkomsten met andere maritieme clusterstudies mogelijk te maken is de aanpak van het onderzoek gelijk aan de eerder door Policy Research Corporation N.V. uitgevoerde EIS) (Economische Impact Studies)-projecten voor de scheepsbouw, offshore en binnenvaart. Dit betreft het gebruik van input-output analyse in combinatie met financiële informatie op bedrijfsniveau. I-O-analyse richt zich op het berekenen van de onderlinge verbanden tussen de sectoren en het weergeven hiervan in de vorm van kengetallen, bijvoorbeeld multipliers. Binnen het stelsel van de Nationale Rekeningen wordt de samenhang tussen de verschillende actoren in het economisch systeem weergegeven in de vorm van de jaarlijks door het CBS opgestelde input-outputtabel. Met name het 'intermediaire' blok waarin de onderlinge verwevenheid van de onderscheiden productiesectoren wordt weergegeven, is van groot belang voor de in dit onderzoek uitgevoerde analyse. Gebruikelijk is, om bij de maritieme clusterstudies het cijfermateriaal 'bottom-up' te verzamelen middels het versturen van enquêtes en het houden van interviews. Voor de visserij sector is afgeweken van deze aanpak omdat de benodigde informatie al voorhanden bleek te zijn. Het Landbouw-Economisch Instituut (LEI) De term EIS is een geregistreerd handelsmerk van Policy Research Corporation N.V. -2- Stichting Nederland Maritiem Land
Inleiding heeft namelijk een uitgebreid systeem van maandelijkse steekproeven waarmee de belangrijkste economische indicatoren al op bedrijfsniveau verzameld worden. Om de enquête druk voor de sector niet te verhogen en omdat de door het LEI verzamelde cijfers uitstekend geschikt bleken voor gedetailleerde economische analyse, is voor deze specifieke sector voor samenwerking met het LEI gekozen in plaats van voor verzending van extra enquêtes. Wel is een twintigtal interviews afgenomen met marktpartijen en belangenorganisaties om de uitkomsten te verifiëren en om de achtergronden bij de geconstateerde ontwikkelingen goed te kunnen beschrijven. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 volgt een beschrijving van de deelsectoren van de visserij sector en redenen om deze tot de maritieme cluster te rekenen. Hoofdstuk 3 bevat de analyse van de economische betekenis van de visserij sector vanuit zowel internationaal als nationaal perspectief. Hoofdstuk 4 behandelt aspecten van de economische betekenis van de visserij sector die buiten de structuur van de input-outputanalyse vallen: het zogenaamde quota-hoppen van kottervissers en de buitenlandse deelnemingen van vriestrawlerondernemingen. Hoofdstuk 5 beschrijft de verschillende vormen van overheidsbeleid die van invloed zijn op de visserij sector. Hoofdstuk 6 gaat in op de ondernemersdynamiek en het "maritieme gevoel" van de sector en de belangrijkste kansen en bedreigingen voor de sector. Stichting Nederland Maritiem Land 3
Inleiding -4- Stichting Nederland Maritiem Land
Sectorbeschrijving 2 Sectorbeschrijving Dit hoofdstuk bevat een overzicht van de belangrijkste redenen om deelsectoren van de visserij al dan niet te betrekken in de definitie van de sector ten behoeve van de maritieme clusterstudies. Vervolgens worden de belangrijkste kenmerken van de geselecteerde deelsectoren beschreven. 2.1 Sectordefinitie 2.2.1 Afbakening van de visserijsector De voornaamste takken van de Nederlandse beroepsvisserij zijn de zee- en kustvisserij. Daarnaast zijn er schelpdiercultures, de binnenvisserij en de aquacultuur. De visserij sector is in tegenstelling tot sommige andere sectoren van de maritieme cluster een duidelijk afgebakende sector door de goed te onderscheiden activiteiten en de heldere belangenbehartigingsstructuur van de sector. De goede afbakening van de sector vindt ook zijn weerslag in de CBS statistieken. Op het niveau van de visserij als geheel is reeds een aparte I-O-rij en I-O-kolom beschikbaar bij het CBS, voor de onderscheiden onderdelen daarvan niet. Met behulp van gedetailleerde informatie zal in deze studie een verdere opsplitsing van de gegevens worden uitgevoerd. Toch zijn er wat haken en ogen bij het vaststellen van de definitie van de visserij sector ten behoeve van de maritieme clusterstudies. De knelpunten bij het vaststellen van de definitie zijn terug te voeren op twee kernpunten: het al dan niet in ketenperspectief beschouwen van de visserij sector, en de keuze om visteelt wel of niet tot de visserij sector te rekenen. Het ketenperspectief De visketen bestaat uit elkaar opeenvolgende activiteiten die samenhangen met visvangst en visteelt, visverwerking, verhandeling en consumptie. In figuur 2.1 wordt getoond hoe NRLO (1998b) de visketen indeelt. Stichting Nederland Maritiem Land -5-
Sectorbeschrijving Figuur 2.1 De visketen Handel Verbruik In deze studie bezien we alleen de productie van vis en schelpdieren. In sommige studies worden, wanneer er gesproken wordt van "de visserijsector", ook de twee volgende schakels in de keten, verwerking en handel, meegenomen. Visverwerking betreft het behandelen van de vis (bijvoorbeeld fileren en diepvriezen) en (eventueel) het omzetten van de vis in een verpakt product. De handel is het circuit van groothandel en detailhandel met levering aan consument en horeca. Wij zien af van het meenemen van deze opvolgende activiteiten, omdat deze schakels terug zullen komen in de input-output tabel als leveranties van de vis(productie) sector aan andere sectoren en omdat de relatie met de maritieme cluster alleen indirect loopt via de visvangst en het product vis, en niet direct via een "maritieme" associatie. Hierbij moet wel opgemerkt worden dat Nederland in de visafslag en visverwerking een belangrijke draaischijffunctie vervult. Niet alleen in Nederland aangelande vis van zowel Nederlandse als buitenlandse schepen wordt in Nederland geveild en verwerkt, ook geïmporteerde vis uit andere landen wordt in Nederland aangeland. Dit is het gevolg van het aanzuigende effect van de belangrijke handelsfunctie die Nederland op dit terrein uitoefent. Door uitsluitend naar de Nederlandse visproductie te kijken komt het belang van de Nederlandse handelsfunctie niet volledig tot zijn recht. Het is niet moeilijk om visproductie en visverwerking van elkaar te scheiden. Er bestaan slechts enkele visserijondernemingen die naast hun kernactiviteit ook visverwerkende activiteiten uitoefenen. De laatste onderneming die zowel vis verwerkte als een eigen vloot beheerde was Kennemerland. Dit bedrijf heeft haar vloot enige jaren geleden echter van de hand gedaan. Ook is het niet zo dat aan boord van de Nederlandse schepen al vis wordt verwerkt. De vis wordt aan boord - 6 - Stichting Nederland Maritiem Land