Protocol Leesproblemen & Dyslexie Een opfrisbijeenkomst Groep 1 & 2 SWV duin- & bollenstreek Werken met ondersteuningsniveaus PLD zorgniveau PLD arrangement SWV D&B ondersteuningsniveau I Basis 1. Algemene preventieve zorg in de II Intensief 2. Extra zorg in de III Specifiek/zeer intensief 3. Speciale zorg i.o.m. IB-er leerlingenzorg IV Zeer intensief + zorg. Schoolnabije zorg Jolanda Roelfsema, MA Education Taal-/dyslexiespecialist PO www.leerkracht.nu info@leerkracht.nu 2 Hoofdstuk 1: de leerkracht centraal Kleuters al vroeg in contact brengen met geschreven taal is goed voor hun ontwikkeling De ontwikkeling van geletterdheid begint niet opeens Stadia van geletterdheid: Ontluikende geletterdheid Beginnende geletterdheid: Tussendoelen beginnende geletterdheid Gevorderde geletterdheid: Tussendoelen gevorderde geletterdheid EXTRA INFORMATIE bij het PLD KWALITEITSKAART TIJD VOOR LEZEN 300 80 minuten per week Minimaal elke dag 1 kwaliteitsuur met doelgerichte activiteiten Beginnende geletterdheid, waaronder begrijpend luisteren Fonemisch en letterkennis Mondelinge taalontwikkeling Naast doelgerichte taalactiviteiten in alle activiteiten impliciete aandacht voor taalontwikkeling EXTRA INFORMATIE Metalinguïstisch Woord- Fonologisch Fonemisch Auditieve analyse Auditieve synthese Alfabetisch principe Zie ontwikkeling Fonemisch van CPS 1
Signalen risicoleerlingen (blz. 12) Problemen bij algemene lesactiviteiten Problemen bij voorbereidende leesactiviteiten Problemen bij voorbereidende rekenactiviteiten Aandacht voor dyslexie bij kleuters: Onderzoek heeft aangetoond dat kleuters met een risico voor leesproblemen of dyslexie die in de kleuterperiode gerichte hulp hebben gekregen op het gebied van letterkennis en fonologische vaardigheden, in 3 een betere start maken met leren lezen (preventief) PLANMATIG HANDELEN Stappenplan 1 (blz. 13/1) Stap Moment Actie leerkracht/specialist PLD 1 Aanvang Stimuleren van geletterdheid 2/3 2 Januari Invullen signaleringslijst Hapla voor lln die onvoldoende opsteken van het aanbod aan geletterde activiteiten 3 Jan-juni Aanbod verrijken voor lln die onvoldoende opsteken van aanbod geletterde activiteiten Juni Invullen signaleringslijst Hapla opstellen of bijstellen voor lln die onvoldoende opsteken van het aanbod van geletterde activiteiten 5 Einde schooljaar Overdracht naar volgende 6 3 PLANMATIG HANDELEN Stappenplan 2 (blz. 1) Stap Moment Actie leerkracht/specialist PLD 1 Aanvang Stimuleren van geletterdheid + gericht aanbod verrijken voor lln met onvoldoende fonemisch en letterkennis 2 Januari Invullen signaleringslijst + kleuterscreening Hapla voor lln met onvoldoende fonemisch en letterkennis 3 Jan-juni Aanbod verrijken voor lln met onvoldoende fonemisch en letterkennis Extra begeleiding middels voorschotbenadering Juni Invullen signaleringslijst + herh. kleuterscreening Hapla opstellen of bijstellen voor lln met onvoldoende fonemisch en letterkennis 5 Einde schooljaar Overdracht naar volgende 6 2/3 3/5 Hoofdstuk 2: naar een geletterde omgeving Uitgebreide omschrijving van een uitdagende geletterde omgeving Specifieke aandacht voor de inbedding in de betekenisvolle context Stimulerende omgeving op school én thuis Stimulerende omgeving op school Aanbieden van verschillend leesmateriaal Genres Aantrekkelijk en toegankelijk presenteren Mooie materialen Ondersteuning van poppen e.d. Wisselden collecties Lees- en schrijfhoek (boeken, luisterboeken, schrijfmaterialen, digitale prentenboeken) Lettermuur als vaste routine Digibord (o.a. voor digitale prentenboeken, woordenschatonderwijs) Betekenisvolle context Veel functionele schrijfactiviteiten (invented spelling) Ankers Doelen stellen binnen de functionele context Routines: klassenschrift, logeerbeer, interactief voorlezen, verteltafel Voorbeeldfunctie van de leerkracht Ondersteunende thuissituatie Ik-tas, prentenboekentassen, voorlichting 2
Hoofdstuk 3: Stimulering beg. geletterdheid Alle leerlingen!!!! Systematische aanbieding Tijd voor beginnende geletterdheid Spelenderwijs maar niet vrijblijvend Werken in samenhang: Taalontwikkeling (mondeling) Beginnende geletterdheid Begrijpend luisteren Maar ook: Wereldkennis / voorkennis TBG 1&2: Boekoriëntatie & verhaalbegrip Interactief voorlezen Praten over verhalen Herhaald voorlezen in kleine kring en gevarieerd Ondersteunende materialen Koppelen aan fonemisch en letterkennis Begrijpend luisteren Wie/wat/waar picto s Mindmaps over boeken Verteltafels TBG 3, & 7:Functie van geschreven taal, relatie gesproken/geschreven taal, functioneel schrijven Spontane spelling stimuleren Modelgedrag Invented spelling Schrijven ondersteunt fonemisch SSS (simultaan spreken en schrijven) Het is niet schadelijk voor een kind als zijn spelling niet overeenkomst met de formele spelling. Het heeft geen gevolgen op de lange termijn; het is zelfs van belang dat kleuters experimenteren met klank-tekenkoppeling. Bij kleuters gaat het om de inhoud van het schrijfproduct en niet om de vorm of de manier waarop het kind schrijft Gericht stimuleren als de kleuter in jan 2 nog weinig inzicht in de functie van geschreven taal heeft met ten minste één schrijfactiviteit per dag TBG 5&6: Taal en alfabetisch principe Letterkennis is de belangrijkste voorspeller voor lees- en spellingsucces Doel eind 2: VOLLEDIG FONEMISCH BEWUSTZIJN EN BEWUSTZIJN V.H. ALFABETISCH PRINCIPE VOOR ALLE LEERLINGEN!!! Visueel en auditief (klanken en letters combineren) Multi-sensorieel In betekenisvolle context niet droog oefenen Taalspelletjes (let op kinderen die dit niet zelfstandig kunnen Prentenboeken op rijm Letterboeken veel en vaak gebruiken Auditieve analyse Auditieve synthese Letterkennis (lettergroeiboek, ABC-boek) Speciale programma s???? Hoofdstuk : Signaleren van achterstanden Signaleringslijst PLD 2x per jaar Alle leerlingen TBG Risicofactoren Automatiseringstaak (kleurenbenoemtaak) Lees- en spellingproblemen in familie Vertraagde spraak-taalontwikeling Beperkte geletterde omgeving Onvoldoende beheersing van de Nederlandse taal Hoorproblemen 3
Risicoscreening januari 2 Wat is dyslexie Belangrijkste voorspellers van het leren lezen bij kleuters in 2 Alle leerlingen in januari 2 1. Auditieve analyse 2. Auditieve synthese 3. Letterkennis. Spontane spelling 5. Kleurenbenoemtaak Duidelijke hiaten in de ontwikkeling = extra begeleiding 1. Opvallend beeld in signaleringslijst 2. Uitvallen op meerdere onderdelen kleuterscreening 3. Een of meerdere risicofactoren Eerste aanwijzingen voor didactische resistentie, maar wees wel voorzichtig met een te hardnekkig stempel. Ontwikkeling is beslist een factor van belang! Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en/of vlot toepassen van het lezen en/of het spellen op woordniveau (SDN, 2008) Onderkennende diagnose Verklarende diagnose Handelingsgerichte diagnose Dyslexie is een leerstoornis met een neurobiologische basis Bij dyslexie is er sprake van hardnekkigheid + achterstand Dyslexie als multifactoriële stoornis Niveaus en typen oorzaken van dyslexie (Morton & Frith, 1997) Nieuwe wetenschappelijke inzichten in combinatie met behandelervaringen: Enkelvoudige dyslexie is meer uitzondering dan regel, ongeveer 50% van de dyslectische kinderen heeft een bijkomende stoornis (Paternotte & Oosterweche, 2015, gebaseerd op gegevens van de VNG) Dyslexie is een multifactoriële stoornis (meervoudig bepaalde ontwikkelingsstoornis) OMGEVINGSOORZAKEN VOEDING, SLAAP, ZUURSTOF KWALITEIT VAN INSTRUCTIE INTERNE OORZAKEN GENETISCH POTENTIEEL BREINSTRUCTUUR EN FUNCTIE COGNITIEVE PROCESSEN LEESSYSTEEM LEESACHTERSTAND BIOLOGISCH COGNITIEF GEDRAG Er is sprake van een causale keten: Vb: problemen in het functioneren van het brein (biologisch) kan zorgen voor problemen met het verwerven van fonologisch (distaal cognitief) met als gevolg dat het verklanken bemoeilijkt wordt (prioximaal cognitief) waardoor uiteindelijk een lage score op een leestest wordt veroorzaakt (gedrag) Multifactoriële oorzaken van dyslexie Dwaalwegen / misvattingen Fonologisch tekort RAN-problematiek Verwerkingsproblemen Taalproblemen (TOS) Motorische problemen Aandachttekort problemen OUDE PLD beelddenken Visuele problemen Senso-motorische training medicijnen NIEUWE PLD (hf. 1.3.) Spiegelschrift (ad 1) Afwijkende oogproblemen Dyslexie en meertaligheid (ad 2) Medicijnen en voedingssupplementen Doublure 2
Opmerkingen. Tweede taalverwerving Spiegelschrift is nog normaal bij kleuters (lateralisatie is nog niet afgerond, bovendien bij linkshandigen ook nog vertraagd) Letternamen en verschillende schrijfvormen werken niet belemmerend maar zijn een uiting van de ontwikkeling van beginnende geletterdheid. Niet te krampachtig mee omgaan dus! DAT CAT Kans op leesproblemen even groot Uitgebreid taalaanbod om DAT aan CAT te verbinden Specifieke aandacht voor de klankstructuur van het Nederlands Om leesproblemen en dyslexie bij meertalige leerlingen te kunnen onderkennen, is het van belang dat de leerkracht inzicht heeft in de mondelinge beheersing van de Nederlandse taal enerzijds en het verloop van de geletterdheid anderzijds Hoofdstuk 5: begeleiding Voorschotbenadering 1. Identificeren 2. Manipuleren 3. Klank-tekenkoppeling http://www.leraar2.nl/video/2618 5