Juli Algemene Rekenkamer, Juancho Yrausquin Blvd #10, unit 4 & 5.

Juli 2019 Algemene Rekenkamer, Juancho Yrausquin Blvd #10, unit 4 & 5.

VOORWOORD Het bestuur van de Algemene Rekenkamer heeft haar goedkeuring verleend om een onderzoek te verrichten naar het beleggingsproces van het Algemeen Pensioenfonds Sint Maarten (APS). Pensioenfondsen beleggen om de pensioenen betaalbaar te houden. Daarmee wordt op de lange termijn een beter rendement gehaald dan wanneer het geld op een spaarrekening wordt gezet. Maar hoe werkt dat proces eigenlijk en wordt de premie van een deelnemer wel verantwoord belegd? In dit rapport tonen wij onze resultaten over het beleggingsproces en geven we ons oordeel op de vraag of APS conform haar beleid en overtuigingen belegt. Om dit complexe proces op een toegankelijke manier te introduceren, presenteren we het proces in de vorm van een infographic. De analogie van een farm wordt gebruikt om het investeringsproces visueel weer te geven. De infographic is bedoeld als ondersteuning van onze audit. Ronald C. Halman Voorzitter van de Algemene Rekenkamer

INHOUDSOPGAVE INFOGRAPHIC... 1 ONS ONDERZOEK... 1 1.1 Grondslag voor het onderzoek... 1 1.2 De onderzoeksvragen... 1 1.3 Wijze van uitvoering van het onderzoek... 1 1.4 Leeswijzer... 1 2 HOE BELEGT APS?... 2 2.1 Stap 1: Periodiek vaststellen beleggingsovertuigingen... 2 2.2 Stap 2: Periodiek vaststellen economische uitgangspunten... 3 2.3 Stap 3: Asset Liability Management (ALM) studie en Strategische asset allocatie (SAA)... 3 2.4 Stap 4: Periodiek vaststellen beleggingsbeleid en het beleggingsplan... 4 2.5 Stap 5: Beleggen van geld... 5 2.6 Stap 6: Uitvoeren monitoring en evaluatie... 6 3 OVERIGE BEVINDINGEN... 8 3.1 Wijziging van het pensioenstelsel... 8 3.2 De internationale beleggingsportefeuille... 8 1.3 Herstructurering van de internationale portefeuille... 9 4 OORDEEL EN AANBEVELINGEN... 10 5 REACTIE VAN HET APS BESTUUR... 11 5.1 Reactie van het APS-bestuur... 11 BIJLAGE 1... 12 Punt A: Reactie APS op de underperformance van de internationale beleggingen... 12 Punt B: Reactie APS: nuancering op de underperformance van de internationale beleggingen... 12 Punt C: Reactie APS op een herstructurering van de internationale portefeuille... 12

Continue Reading Continue Reading Continue Reading Continue Reading Continue Reading Continue Reading

1 ONS ONDERZOEK 1.1 Grondslag voor het onderzoek APS beheert het pensioen van overheidsdienaren. 1 Naast premie-inkomsten vormen de beleggingen 2 de basis voor de uitkeringen. Een adequate beheersing van het beleggingsproces is daarbij van groot belang. Het doel van dit onderzoek 3 is om inzicht te verkrijgen in het proces en het beheer van de beleggingen van het APS. 1.2 De onderzoeksvragen In dit rapport geven wij antwoord op de volgende vragen: 1. Waarborgt het beleggingsbeleid en -proces van het APS dat wordt belegd volgens haar beleggingsovertuigingen? 2. Heeft het APS in het jaar 2017 en in de maanden januari tot en met juni 2018 belegd volgens haar beleggingsbeleid en -overtuigingen? 1.3 Wijze van uitvoering van het onderzoek Bij ons onderzoek hebben wij ons gericht op: de totstandkoming van de beleggingsovertuigingen; de opzet van de Administratieve organisatie/interne beheersing ten aanzien van het beleggingsproces; de aansluiting tussen de verschillende fasen in de beleggingscyclus; de overeenstemming tussen de uitvoering van de beleggingen en het beleid / overtuigingen. Voor het onderzoek hebben we een deskundige op het gebied van vermogensbeheer bij pensioenfondsen ingeschakeld. 1.4 Leeswijzer Het rapport is als volgt ingedeeld: Hoofdstuk 2: het proces en het beheer omtrent de beleggingen, evenals onze bevindingen die tijdens de onderzoeksfase naar voren zijn gekomen. De reactie van APS is tevens per stap in de cyclus opgenomen; Hoofdstuk 3: overige bevindingen, namelijk de risico s van beleggen in verband met de pensioenhervorming en de performance van internationale beleggingen; Hoofdstuk 4: ons oordeel en aanbevelingen; Hoofdstuk 5: reactie van het bestuur van het APS. 1 Artikel 4 van de Pensioenlandsverordening overheidsdienaren. Hieronder vallen onder andere werknemers in dienst van het Land, docenten en werknemers van aan de overheid gerelateerde organisaties van Sint Maarten. 2 Beleggen is investeren voor langere of kortere tijd om in de toekomst financieel voordeel te behalen. 3 Artikel 26 van de Landsverordening APS: Het fonds valt onder de controle van de Algemene Rekenkamer. Algemene Rekenkamer 1

2 HOE BELEGT APS? Het APS int pensioenpremies die vervolgens worden belegd. Beleggen, naast het innen van pensioenpremies, is noodzakelijk om te zorgen dat APS het beloofde/verwachte pensioen in de toekomst kan betalen. Het is van belang dat het proces en het beheer van beleggingen adequaat zijn ingericht en zorgvuldig worden uitgevoerd. Het volgen van een beleggingscyclus is hierbij passend. Figuur 1 geeft de beleggingscyclus weer die een pensioenfonds (ook APS) volgt. 4 De termen in de figuur worden in het rapport nader uitgelegd. Figuur 1: Beleggingscyclus 1. Vaststellen beleggingsovertuigingen 6.Uitvoeren monitoring en evaluatie 2. Vaststellen economische uitgangspunten 5. Beleggen van geld 3. Uitvoeren ALM-studie en vaststellen SAA 4. Vaststellen beleggingsbeleid en -plan 2.1 Stap 1: Periodiek vaststellen beleggingsovertuigingen De cyclus start met het vaststellen van de beleggingsovertuigingen. Beleggingsovertuigingen zijn veronderstellingen over hoe markten werken en hoe deze markten kunnen worden gebruikt om geld te verdienen. Wat zijn onze bevindingen over het vaststellen van de beleggingsovertuigingen tijdens onze onderzoeksfase? De beleggingsovertuigingen zijn in 2011 vastgesteld. De in 2016 opnieuw geformuleerde beleggingsovertuigingen zijn ten tijde van het opstellen van dit rapport nog niet formeel door het bestuur vastgesteld, maar worden al wel sinds 2017 gehanteerd. 4 Onder meer gebaseerd op: A. Slager, F. Lute, J. Overmeer, J. Schreur, (eds.), Beheren van pensioenvermogen, 2015; De Nederlandse Bank, Het nieuwe FTK: samenhang van de belangrijkste wijzigingen, 2015 en ervaringen in de pensioenwereld. Algemene Rekenkamer 2

Wat is de stand van zaken over het vaststellen van de beleggingsovertuigingen? Volgens het APS wordt het beleggingsbeleid aangepast als gevolg van aanpassingen in de overtuigingen. APS geeft in haar reactie aan dat het bestuur het beleggingsplan 2018 heeft goedgekeurd. 5 De beleggingsovertuigingen geformuleerd in 2016 zijn onderdeel van het beleggingsplan 2017 en 2018. Hierdoor zijn de in 2016 geformuleerde beleggingsovertuigingen ook formeel vastgesteld en goedgekeurd door het bestuur. 2.2 Stap 2: Periodiek vaststellen economische uitgangspunten In 2011 zijn de economische uitgangspunten van APS vastgesteld; een minimale opbrengst van 5,5% op de totale beleggingen. 6 Voor de lokale beleggingen jaarlijks een gemiddelde opbrengst tussen de 3% en 6% over een lange termijn, en voor de internationale beleggingsportefeuille een opbrengst tussen de 7% en 11% over een lange termijn. 7 Wat zijn onze bevindingen over de economische uitgangspunten tijdens het uitvoeren van ons onderzoek? De uitgangspunten zijn gebaseerd op een inschatting van de opbrengsten voor de periode 2011 tot en met 2015. Na deze periode heeft het fonds geen toetsing uitgevoerd. Met name de internationaal sterk gedaalde renteniveaus zullen waarschijnlijk aanleiding geven voor een verlaging van de verwachtingen. Wat is de status van de economische uitgangspunten? De uitgangspunten voor het verwachte rendement waren geldig tot eind 2015, maar werden nog gehanteerd tot eind 2018. APS vermeldt dat dit is gecorrigeerd, nu het beleggingsbeleid in januari 2019 is geactualiseerd en goedgekeurd. Dat betekent dat er een aangepast verwacht rendement is. 8 2.3 Stap 3: Asset Liability Management (ALM) studie en Strategische asset allocatie (SAA) Een Asset Liability Managementstudie (ALM-studie) heeft als doel om inzicht te verkrijgen in de relatie tussen de verwachte opbrengsten van de beleggingen en de risico s. In de ALMstudie wordt normaliter de gehele financiële strategie van het fonds geanalyseerd. De studie kan worden gebruikt om wijzigingen voor te stellen, die tot verbetering van de dekkingsgraad kunnen leiden. Het APS geeft in haar reactie aan dat de gehele financiële strategie van het 5 Vergadering van het Bestuur van het APS van 20 augustus 2018. 6 APS geeft in haar reactie van d.d. 10 mei 2019 aan dat de minimale opbrengst van 5,5% opnieuw getoetst dient te worden. Tevens zal APS rekening moeten houden met een gewijzigde rekenrente die jaarlijks getoetst wordt. 7 In de recentste Actuariële bedrijfstechnische nota van 28 september 2016 van het APS wordt hieronder een termijn van vijf jaar bedoeld. 8 APS geeft in haar reactie van d.d. 10 mei 2019 voorts aan: de rendementsverwachtingen zijn gedurende de levensduur van het jonge APS afgenomen. Deze afnemende rendementsverwachtingen werden door APS erkend en vonden plaats door tientallen her-allocaties van de activa van de internationale portefeuilles. Algemene Rekenkamer 3

fonds geanalyseerd dient te worden nadat de pensioenhervorming door de Staten is goedgekeurd. 9 De resultaten van de ALM-studie leiden tot een strategische asset allocatie (hierna: SAA). 10 In de SAA is het risicoprofiel verwerkt dat past bij de ambitie en uitgangspunten van het fonds. Om actueel te blijven is het aan te bevelen om de SAA in elk geval eens in de drie jaar te analyseren of vaker, met name wanneer zich een grote verandering voordoet in het fonds of op de financiële markten. APS heeft in 2014 een ALM-studie uitgevoerd. 11 Wat is de situatie omtrent de ALM-studie? Het strategische beleggingsbeleid is aangepast in 2016 op basis van de ALM-studie uit 2014. 12 Als gevolg daarvan geeft het APS aan dat de internationale beleggingsportefeuilles zijn geherstructureerd in 2016/2017. Het APS geeft aan dat de herstructureringen kleiner van aard waren, binnen de strategische allocatie margins vielen, en afzonderlijk zijn goedgekeurd door het bestuur. Bovendien heeft het bestuur de SAA en/of alle aanpassingen daarvan binnen de internationale beleggingsportefeuille tevens goedgekeurd. 13 2.4 Stap 4: Periodiek vaststellen beleggingsbeleid en het beleggingsplan De SAA vormt de basis voor het beleggingsbeleid. Het beleid zorgt ervoor dat het fonds haar middelen op een verantwoorde manier inzet. Het beleid dient een actuele weergave te bevatten van de ambities en doelstellingen van het fonds. Het beleggingsplan is een vertaling van het beleid op korte termijn (gebruikelijk één jaar). Het plan vermeldt wat de doelstelling voor het komende jaar is. Sinds 2011 is de economie veranderd, zijn renteniveaus wereldwijd sterk gedaald, zijn er meer historische gegevens en analyses omtrent de opbrengsten beschikbaar en heeft het fonds een aantal veranderingen aangebracht (bijvoorbeeld: nieuwe inzichten voor de overtuigingen en de SAA). Het APS stelt jaarlijks een beleggingsplan vast waarin zij rekening houdt met de actuele omstandigheden. Wat is de status van het beleggingsbeleid en -plan? APS vermeldt in haar reactie van 10 mei 2019 dat het strategische beleggingsbeleid is aangepast in 2016 op basis van de ALM-studie uit 2014. Het nieuwe beleggingsbeleid is in januari 2019 goedgekeurd door het bestuur van APS. 9 Reactie van APS d.d. 10 mei 2019, op onze bevindingen tijdens het onderzoek. 10 Een SAA is een portefeuille met bijvoorbeeld: 10% cash, 30% obligaties en 60% aandelen. 11 Het APS heeft als beleid dat het iedere drie jaar een ALM-studie of continuïteitsanalyse moet uitvoeren (bron: Actuariële en bedrijfstechnische nota d.d. 28 september 2016). APS geeft in haar reactie van 10 mei 2019 aan dat zij voornemens is om wederom een ALM-studie uit te voeren, na de goedkeuring van de pensioenhervorming door de Staten. 12 Volgens APS in haar reactie d.d. 10 mei 2019: beleggingsplan 2017, pagina 16, hoofdstuk 4, onder (re)evaluation investment policies & portfolio restructuring. 13 Volgens APS in haar reactie d.d. 10 mei 2019: goedkeuring door het bestuur door middel van ondertekende Letters of Authorization (LOA s). Algemene Rekenkamer 4

APS geeft aan dat de beleggingsovertuigingen uit 2016 onderdeel zijn van het goedgekeurde beleggingsplan 2018. 14 De Strategische Asset Allocatie is een integraal deel van het beleggingsbeleid. 2.5 Stap 5: Beleggen van geld Met beleggen wordt geld vastgelegd voor langere of kortere tijd met als doel om in de toekomst financieel voordeel te behalen. Wanneer het pensioenfonds de uitvoering uitbesteedt, kan het fonds een externe partij (fiduciair manager) inschakelen. 15 De totale beleggingsportefeuille (lokaal en internationaal) bedraagt in juni 2018 NAf 617 miljoen. 16 Hoe gaat het met de lokale beleggingen? Het APS verricht zelf de uitvoering van de lokale beleggingsportefeuille. De Centrale Bank van Curaçao en Sint Maarten eist dat het fonds minimaal 60% van de waarde van de totale portefeuille lokaal (Sint Maarten, Curaçao) belegt. De totale waarde van de lokale portefeuille bedraagt eind juni 2018 NAf 369,1 miljoen waarvan NAf 146 miljoen (40% van het totaal) het saldo is bij de bank (rekening courant). APS ontvangt rente over NAf 20 miljoen. 17 2018 20 Cash positie APS (in miljoen NAf) 146 2019 APS geeft in haar reactie aan dat de cijfers inmiddels zijn achterhaald. 18 De totale cashpositie van APS bedraagt per 1 januari 2019 NAf 118 miljoen, waarvan NAf 21 miljoen (17,8%) rendeert en de overige NAf 97 miljoen (82,2%) niet. 21 totaal rente dragend 118 Het feit dat een groot deel van de lokale portefeuille niet of nauwelijks bijdraagt aan de doelstelling om 5,5% te realiseren, impliceert dat de andere onderdelen van de portefeuille extra opbrengst moeten genereren. Het fonds probeert na orkaan Irma met zijn beleggingen twee doelen na te streven, namelijk het betaalbaar houden van het pensioen en het helpen met de wederopbouw van Sint Maarten. 19 Wat is de positie van de internationale beleggingen? De internationale beleggingsportefeuille heeft het APS, vanaf haar oprichting, uitbesteed aan een fiduciair manager. 14 APS: zie Beleggingsplan 2018, versie 5, pagina 22. 15 Fiduciair manager (uit handen geven van de uitvoering van het beleid van een beleggingsportefeuille). 16 Total Investment Portfolio report van juni 2018. 17 Zie Total Investment report van december 2017 en juni 2018. 18 Reactie van APS d.d. 10 mei 2019. 19 Bespreekverslag met de directrice van het APS d.d. 27 en 28 augustus 2018 en de voorzitter van het APS d.d. 27 augustus 2018. Algemene Rekenkamer 5

Ten tijde van ons onderzoek in 2018 werd voor de uitvoering van de beleggingen door APS gebruik gemaakt van het beleggingsbeleid dat in 2011 is vastgesteld. In haar reactie van 10 mei 2019 geeft APS aan dat het bijwerken van het beleggingsbeleid in januari 2019 is goedgekeurd door het bestuur. 2.6 Stap 6: Uitvoeren monitoring en evaluatie Monitoren van beleggingsresultaten is van groot belang. Immers, de resultaten dienen in lijn te zijn met de verwachte opbrengsten en doelstellingen. Maar ook of de beleggingen worden uitgevoerd conform het beleggingsbeleid. Geconstateerde afwijkingen kunnen leiden tot aanpassingen in de stappen van de cyclus. Doorgaans wordt eens in de drie jaar de gehele cyclus geëvalueerd, of vaker indien uit het monitoren blijkt dat daar aanleiding voor is. 20 Wat is de situatie omtrent de monitoring van de lokale portefeuille? Het bestuur ontvangt maandelijks een overzicht van de gerealiseerde opbrengsten van de lokale beleggingsportefeuille. Het proces en de procedures voor lokale beleggingen zijn beschreven in het document Proces 004-Beleggingen 20-12-12. 21 Verder is er een reeks aan documenten van intake tot beslissing over nieuwe beleggingen, die maken dat er sprake is van een gestructureerd en gecontroleerd proces. Hoe verloopt de monitoring van de internationale beleggingsportefeuille? De fiduciair manager geeft elk kwartaal in persoon een presentatie aan het APS over de internationale portefeuille. 22 APS ontvangt maandelijks, zonder vooroordelen, door derden gegenereerde prestatierapporten volgens de GIPS-normen. 23 Frequente communicatie-rapporten en due dilligence vindt ook plaats ten aanzien van de internationale beleggingsportefeuilles. 24 Er is volgens APS sprake van constante communicatie. In de daarvoor bestemde jaarlijkse vergadering (due diligence ontmoeting, sinds 2018) wordt gesproken met de fiduciair manager over onder andere de resultaten en economische ontwikkelingen. APS vult daarbij aan dat tijdens het due dilligence proces met een selectie van managers van alle internationale strategieën wordt gesproken, niet alleen met de fiduciair manager. Elke strategie wordt afzonderlijk behandeld. Daarbij gaat het niet alleen om de algemene resultaten en economische ontwikkelingen. APS vermeldt dat zij voortdurend op de hoogte wordt gehouden van de staat van de internationale beleggingsportefeuilles. 25 Het APS heeft in 2016 de performance van de fiduciair manager beoordeeld. Het fonds kent geen vaste frequentie voor het uitvoeren van een beoordeling. 20 In haar reactie van 10 mei 2019 geeft APS aan dat niet alle elementen opnieuw getoetst dienen te worden na 3 jaar. 21 Volgens APS in haar reactie van 10 mei 2019. 22 Bespreekverslag met de directrice van het APS d.d. 27 en 28 augustus 2018. 23 The Global Investment Performance Standards' doel is om de vergelijkbaarheid van beleggingsbeheerders te vergroten door de methodologie te standaardiseren die bedrijven gebruiken om beleggingsprestaties te rapporteren. 24 Idem. 25 Idem. Algemene Rekenkamer 6

Wat is de situatie van de evaluatie? Evaluatie van de gehele beleggingscyclus had ten tijde van ons onderzoek nog niet plaatsgevonden. Wel zijn enkele fasen uit de beleggingscyclus geëvalueerd, zoals de beleggingsovertuigingen en de SAA. Deze zijn inmiddels volgens het APS verwerkt in het beleggingsbeleid van januari 2019. 26 26 Volgens APS in haar reactie van 10 mei 2019. Algemene Rekenkamer 7

3 OVERIGE BEVINDINGEN 3.1 Wijziging van het pensioenstelsel Het fonds is van plan om een nieuwe ALM-studie uit te laten voeren zodra de nieuwe pensioenwetgeving is goedgekeurd in de Staten. 27 De voorgenomen aanpassing van de pensioenwetgeving is volgens het fonds noodzakelijk om het pensioen financieel houdbaar te houden. 28 Het is van belang dat de Staten en het APS, rekening houden met risico s voor het pensioen. Een belangrijk voorbeeld is orkaan Irma. Na Irma was het fonds vooral bezorgd over de mate waarin premies konden worden geïnd, 29 maar Irma s impact op de economie als geheel is voelbaar en zichtbaar. APS geeft in haar reactie aan dat als gevolg van Irma, zij meer investeringsmogelijkheden heeft gekregen. Het effect van Irma op de APS-beleggingen (potentieel en huidig) is volgens APS veelzijdig en kan niet bestempeld worden als puur positief of puur negatief. 30 Het APS heeft jaren geleden berekeningen uitgevoerd, waaruit blijkt hoelang het fonds operationeel kan zijn indien er geen premie wordt ontvangen. Wij moedigen dergelijke berekeningen aan en adviseren deze te actualiseren en periodiek uit te (laten) voeren. 31 3.2 De internationale beleggingsportefeuille Over de periode 2011 tot en met 2017 heeft het fonds voornamelijk een underperformance laten zien ten opzichte van de SAA. Zo is de opbrengst van de internationale beleggingen in 2017 11,8%, terwijl de opbrengst volgens de SAA 15,4% is. 32 APS meent dat alvorens deze conclusie kan worden getrokken, rekeningen moet worden gehouden met hetgeen is opgenomen in bijlage 1, onder punt A bij dit rapport. De fiduciair manager geeft aan dat de performance van de totale beleggingsportefeuille beoordeeld dient te worden over een gehele marktcyclus. 33 De lengte van een volledige marktcyclus is erg moeilijk vast te stellen. Wij vinden dit daarom onvoldoende rechtvaardiging voor de underperformance. APS geeft in haar reactie aan dat nuancering noodzakelijk is. 34 In bijlage 1, onder punt B is de reactie van APS op dit punt opgenomen. 27 Vastgesteld bespreekverslag Rekenkamer en de Directeur van APS, d.d. 27 en 28 augustus 2018. 28 Financial Statements for the year ended December 2017, Algemeen Pensioenfonds Sint Maarten. Bijvoorbeeld: de pensioenleeftijd wordt verhoogd naar 65 jaar en de eindloonregeling wordt vervangen door een middelloonregeling. 29 Bespreekverslag met de directrice van het APS d.d. 27 en 28 augustus 2018. 30 Reactie van de directie van APS d.d. 10 mei 2019. 31 Bespreekverslag met de directrice van het APS d.d. 27 en 28 augustus 2018. In de reactie van de directie d.d. 10 mei 2019 geeft APS aan dat dergelijke berekeningen kostbaar zijn, en dat APS dit zou kunnen laten uitvoeren nadat de pensioenhervorming in de Staten is goedgekeurd. 32 Financial Statements for the year ended December 2017, Algemeen Pensioenfonds Sint Maarten, APS Total investment portfolio report December 2017 en Montley Investment presentation, Portfolio performance detail as of 12/31/2017, Kovack Securities/Kovack Advisors. 33 Dit is het begin van een stijgende markt tot het einde van een dalende markt. 34 Reactie van APS d.d. 10 mei 2019. Algemene Rekenkamer 8

1.3 Herstructurering van de internationale portefeuille Het fonds heeft in 2017 een herstructurering van de internationale portefeuille doorgevoerd met als doel om de transparantie van het beheer, de samenstelling en de beheerskosten te optimaliseren. Ondanks een reducering van 30 naar 18 beleggingsstrategieën, 35 kan de inrichting, naar onze mening, veel eenvoudiger en transparanter. Momenteel bestaat de portefeuille voor meer dan 70% uit actieve beleggingsstrategieën. Passief beheer van de portefeuille ligt volgens ons meer in lijn met de beleggingsovertuiging om een passief beleggingsbeleid te voeren. 36 Deze observatie is in lijn met het advies van Willis Towers Watson aan het APS dat het de portefeuille zou kunnen vereenvoudigen en beheren voor een fractie van de huidige kosten. 37 De reactie van APS op dit punt is opgenomen in bijlage 1, onder punt C. 35 Per 20 september 2018. 36 Tenzij het de betreffende markt als inefficiënt kenmerkt. 37 Risk Budgeting Resultaten, Willis Towers Watson, 14 september 2016. Algemene Rekenkamer 9

4 OORDEEL EN AANBEVELINGEN Wij hebben voor ons onderzoek de periode 2017 tot juni 2018 onderzocht. Onze hoofdvragen zijn immers: 1. Waarborgt het beleggingsbeleid en -proces van het APS dat wordt belegd volgens haar beleggingsovertuigingen? 2. Heeft het APS in het jaar 2017 en in de maanden januari tot en met juni 2018 belegd volgens haar beleggingsbeleid en -overtuigingen? Wij zijn van oordeel dat het beleggingsproces over het algemeen in orde is bij het APS. Het fonds is bekend met alle fasen van de beleggingscyclus en volgt deze ook. Wij ervaren het als positief dat recentelijk belangrijke documenten over het gehele proces formeel zijn goedgekeurd en geactualiseerd. Wat betreft de ALM-studie had deze eigenlijk al (volgens eigen beleid) in 2017 moeten plaatsvinden. 38 APS geeft aan dat zij een nieuwe ALM-studie verrichten wanneer de pensioenhervorming in de Staten is goedgekeurd. Wij begrijpen de kosten en tijd die zijn verbonden aan het uitvoeren van een ALM-studie en beseffen dat een nieuwe studie waarschijnlijk noodzakelijk is bij goedkeuring van de pensioenhervorming. Echter, goedkeuring in de Staten is een onzekere factor, evenals de datum wanneer dat zou plaatsvinden. Bovendien kan een ALM-studie worden uitgevoerd op zowel de huidige als de verwachte situatie, waarbij deze studie inzicht kan bieden in het effect van de veranderingen. Wij adviseren het APS om hiermee rekening te houden. Een ander belangrijk punt is dat wij het beleggingsbeleid van APS complex en daarmee kostbaar vinden. Zoals Willis Towers Watson in hun rapport 39 aangeeft, is het uitvoeren van het beleggingsbeleid goedkoper te doen. Wij vragen ons af of er voldoende kennis aanwezig is op het gebied van het internationale vermogensbeheer. Ons advies is om een meer kritische houding te hebben op het functioneren van de fiduciair manager. Wij eindigen ons oordeel met de vermelding dat wij de samenwerking met APS als positief ervaren. Indien documenten die voor een bepaald onderzoek van belang zijn recentelijk zijn geactualiseerd en/of formeel zijn goedgekeurd, adviseren wij APS deze uit eigen beweging toe te sturen aan de Rekenkamer, ten behoeve van het onderzoek. 38 Bron: Actuariële en bedrijfstechnische nota d.d. 28 september 2016. 39 Risk Budgeting Resultaten, Willis Towers Watson, 14 september 2016. Algemene Rekenkamer 10

5 REACTIE VAN HET APS BESTUUR 5.1 Reactie van het APS-bestuur In haar reactie geeft het bestuur van APS aan dat zij tevreden is met de bevindingen van de Algemene Rekenkamer en dat zij zich grotendeels met de inhoud van het rapport kan verenigen. Het bestuur vermeldt voorts dat zij overweegt een risicobudgettering-studie te verrichten op korte termijn, gelet op het feit dat een ALM-studie erg kostbaar is en daardoor pas na de pensioenhervorming uitgevoerd zal kunnen worden. Tevens is het bestuur van APS het ermee eens dat de kosten van het fiduciair management herzien kunnen worden. Vooruitlopend hierop heeft APS recentelijk een ervaren risico- en investeringsanalist ingehuurd om de internationale portefeuille van APS beter onder controle te houden en te monitoren. Ook wordt de internationale portefeuille van APS momenteel herzien. Aan de hand van de uitkomsten daarvan zal APS kunnen concluderen welke aanpassingen zullen moeten plaatsvinden. APS geeft aan dat zij nu werkt met een geactualiseerd beleggingsbeleid welke ten goede komt van het management van het investeringsproces van APS. Algemene Rekenkamer 11

BIJLAGE 1 Punt A: Reactie APS op de underperformance van de internationale beleggingen Op basis van het meest recente maandoverzicht van de prestaties van 31-03-2019 bedroeg de netto inception to Date return van de APS internationale beleggingsportefeuilles +6.09% tegenover +7.05% voor de brede, algemene samengestelde benchmark bij een 70/30 toewijzing. Dit is een verschil van -0,96%. In de loop van de tijd zal het gewogen effect van de toewijzingen van het APS fonds op 60/40 gedurende de eerste twee jaren van APS bestaan afnemen in vergelijking met de toewijzing van 70/30 op 31-12-2018. De samengestelde benchmark die +12,41% tot en met 31-12-2017 rendeerde, is 30% obligaties en 70% aandelen, omdat dat de huidige toewijzingen waren op 31 december 2017, terwijl de internationale beleggingsportefeuille van APS 40% obligaties en 60% aandelen was gedurende de eerste twee jaren van haar bestaan, resulterend in een lager opwaartse groei als gevolg van een hogere relatieve allocatie aan obligaties in een bull-marktomgeving. De SAA is niet de historische samengestelde benchmark. De SAA is duidelijk ingedeeld binnen de MIPS per activaklasse. Er is geen vergelijking van de SAA met de internationale investeringen van APS, omdat deze niet kunnen worden vergeleken. Anderzijds is de historische samengestelde benchmark een brede en algemene afspiegeling van de assetallocaties van de portefeuille, die bestaat uit wereldwijd erkende brede marktbenchmarkindices zonder kosten. Indien het APS-fonds 100% exchange traded funds (ETF s) zou hebben gehad, met lagere vergoedingen dan de actief beheerde strategieën die werden gebruikt, dan zou de nettowinst van die ETF s slechter zijn geweest dan de tot nu toe actief beheerde portefeuilles. Beleggers kunnen geen eigen benchmark-indexen bezitten, de keuzes zijn derhalve of ETF-producten of actief beheerde strategieën. Het is ook belangrijk om te erkennen dat de internationale beleggingsportefeuille van APS is ontworpen om meer risicovol te zijn op basis van historische analyse dan de brede, algemene benchmarks waarmee deze wordt vergeleken. Tijdens een bear-marktomgeving zullen de APS internationale portefeuilles naar verwachting minder marktwaarde verliezen. Hoewel er geen garanties zijn, zal de relatieve onder prestatie afnemen als deze verwachting zich voordoet. Punt B: Reactie APS: nuancering op de underperformance van de internationale beleggingen APS is van mening dat nuancering noodzakelijk is. De underperformance, relatief tot de benchmark heeft meerdere redenen/factoren en is niet alleen het gevolg van de marktcyclus. Denk hierbij aan de verschillen tussen samenstelling van de APS-portefeuille vs. de benchmark door de jaren heen (2011-2018), verhogingen en verlagingen van toewijzingen aan niet-amerikaanse effecten of de veranderende allocaties tussen grotere en kleinere kapitalisatiebedrijven, of, van waarde tot groeivorm, effecten, etc. Een marktcyclus kan 3-10 jaar duren, afhankelijk van de economische omstandigheden. Aangezien de samenstelling van de internationale beleggingsportefeuilles van APS ontworpen is om meer risico-ongunstig is, dient een bear-marktperiode in de analyse te worden opgenomen. Tot op heden heeft het APS-fonds nog geen bear-marktperiode meegemaakt. Punt C: Reactie APS op een herstructurering van de internationale portefeuille Een focus op kosten alleen heeft geen invloed op de beleggingsprestaties. De belangrijkste factor is het netto rendement na kosten. Vanaf 30 april 2019 is de huidige internationale portefeuille van APS ongeveer 13,7% passief en 86,3% actief. De kosten in verband met het beheer van de internationale portefeuilles van APS zijn voortdurend verlaagd, door de integratie van passieve investeringen met lagere kosten en de verlaging van de actieve beheerskosten. De verwachting is dat de procentuele weging van de totale internationale portefeuille van APS tot beleggingsstructuren van het passieve type zal toenemen na de volgende bear-markt, wanneer de meeste risico s achter de rug zijn. Bij de bespreking van de vergoedingen en onkosten die door Kovack in rekening worden gebracht, moet rekening worden gehouden met het geheel van de door Kovack geleverde diensten. Algemene Rekenkamer 12