6 LESBRIEF JAPA, ASSEPOESTER I AZIË Docentenhandleiding Inhoud Bij het ontwikkelen van deze lesbrief konden we niet vermoeden dat de lesstof zo actueel zou zijn door de tsunamiramp in Zuidoost- Azië eind december 24. Japan is regelmatig slachtoffer van dergelijke natuurrampen. In deze lesbrief wordt ingegaan op de geografische aspecten en de gevolgen voor de bevolking van Japan. iveau De lesbrief is bedoeld voor leerlingen in de onderbouw van havo en vwo. Met enige hulp en toelichting is het voor de leerlingen in vmbo-t ook prima te doen. De opdrachten sluiten goed aan bij de leerstof van klas 2. In het Basisboek horen de nummers B55 tot en met B63 (Aarde in beweging) bij de opgaven. Uitgegaan wordt van het gebruik van de Grote Bosatlas (52ste druk). Het kaartblad De aarde-geologie in de Kleine Bosatlas is ook bruikbaar. Sites De lesbrief is voor de leerlingen ook toegankelijk op de Geosite (www.degeo-online.nl). Als uw leerlingen hiervan gebruik maken hoeft u deze lesbrief niet te kopiëren en komen de kleurenafbeeldingen goed tot hun recht. De antwoorden kunnen op een apart vel papier of in het schrift worden geschreven. Op de site treft u bij de antwoorden op de lesbrief ook enkele artikelen aan. Tal van websites geven uitgebreide informatie over de natuurkrachten en -rampen in Japan. Bijvoorbeeld: www.nos.nl/nieuws/artikelen/24/1/23/aardbevingenjapan.html www.hln.be/hln/cch/det/art_26125.html (Het laatste nieuws) www.trouw.nl Het intikken van trefwoorden als Japan, hurricane, cycloon, orkaan, tsunami, earthquake enzovoort in een zoekprogramma, levert uitgebreid en prima materiaal op. Kijkt u ook eens onder Gids en Afbeeldingen in Google. Leerlingenmateriaal Inleiding Je kent het sprookje van het meisje Assepoester dat kinderarbeid moest verrichten voor haar nare stiefmoeder en hooghartige stiefzusters. Uiteindelijk kwam het met Assepoester helemaal goed: ze trouwde met een lieve prins en haar moeder en zusjes mochten voor altijd in het paleis komen logeren. Het verhaal van Japan lijkt een beetje op dat van Assepoester. Japan is een stiefkind van de natuur, maar ontwikkelde zich tot één van de rijkste landen ter wereld. In deze lesbrief gaat het niet over het antwoord op de vraag waardoor Japan zo welvarend werd. Die vraag kom je tegen in het lesboek van klas 2. Het gaat hier over de treurige kant van het sprookje. Je zoekt uit wat er allemaal mis is met de natuur in het land. Opdracht 1 a Lees het krantenartikel in tekst 1. b Welke natuurrampen worden genoemd in het krantenartikel? c Zoek in de Grote Bosatlas kaartblad 14. Welke natuurramp wordt op dit kaartblad vermeld en is niet genoemd in het krantenartikel? Topografie u is het niet zo dat iedere Japanner elke dag getroffen wordt door een natuurramp. Als dat het geval was zouden er vast nog maar weinig mensen in dat land wonen.wat dit betreft is het misschien goed om je eerst een beeld te vormen van de grootte en de welvaart van Japan. Tekst 1 De natuur slaat toe Kozuma - Op zaterdag 2 oktober 24 sloeg de zoveelste tyfoon van dat jaar toe in Japan. De trieste balans: twee dodelijke slachtoffers, hele stadsdelen overstroomd, afgeknapte hoogspanningsleidingen en tal van huizen bedolven onder aardverschuivingen. Op het eiland Kozuma moesten bijna 8 mensen worden geëvacueerd en brandden drie huizen en een tempel tot de grond toe af. De tropische orkaan had nog maar nauwelijks toegeslagen op Kozuma of de inwoners werden opgeschrikt door een aardbeving met de kracht van 4.7 op de schaal van Richter. De beving richtte gelukkig weinig schade aan en tot opluchting van de kustbewoners werd hij niet gevolgd door een tsunami. Een tsunami is een enorme vloedgolf die soms optreedt na een aardbeving in zee. Opdracht 2 a Bekijk kaart 139 in de atlas. b Tussen welke breedte- en lengtegraden ligt Japan (inclusief de Ryukyu-eilanden)? c Hoeveel kilometer lang is Japan (inclusief de Ryukyu-eilanden)? d oteer de namen van de vier grootste eilanden van Japan.
JAPA, ASSEPOESTER I AZIË LESBRIEF 7 Opdracht 3 Vul de gegevens in tabel 2 aan. Zoek ze op in de statistiek achterin de Bosatlas. Tabel 2 Kerngegevens van een aantal landen Land Oppervlakte x ederland Bevolkingsaantal Bevolkingsdichtheid BP (koopkracht in euro s) Levensomstandigheden (afgerond in mln) (inw/km 2 ) per inwoner (V-index) Japan VS 225,5x 276 mln 29 16.229,927 Bangladesh 3,5x 897 9.938 Duitsland 8,6x 83 mln 232,96 Brazilië 173 mln 2 4.985,739 ederland 1x 16 mln 19.2,921 Opdracht 4 Wat valt je op wanneer je Japan vergelijkt met de andere landen die in tabel 2 vermeld staan? Bekijk ook de foto s 3a, b en c. De natuur als vriend? Veel landen ontlenen een deel van hun welvaart aan de gaven van de natuur, zoals uitgestrekte naaldbossen of rivieren die veel stromend water leveren voor de opwekking van electriciteit. Denk bij het laatste maar aan oorwegen. Opdracht 5 oem nog eens drie voorbeelden van waardevolle natuurlijke hulpbronnen. Het zou kunnen zijn dat de hoge welvaart in Japan mede te danken is aan dit soort cadeautjes uit de schatkamer van de natuur. Bij opdracht 6 tot en met 9 ga je onderzoeken of de natuur een vriend of een vijand is voor Japan. Foto 3a Tokyo Foto 3b Hogesnelheidstrein Foto 3c Tokyo
8 LESBRIEF JAPA, ASSEPOESTER I AZIË Figuur 4 Temperatuur en neerslag in Japan Sapporo (Hokkaido) 43 B 17,2 m + zeeniveau temperatuur gemiddeld 8,2 C per jaar neerslag gemiddeld 1,13 mm per jaar Tokyo 36 B 5,3 m + zeeniveau temperatuur gemiddeld 15,6 C per jaar neerslag gemiddeld 1,45 mm per jaar iigata 38 B 1,9 m + zeeniveau temperatuur gemiddeld 13,2 C per jaar neerslag gemiddeld 1,788 mm per jaar C 4 mm C mm C mm 4 4 4 4 4 3 35 3 35 3 35 2 3 2 3 2 3 1 25 1 25 1 25 2 2 2-1 15-1 15-1 15-2 1-2 1-2 1-3 5-3 5-3 5-4 j f m a m j j a s o n d -4 j f m a m j j a s o n d -4 j f m a m j j a s o n d Opdracht 6 a Bekijk figuur 4. Wat mag je verwachten van de gemiddelde temperatuur in Japan als je de breedteligging van het land vergelijkt met ederland? b Gebruik in de Grote Bosatlas kaartblad 18. Vergelijk de Japanse klimaatgegevens met de temperatuur en neerslag in Amsterdam. Wat valt je op met betrekking tot de zomertemperatuur in Japan? c Wat valt je op als je let op de hoeveelheid neerslag die in Japan valt en op de verdeling ervan over het jaar? d Geldt de uitspraak Japan heeft de natuur als vijand als het gaat om het klimaat? Kaart 5 Vlakke en laaggelegen gebieden in Japan HOKKAIDO Opdracht 7 a Gebruik kaartblad 139 van de Grote Bosatlas en kleur in kaart 5 de gebieden die vlak en laaggelegen zijn groen. Ze zijn heel geschikt voor de land- en tuinbouw. De ruimte voor landbouw en stedelijke bebouwing is beperkt. Slechts twaalf procent van het landoppervlak van Japan is in gebruik als landbouwgrond. b Leg uit waarom lang niet alle laaggelegen vlakke gebieden kunnen worden gebruikt voor de land- en tuinbouw. KYUSHU SHIKOKU HOSHU De ruimte voor landbouw en stedelijke bebouwing in beperkt. Slechts twaalf procent van het landoppervlak van Japan is in gebruik als landbouwgrond 16 km schaal 1: 16..
JAPA, ASSEPOESTER I AZIË LESBRIEF 9 Opdracht 8 Hoe voldoet Japan aan zijn enorme energiebehoefte? De cirkeldiagrammen 6a en 6b vertellen een minder gunstig verhaal over de natuurlijke hulpbronnen van Japan. a Welke conclusie kun je trekken uit diagram 6a? Cirkeldiagram 6b laat zien welke energiebronnen de Japanners gebruiken om de boel draaiend te houden. b Leg uit waarom je in Japan een groter aandeel van waterkracht in de energievoorziening zou mogen verwachten. c Verklaar waarom het aandeel van de waterkracht toch maar klein is. Cirkeldiagram 6a invoer eigen productie Percentage invoer van de totale energiebehoefte in 23 Kaart 7 Cirkeldiagram 6b kernenergie steenkool waterkracht aardgas vernieuwbare energiebronnen aardolie Aandeel van de energiebronnen in % van het totale verbruik Opdracht 9 De pijlen in kaart 7 geven de invoerstromen van een aantal belangrijke grondstoffen en hulpbronnen weer. Je kunt in de atlas terugvinden welke het zijn. Kijk maar op kaartblad 141. a Geef de legendablokjes een verschillende kleur en schrijf erachter om welke hulpbron het gaat. Kleur daarna de pijlen in om je kaartje compleet te maken. b Welke conclusie kun je trekken uit het door jou gemaakte kaartje? Door een groot tekort aan grondstoffen moet Japan er veel van invoeren =... =... =... =... 28 km schaal 1 : 28.. Cartoon 8 De natuur als vijand Opdracht 1 Wat wil de tekenaar van cartoon 8 laten zien?
1 LESBRIEF JAPA, ASSEPOESTER I AZIË Tekst 9 a orkanen treffen nu aardbevingen Japan Een avond van schokken en bevingen: na jaren van relatieve rust ervaren de Japanners weer hoe het is om in een van de aardbevingsgevoeligste landen ter wereld te wonen. TOKYO - De eerste beving was de hevigste, maar de daaropvolgende aardbevingen en naschokken mochten er ook zijn. Door de reeks bevingen van zaterdagavond 23 oktober kwamen zeker 21 mensen om het leven en raakten meer dan 2 anderen gewond. De provincie iigata in het noordwesten van Japan werd om even voor zes uur s avonds verrast door een aardbeving van 6.8 op de schaal van Richter. Het dieptecentrum lag twintig kilometer onder de grond. De schokken waren zo hevig dat ze op bijna het hele Japanse hoofdeiland Honshu duidelijk voelbaar waren. In de hoofdstad Tokyo, 2 kilometer verderop, trilde het nog zo sterk dat kleine voorwerpen in huis omvielen en schilderijen klapperden tegen de muren. Zoals altijd bij een aardbeving toonden de publieke tv-zenders binnen luttele minuten waar het centrum van de schok zich bevond. Het vermoeden rees dat iigata zwaar getroffen moest zijn, maar vanwege de duisternis was de omvang van de schade nog onbekend. De volgende ochtend was snel duidelijk hoe verwoestend de beving was geweest. Alsof een reuzachtige vuist op huizen en wegen had geslagen, zo zag het bergachtige landschap eruit. Door vernielde wegen waren sommige dorpen totaal geïsoleerd. Helikopters vlogen daar af en aan met gewonden. Langzaam steeg het dodental. De meeste slachtoffers lagen onder het puin van hun ingestorte huizen. Ook al maakt iedereen die in Japan woont regelmatig kleinere aardbevingen mee, de immense kracht van zaterdag zorgde voor paniek en angst. Het was doodeng om die verticale schokken mee te maken, om de aarde recht onder je te voelen bewegen!, zei een man uit Ojiya, het zwaarst getroffen plaatsje, op de televisie. Toen het begon ben ik onder tafel gaan zitten, vertelde een vrouw uit hetzelfde plaatsje. Alles in de kamer viel op de grond, zelfs de televisie. Een hoogbejaarde man zei dat het geluid van de beving veel indruk op hem had gemaakt. De zaterdagavond was ook angstig omdat de bevingen maar niet leken op te houden. auwelijks bekomen van de eerste schok, teisterde binnen een kwartier een tweede aardbeving het gebied en weer een kwartier later was er een derde schok. Later op de avond en de volgende dag volgden nog een aantal naschokken. Een paar honderdduizend huishoudens kwamen zonder elektriciteit te zitten. Veel inwoners van iigata durfden niet in hun huizen te blijven en gingen naar de scholen en sporthallen die waren ingericht voor opvang. Opdracht 11 a In de laatste duizend jaar heeft Japan meer dan 227 grote aardbevingen gehad. Lees tekst 9 en bekijk ook tabel 1. Tabel 1 De twee belangrijkste aardbevingen van de twintigste eeuw jaar naam schaal v. slachtoffers schade Richter 1923 Grote 8,2 14. doden Bijna totale verwoesting Kanto- van Tokyo. Oevers van de beving Baai van Tokyo komen meer dan 7 meter omhoog 1995 Grote 6,8 5.5 doden, 1. huizen vernield, Hansjin- 415. 185. gebouwen gedeelbeving gewonden telijk beschadigd. Stadssnelweg van Kobe ingestort Opdracht 12 a Figuur 11 laat het onderduiken van de oceaanbodem onder het vasteland zien. De kaartjes 12a en 12b tonen het verspreidingspatroon van aardbevingen. Wat valt je op in het verspreidingspatroon van kaart 12b? b Geef de verklaring voor het patroon dat je beschreven hebt. Je kunt ook kaart 14D in de atlas gebruiken. Figuur 11 Convergentie van een oceanische en een continentale plaat vulkanische boog sediment trog zeeniveau continent subductie zone b Lees in het Basisboek B6 Platen en breuken en gebruik de kaartjes 14A en B uit de atlas. Welke van de platenbewegingen is de oorzaak van de aardbeving in de provincie iigata?
JAPA, ASSEPOESTER I AZIË LESBRIEF 11 Tekst 13 Aardbevingsgolven Vanuit een aardbevingshaard bewegen zich schokgolven (ook wel seismische golven genoemd) als concentrische ringen door de aardkorst. Ze bereiken eerst het epicentrum (het punt op het aardoppervlak dat direct boven de aardbevingshaard ligt) en doen van daaruit hun vernietigende werk. Seismologen hebben ontdekt dat er verschillende soorten aardbevingsgolven zijn. Aardbevingstrillingen die zich diep onder de grond voortplanten heten volumegolven. Deze volumegolven worden onderverdeeld in primaire en secundaire golven. De primaire (P-)golven (figuur 14) bewegen zich met grote snelheid, maar liefst vijf kilometer per seconde, door de aarde. Hierbij trekken en duwen ze afwisselend aan gesteenten, die daardoor natuurlijk ingedrukt en uitgerekt worden. De secundaire (S-)golven (figuur 15) komen, omdat ze ietsje langzamer zijn, achter de primaire golven aan. Ze duwen gesteenten omlaag en omhoog in een soort schommelende beweging. Ten slotte zijn er de oppervlaktegolven (figuur 16): trillingen die zich over de grond voortplanten. Ze zijn traag maar hebben een verwoestende kracht en ze veroorzaken de meeste schade. Het ene type oppervlaktegolven beweegt zich van links naar rechts, het andere type beweegt zich op en neer, zoals de golven in de zee. Omdat al deze golven op verschillende manieren huizen en andere bouwsels door elkaar schudden, is het verbazingwekkend dat er na een hevige aardbeving nog een steen op de andere ligt. In rijke landen als Japan en de Verenigde Staten worden echter steeds meer bouwmethoden en materialen toegepast die de schade zodanig beperken, dat er inmiddels sprake is van earthquake proof gebouwen. Kaart 12a Het spreidingspatroon van alle aardbevingen Opdracht 13 a Lees tekst 13 en bekijk figuur 14,15 en 16. b Leg uit waarom een torenflat op een dikke rubberen fundering, een aardbeving schadevrij kan doorstaan? c Hoewel de naschokken van een aardbeving meestal laag scoren op de schaal van Richter, vallen er door deze naschokken naar verhouding veel slachtoffers. Verklaar dit. 28 km schaal 1 : 28.. Kaart 12b Het spreidingspatroon van aardbevingen met een dieptecentrum van meer dan 1 kilometer 28 km schaal 1 : 28.. Opdracht 14 a Zoek in je Basisboek het basisbegrip op waarin je iets kunt lezen over tsunami s. b Verklaar waarom een dergelijke vloedgolf in de richting van de Japanse kust steeds hoger wordt, terwijl de snelheid ervan afneemt. c Leg met behulp van kaart 14B in de Grote Bosatlas uit waarom ook de Japanse westkust (zie kaart 17) ernstig bedreigd wordt door tsunami s. Opdracht 15 a Orkanen in Japan hebben een dierennaam. Lees tekst 18, het verhaal over Tokage (Hagedis). b Verklaar waarom aardverschuivingen en modderlawines vaker voorkomen in heuvelland met bamboebossen.
Bewegingsrichting van de golf 12 LESBRIEF JAPA, ASSEPOESTER I AZIË Figuur 14 De voortplanting van primaire golven Figuur 16 Twee soorten oppervlaktegolven Bewegingsrichting van de golf Bewegingsrichting van de golf Kaart 17 Tsunami's bedreigen de Japanse kusten HOKKAIDO HOSHU Figuur 15 De voortplanting van secundaire golven Tokyo KYUSHU SHIKOKU 27 km schaal 1: 27.. Tekst 18 De Hagedis slaat toe Bewegingsrichting van de golf Tokage was tyfoon nummer 23 van het orkaanseizoen 24 en had een enorm bereik. Terwijl het middelpunt honderden kilometers verderop bewoog, kampte bijvoorbeeld de hoofdstad Tokyo met indrukwekkende uitlopers. Om vier uur s middags werd het donker en veranderde de gewone regen in een stortvloed. Waar hij raasde, veroorzaakte Tokage vele vernielingen en overstromingen. Dodelijke slachtoffers vielen onder meer door verraderlijke modderstromen. Een 24-jarige vrouw uit Ehime kwam om toen zij werd bedolven onder zo n modderlawine. Een 31- jarige man overleefde het niet toen zijn auto in de buurt van Miyazaki in een gezwollen riviertje terechtkwam. De tyfoon had een extra verwoestende kracht omdat sommige delen van Japan nog kwetsbaar waren na eerdere tyfoons. og geen twee weken eerder hield tyfoon 22 flink huis. Vooral heuvelachtige gebieden met veel bamboe leveren veel risico op. Bamboebomen hebben namelijk geen diepe wortels.
JAPA, ASSEPOESTER I AZIË LESBRIEF 13 Opdracht 16 Orkanen ontwikkelen zich uit onweerswolken die zich opstapelen boven warme zeeën. Wanneer de temperatuur van het zeewater hoger is dan 27º Celcius kan de warme, vochtige lucht in een steeds sneller ronddraaiende beweging raken. De pasgeboren tropische cycloon trekt naar het westen en zal op hogere breedte uiteindelijk afbuigen en op die manier bijvoorbeeld over Japan razen. Zie kaart 2. Foto 19 Orkaan Tokage op weg naar Japan a b c d Bekijk figuur 21, de spreiding van het aantal orkanen (tyfoons) over het jaar. In welke maanden komen verreweg de meeste orkanen voor op het noordelijk halfrond? Leg uit waarom er juist in die maanden zoveel orkanen voorkomen? In welke maand lopen de Japanners volgens kaart 14C in de Grote Bosatlas de meeste kan getroffen te worden door een tyfoon? Kaart 2 Trekrichting van supertyfoon Ma-on (oktober 24) KYUSHU SHIKOKU HOSHU HOKKAIDO 27 km schaal 1: 27.. 9 oktober 18. uur 9 oktober 12. uur 9 oktober 6. uur 1 oktober 6. uur Opdracht 17 In een land als Bangladesh is het aantal slachtoffers ten gevolge van een orkaan vaak veel groter dan in Japan, terwijl in het laatste land de kosten van schade aan gebouwen en installaties aanzienlijk hoger zijn. Verklaar dat met behulp van tekst 22. Tekst 22 Dankzij alle ervaring met wervelstormen kan Japan snel maatregelen nemen. Bij een heftige tyfoon treedt een compleet draaiboek in werking. Zo liet de televisie de hele dag zien waar de tyfoon Tokage was, wat de snelheid was en in welke richting hij trok. De orkaan legde binnen de kortste keren een groot deel van het verkeer stil. De reizigers werden voortdurend op de hoogte gehouden en onmiddellijk werden bijna 9 binnenlandse vluchten geschrapt en werd de hogesnelheidslijn in een groot deel van het land urenlang stilgelegd. GEO Figuur krant 21 57 De lesbrief gemiddelde figuur spreiding 21 van het aantal orkanen over het jaar (waarneming van1886 tot 1996) op het noordelijk halfrond aantal orkanen (per 1 jaar) 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1 mei 1 mei 2 mei 1 juni begin van het orkaanseizoen 1 juni 2 juni 1 juli 1 juli 2 juli 1 aug. 1 aug. 2 aug. 1 sept. 1 sept. orkanen 2 sept. 1 okt. 1 okt. 2 okt. einde van het orkaanseizoen 1 nov. 1 nov. 2 nov. 1 dec. 1 dec. 2 dec. 31 dec. Weggaan of blijven? Opdracht 18 De situatie waarin Japan zich bevindt ten opzichte van de natuur is in zekere zin vergelijkbaar met ederland. a Maak duidelijk hoe deze uitspraak is bedoeld. b Bedenk ten slotte een aantal redenen waarom de inwoners van Japan en van ederland toch in hun gebied blijven wonen.