Gezonde scepsis Medische nascholing artsen

Gezonde scepsis Medische nascholing artsen Wie zijn de aanbieders en wie betaalt?

Colofon Auteurs Sandra van Nuland, adviseur dr. Martine van Eijk, arts, adviseur mei 2010 Gezonde scepsis heeft de grootst mogelijke zorg besteed aan deze uitgave. Aan de inhoud hiervan kunnen echter geen rechten worden ontleend. Gezonde scepsis is niet aansprakelijk voor directe of indirecte schade die het gevolg is van het gebruik van de informatie die door middel van deze uitgave is verkregen. Niets uit deze uitgave mag gebruikt worden zonder vooraf verkregen toestemming. Gezonde scepsis is een initiatief van het Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik, IGZ, ministerie van VWS en NZa. Gezonde scepsis is organisatorisch ondergebracht bij het Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik. Postbus 3089 3502 GB Utrecht gezondescepsis@medicijngebruik.nl www.gezondescepsis.nl Gezonde scepsis

Inhoud Medische nascholing artsen wie zijn de aanbieders en wie betaalt? 4 5 7 8 8 9 10 12 13 13 14 15 16 17 17 19 19 21 21 23 25 Summary Samenvatting Inleiding 1 Conclusies en aanbevelingen 1.1 Conclusies 1.2 Aanbevelingen 2 Wie zijn de aanbieders? 2.1 Artsen als aanbieder 2.2 Onafhankelijke aanbieders 2.3 Farmaceutische industrie als aanbieder 2.4 Gesponsorde aanbieders 2.5 Indirecte betrekkingen met farmaceutische industrie 2.6 Onderlinge dienstverlening 3 Aanbod voor huisartsen en medisch specialisten 3.1 Aanbod per aanbieder 3.2 Aanbod onafhankelijke aanbieders 3.3 Gesponsord aanbod 3.4 Aanbod farmaceutische bedrijven 3.5 Accreditatie zegt weinig 4 Methode Bijlage 1 Overzicht 28 aanbieders en hun aanbod Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt? 3

Summary Continuous Medical Education, who organises and who pays? This report gives an overview of suppliers of continuous medical education or post-academic training (CME) on medical topics. It has been commissioned by the Dutch Public Health Care Inspectorate (IGZ). In 2009 we analysed characteristics and products of 28 providers of CME. We focussed on clinical pharmacology or pharmacotherapy and information available on internet. The main research questions were: Who are the providers of CME? What do they offer? How is CME supported financially? The market on CME is very miscellaneous. CME is organised as well by pharmaceutical companies, publishers, universities, consultants and general practitioners as by private businesses for training, conferences and consultancy. They offer a wide range of products including training, conferences, seminars and online CME. Medical doctors are crucial in CME. They do not only operate as teachers, lecturers or content advisors, but also as providers. Several private agencies that offer CME are initiated by (practising) physicians. Drug companies are an important supplier of CME. Next to supplying and organising CME they sponsor CME. We analysed 87 CME activities that were not supplied by a drug company. Of these, 41 explicitly mentioned one or more sponsors. The other 46 did not mention sponsoring. All suppliers, even academic, were open to sponsoring. Many suppliers of CME explicitly emphasized their independence. Sponsoring of CME reduces the costs for participants. Next to the direct (visible) sponsoring of CME courses, there can be 'indirect' (less visible) sponsoring of CME. Some suppliers state to organise non-sponsored CME, but have other important financial ties with the pharmaceutical industry. Accreditation points are very important for CME. CME accreditation information does not give disclosure about sponsorship. Most CME organised by the pharmaceutical industry is granted for post academic accreditation points. CME institutions that exclude all drug sponsoring and have no (visible) financial ties with the pharmaceutical industry are rare. Recommendations Medical doctors who are active in CME, as a speaker, organiser or consultant should give complete transparency (full disclosure) of their ties with drug companies. Suppliers of CME working with sponsors may reduce the risk of unbalanced influence by recruiting at least two sponsors. 4 Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt?

Samenvatting Dit rapport geeft de resultaten weer van een verkennend onderzoek naar de aanbieders van vakinhoudelijke nascholing voor huisartsen en medisch specialisten. Het is geschreven in opdracht van de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ). In het kader van dit onderzoek zijn in het vierde kwartaal van 2009 28 aanbieders onderzocht. Hierbij stonden de volgende vragen centraal: Wie zijn de aanbieders van vakinhoudelijke medische informatie? Wat bieden ze aan? Wie bekostigt dit aanbod? Van elke aanbieder zijn maximaal vijf producten, vooral in de vorm van nascholingscursussen onderzocht. In totaal zijn 107 producten bekeken. Bij het onderzoek van de aanbieders is alleen gebruikgemaakt van informatie die was te vinden op de websites van de aanbiedende partij. Bij de keuze van aanbieders en hun informatieaanbod lag de nadruk op klinische farmacologie en farmacotherapie. Er zijn diverse soorten aanbieders actief in deze markt: farmaceutische bedrijven, uitgevers, particuliere cursus-, congres- en adviesbureaus, (huis)artsenverbanden en universitaire nascholingsinstituten. Ze bieden uiteenlopende producten aan, zoals cursussen, congressen, symposia en onlinenascholing. Bij veel nascholing vervullen artsen een cruciale rol. Niet alleen als docent, spreker of samensteller, maar ook als aanbieder. Diverse particuliere bureaus die informatie aanbieden, bijvoorbeeld in de vorm van nascholingsactiviteiten, blijken te worden gerund door (praktiserend) artsen. De farmaceutische industrie blijkt een belangrijke aanbieder van medische nascholing. Daarnaast treden farmaceutische bedrijven veelvuldig op als sponsor hiervan. Van de 87 nascholingsproducten van andere aanbieders dan farmaceutische bedrijven werd bij 41 expliciet melding gemaakt van een of meer sponsoren. Dit betreft in bijna alle gevallen farmaceutische bedrijven. Bij de andere 46 nascholingsproducten is geen sponsoring aangetroffen. Alle soorten aanbieders houden de mogelijkheid van sponsoring open, ook de universitaire nascholingsinstituten. Hier en daar lijkt er sprake van indirecte sponsoring. Sommige aanbieders stellen ongesponsorde nascholingsactiviteiten te leveren, maar hebben tegelijkertijd op andere manieren financiële betrekkingen met farmaceutische bedrijven. Het wel of niet geaccrediteerd zijn van een nascholingsactiviteit zegt weinig over de wijze van financiering. Veruit de meeste activiteiten en producten die de farmaceutische industrie aantoonbaar (mede) bekostigt, zijn voorzien van een of meer accreditaties. Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt? 5

Volledig onafhankelijke nascholingsinstituten die sponsoring door de farmaceutische industrie bij voorbaat uitsluiten, geen financiële relaties onderhouden met de industrie en hiermee evenmin zichtbare banden hebben, vormen een minderheid in de markt. De belangrijkste aanbevelingen uit dit onderzoek zijn: Artsen die actief zijn in de nascholingsbranche als aanbieder, docent of spreker moeten volledige openheid geven over hun relaties met farmaceutische bedrijven. Aanbieders van nascholing die werken met sponsoren, kunnen het risico van oneigenlijke beïnvloeding verkleinen door per nascholingsactiviteit minimaal twee sponsoren te werven. 6 Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt?

Inleiding Medische informatie speelt een essentiële rol bij zorgverleners om hun competenties en vakkennis op peil te houden c.q. te vergroten. Voor de BIG-geregistreerde beroepen is nascholing verplicht in het kader van de herregistratie. Veel nascholing is geaccrediteerd door de beroepsorganisaties of door speciaal daarvoor ingestelde colleges. Bij deze accreditatie worden eisen gesteld ten aanzien van relaties met farmaceutische bedrijven en het aanhouden van de voorschrijfrichtlijnen (voor artsen). De instelling voor accreditatie toetst vooraf of de nascholing in overeenstemming is met de gestelde eisen voor accreditatie. De verantwoordelijkheid van de beoordeling of de bij- en nascholingsbijeenkomst voldoet aan de voorwaarden die de CGR hierbij stelt voor reclame en gunstbetoon ligt bij zowel de aanbieder als de deelnemers. Betrokkenheid van farmaceutische bedrijven bij medische nascholing kan ongewenste beïnvloeding van het voorschrijfgedrag met zich meebrengen. Dit geldt voor het nascholingsaanbod van farmaceutische bedrijven zelf en de door hen direct of indirect gesponsorde nascholing. Gezonde scepsis vindt het van belang dat nascholing onafhankelijk is om oneigenlijke beïnvloeding te voorkomen. De kwaliteit van de zorg wordt immers mede bepaald door deze nascholingen. In de praktijk is er op het eerste oog sprake van een divers nascholingsaanbod, met talloze afzenders. Niet altijd is duidelijk door wie de nascholing wordt bekostigd. Dit rapport geeft inzicht in de aanbieders en sponsors van medische informatie voor beroepsbeoefenaars met de nadruk op nascholing in diverse vormen voor huisartsen en medisch specialisten. Het is geschreven in opdracht van de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ). Doel is te laten zien wie de aanbieders zijn, wie het aanbod bekostigt en welke manieren van sponsoring er plaatsvinden door farmaceutische bedrijven. De inhoud van de nascholingen en de afstemming op de voorschrijfrichtlijnen zijn niet door ons onderzocht. In het laatste kwartaal van 2009 zijn 28 aanbieders van medische informatie onderzocht waarbij de focus lag op nascholingsproducten. Van elke aanbieder zijn maximaal 5 producten gescreend. In totaal zijn 107 producten bekeken. Bij het onderzoek is alleen gebruikgemaakt van informatie die was te vinden op de websites van de aanbieders. Bij de keuze van aanbieders en hun nascholingsactiviteiten lag de nadruk op klinische farmacologie en farmacotherapie. De conclusies van het onderzoek en onze aanbevelingen zijn in hoofdstuk 1 opgenomen. In hoofdstuk 2 hebben we de verschillende soorten aanbieders van medische nascholingen en de sponsors hiervan in kaart gebracht. In hoofdstuk 3 gaan we nader in op het aanbod aan medische informatieproducten voor huisartsen en de medisch specialisten. Bijlage 1 bevat het overzicht van alle onderzochte aanbieders. Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt? 7

1 Conclusies en aanbevelingen 1.1 Conclusies Het nascholingsaanbod voor artsen is uiterst divers en omvangrijk. Diverse soorten aanbieders zijn actief: farmaceutische bedrijven, uitgevers, particuliere cursus-, congres- en adviesbureaus, (huis)artsenverbanden en universitaire nascholingsinstituten. Ze bieden uiteenlopende producten aan, zoals cursussen, congressen, symposia en onlinenascholing. Artsen vervullen een cruciale rol in de medische nascholing. Niet alleen als docent, spreker, of samensteller, maar ook als aanbieder. Daarnaast maken sommige aanbieders gebruik van elkaars expertise en mensen. Zo verlenen betrokkenen bij onafhankelijke aanbieders van nascholing diensten aan nascholingsactiviteiten van farmaceutische bedrijven. Hierdoor ontstaan indirect relaties met farmaceutische bedrijven die niet direct transparant zijn. Volledig onafhankelijke nascholingsinstituten die sponsoring door de farmaceutische industrie bij voorbaat uitsluiten, geen financiële relaties onderhouden met de industrie en hiermee evenmin zichtbare banden hebben, vormen een minderheid in de markt. De farmaceutische industrie blijkt een grote, belangrijke aanbieder en sponsor van medische nascholing te zij. Bij 71 procent van het onderzochte aanbod is de farmaceutische industrie op transparante wijze aanbieder of sponsor. Betrokkenheid van de farmaceutische industrie drukt de kosten voor cursisten en deelnemers aan nascholing. Daarnaast is er sprake van indirecte sponsoring. Sommige aanbieders van ongesponsorde nascholingsproducten onderhouden op andere manieren financiële betrekkingen met de farmaceutische industrie. Het wel of niet geaccrediteerd zijn van een nascholingsactiviteit zegt weinig over de wijze van financiering. Veruit de meeste activiteiten en producten die de farmaceutische industrie aantoonbaar (mede) bekostigt, zijn voorzien van een of meer accreditaties. 8 Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt?

1.2 Aanbevelingen Artsen dienen zich ervan bewust te zijn dat in een groot aantal gevallen de farmaceutische industrie direct of indirect (mede)financier is van een nascholingsactiviteit, en dat hierbij het risico op oneigenlijke beïnvloeding aanwezig is. Beroepsorganisaties zouden risicofactoren voor beïnvloeding (bijvoorbeeld sponsoring of financiering) kunnen vertalen in handzame adviezen voor artsen. Beroepsorganisaties moeten hun leden, die actief zijn in de nascholingsbranche als aanbieder, docent of spreker verplichten om volledige openheid te geven over hun relaties met farmaceutische bedrijven. Aanbieders van nascholing die werken met sponsoren, kunnen het risico van oneigenlijke beïnvloeding verkleinen door per activiteit minimaal twee sponsoren te werven. Nader onderzoek is aan te bevelen naar aanbieders bij wie een of meer risicofactoren aanwezig zijn voor oneigenlijke beïnvloeding, zoals onderlinge relaties tussen aanbieders en sponsoring. De gegevens die zijn verzameld in bijlage 1 bieden hiervoor aanknopingspunten. Nader onderzoek naar de inhoud van gesponsorde medische nascholing is aan te bevelen. Hierbij zou onderzocht kunnen worden of de nascholing wel of niet aansluit bij de NHG-richtlijnen. Accrediteringsorganen dienen het nemen van steekproeven en het uitvoeren van visitaties te intensiveren bij aanbieders bij wie een of meer risicofactoren aanwezig zijn voor oneigenlijke beïnvloeding. Hier is alle reden toe nu uit het onderzoek blijkt dat volledig onafhankelijke nascholingsinstituten die geen gelden aannemen van derden en geen relaties onderhouden met de industrie, een uitzondering vormen in de markt van vakinhoudelijke nascholing voor huisartsen en medisch specialisten. Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt? 9

2 Wie zijn de aanbieders? Er zijn diverse soorten aanbieders actief op de markt van medische informatie voor beroepsbeoefenaars: farmaceutische bedrijven, uitgevers, particuliere cursus-, congres- en adviesbureaus, (huis)artsverbanden en universitaire nascholingsinstituten. Aanbieders richten zich op meerdere doelgroepen: huisartsen, medisch specialisten, apothekers, praktijkondersteuners, assistenten, verpleegkundigen en paramedici. In dit rapport concentreren wij ons op aanbieders van medische informatie met in ieder geval als aanbod nascholingsproducten voor huisartsen en medisch specialisten. Het overzicht van aanbieders is weegegeven in figuur 1. In bijlage 1 staan alle gegevens van de aanbieders en het aanbod beschreven. Onder de 28 onderzochte aanbieders bevinden zich vier farmaceutische bedrijven. Van de overige aanbieders worden er zestien gesponsord door een of meer farmaceutische bedrijven. 8 aanbieders zijn onafhankelijk van sponsoring. Indien er sprake is van sponsoring kan dat op het niveau van het aanbod (een specifiek nascholingsproduct wordt gesponsord) of van de organisatie (de aanbieder als zodanig wordt gesponsord voor nascholingsactiviteiten) zijn. De verdeling van de onderzochte (on)afhankelijke aanbieders wordt weergegeven in figuur 2. 10 Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt?

Figuur 1 Overzicht aanbieders medische nascholing Aanbieder Soort aanbieder Gesponsord door farmaceutisch bedrijf? AccreDidact Cursusbureau nee Addendum Medicum Nascholingsinstituut ja Benecke Uitgever ja Boerhaave Commissie Universitair Medisch Centrum nee Bohn Stafleu van Loghum (BSL) Uitgever ja CME-Online (Onderdeel E-WISE) Nascholingsinstituut ja De Miotheek Cursusbureau ja Diabetesbehandelaar.nl Farmaceutisch bedrijf n.v.t Dr. G.J. van Hoytema Stichting Cursusbureau ja HealthDirect Uitgever ja Huisartsen Kring Haaglanden Huisartsen ja International Congress Consultancy Cursusbureau nee Mark Two Communications Cursusbureau ja MC.tv (medischcontact.tv) Beroepsorganisatie ja Medifarm Adviesbureau nee Medschool / Meducation Uitgever ja Moleman Psychopharmacology Cursusbureau nee Nascholing.net Arts en apotheker ja PAO-H Universitair Medisch Centrum ja Pfizer Partners in Practice Farmaceutisch bedrijf n.v.t Postgrade Farmaceutisch bedrijf n.v.t PragmaScoop Adviesbureau ja Prelum Uitgevers Uitgever nee SCEM Conference Services Cursusbureau ja Stichting DOKh Huisartsen ja TopEvent Cursusbureau nee Univadis Farmaceutisch bedrijf n.v.t Van Well Consultancy Cursusbureau nee Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt? 11

Figuur 2 Verdeling (on)afhankelijke aanbieders Aanbieders 14% gesponsord 29% 57% onafhankelijk industrie 2.1 Artsen als aanbieder Artsen vervullen een cruciale rol in de medische nascholing. Niet alleen als docent, spreker of samensteller, maar óók als aanbieder. 9 particuliere bureaus die nascholing aanbieden zijn van (praktiserend) artsen. Hiervan worden er 5 gesponsord door farmaceutische bedrijven. Ook is er soms sprake van dwarsverbanden tussen aanbieders onderling. Zo heeft een huisarts zowel Medifarm als Accredidact (mede) opgezet. In 2008 is AccreDidact overgenomen door Prelum Uitgevers, eveneens een aanbieder van medische nascholing. In figuur 3 wordt een overzicht gegeven van de nascholingsorganisaties van artsen binnen het onderzoek. Figuur 3 Nascholingsorganisaties van artsen Aanbieder Addendum Medicum Nascholing.net Stichting DOKh AccreDidact Medifarm Prelum Uitgevers Moleman Psychopharmacology De Miotheek Huisartsen Kring Haaglanden Gesponsord door farmaceutisch bedrijf ja ja ja nee nee nee nee ja ja 12 Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt?

2.2 Onafhankelijke aanbieders Acht aanbieders werken volledig onafhankelijke en sluiten sponsoring door de farmaceutische industrie bij voorbaat uit, onderhouden geen financiële relaties met de industrie en hebben hiermee evenmin zichtbare banden. Deze onafhankelijke aanbieders vormen een minderheid in de markt. Een voorbeeld hiervan is International Congress Consultancy (ICC). Alle soorten aanbieders houden de mogelijkheid van sponsoring open, ook de universitaire nascholingsinstituten. Wel meldt de Boerhaave Commissie, die verbonden is aan het LUMC te Leiden, dat het sponsorbeleid terughoudend blijft 'vanuit de gedachte dat scholing waardevrij behoort te zijn'. Toch behoort sponsoring bij de Boerhaave Commissie tot de mogelijkheden, mits aan de volgende drie voorwaarden wordt voldaan: De landelijke regelgeving wordt gevolgd en de betrokkenheid van industriële partners is 'conform de richtlijnen van het Code Geneesmiddelen Reclame en conform die van de European Board Vascular Surgery (EBVS)'. Er zijn meerdere aanbieders van sponsoring tegelijkertijd (minimaal twee à drie). De sponsorgelden zijn volledig zichtbaar in de begroting van de cursus. De Boerhaave Commissie zegt te toetsen of aan deze drie voorwaarden wordt voldaan. 'Op deze wijze wordt enerzijds transparant samengewerkt tussen industrie en de academisch gelieerde PAOG (cursus- en congresorganisatie van het VU medisch centrum) en blijft anderzijds de inhoud van de nascholingsactiviteit zuiver wetenschappelijk'. Het PAO-H is verbonden aan de afdeling Huisartsgeneeskunde van het Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijnsgeneeskunde van het UMCU te Utrecht. Het PAO-H is minder terughoudend met sponsoring dan de Boerhaave Commissie, al speelt hierbij mogelijk een rol dat het PAO-H de logistiek heeft uitbesteed aan uitgever Bohn Stafleu van Loghum. Bohn Stafleu van Loghum wordt zelf gesponsord door farmaceutische bedrijven. Elke PAO-H-cursus kan afzonderlijk worden gesponsord. Volgens de website biedt dit voor de sponsors verschillende voordelen, zoals 'de mogelijkheid de banden met uw doelgroep te verstevigen door middel van een persoonlijke en directe benadering'. 2.3 Farmaceutische industrie als aanbieder Farmaceutische bedrijven bieden nascholingen aan via eigen nascholingsinstituten en door sponsoring van aanbieders of hun aanbod. Onder de onderzochte aanbieders in dit onderzoek zijn 4 farmaceutische bedrijven: GlaxoSmithKline (nascholing wordt aangeboden onder de naam PostGrade), MSD (Univadis), Novo Nordisk (Diabetesbehandelaar.nl) en Pfizer (Pfizer Partners in Practice). Deze nascholingsaanbieders maken elk deel uit van het bedrijf waarbinnen zij opereren. Univadis, Diabetesbehandelaar.nl en Pfizer Partners in Practice leveren uitsluitend onlinenascholing. Postgrade biedt klassikale workshops en onlinenascholing. Deelname aan onlinenascholing van deze farmaceutische bedrijven is in veel gevallen kosteloos. Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt? 13

2.4 Gesponsorde aanbieders 16 aanbieders worden gesponsord door de farmaceutische industrie. In figuur 4 wordt weergegeven wat de verdeling is van de soort aanbieders die gesponsord worden door farmaceutische bedrijven. Figuur 4 Overzicht soort aanbieder van de in totaal 16 gesponsorde aanbieders Gesponsord 57% Universiteit 6% Website 6% Adviesbureau 6% Beroepsorg. 6% Uitgever 25% Cursusbureau 25% Nascholingsinstituut 13% Huisartsen 13% Sponsoring kan plaatsvinden op het niveau van de organisatie (de organisatie als zodanig wordt gesponsord door een farmaceutische bedrijf om nascholing mogelijk te maken) of op het niveau van het aanbod (een specifieke nascholingsactiviteit wordt gesponsord door een farmaceutisch bedrijf). Sponsoring op aanbodniveau is voor de deelnemers direct zichtbaar. Indien wordt gesteld dat het aanbod onafhankelijk is maar de organisatie wordt gesponsord of op een andere manier voor farmaceutische bedrijven werkt, is dit niet altijd direct duidelijk. Bij zichtbare betrokkenheid van de industrie van medische nascholing benadrukken aanbieders hun onafhankelijkheid. De bewoordingen kunnen variëren, maar de boodschap is dezelfde: 'wij zijn onafhankelijk'. Medschool/Meducation, van het Internet-platform MedWeb, ontwikkelt bijvoorbeeld internetnascholing voor of in opdracht van derden. In samenwerking met de opdrachtgever worden voor elke cursus auteurs gezocht: 'Artsen met een goede naam op het onderwerp van de cursus'. Hoewel de nascholingen met behulp van financiële steun van farmaceutische bedrijven worden ontwikkeld, zeggen zij 'vrij van inhoudelijke invloeden door derden' te zijn. Een voorbeeld is de onlinenascholing Depressieve stoornissen, die dankzij een 'educational garant' van Lilly kon worden gemaakt. 'Lilly heeft op geen enkele wijze invloed gehad op de inhoud van deze nascholing', zo meldt www.medschool.nl. Een andere aanbieder die in opdracht werkt van onder andere farmaceutische bedrijven, is Van Well consultancy. Ook deze aanbieder hecht aan onafhankelijkheid: 'Ook is het mogelijk dat wij, bijvoorbeeld ter introductie van een nieuw product, een nascholing samen met u opzetten. Hierbij blijft onafhankelijkheid echter van belang'. 14 Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt?

2.5 Indirecte betrekkingen met farmaceutische industrie Enkele aanbieders met een niet-gesponsord aanbod hebben in sommige gevallen indirecte betrekkingen te hebben met de farmaceutische industrie. Deze aanbieders onderhouden op andere manieren dan door het organiseren van gesponsorde nascholing, financiële betrekkingen met de farmaceutische industrie. Een voorbeeld is aanbieder CME-Online, onderdeel van de medische onlineuitgeverij E-Wise. Op www.cme-online.nl wordt vermeld dat de cursussen van CME-Online niet zijn gesponsord door derden. E-Wise echter wordt wel gefinancierd door farmaceutische bedrijven. Zo wordt op de website van het onlineinstituut voor Continue Educatie Farmaceutische Industrie (www.cefi-online.nl), een onderdeel van E-Wise dat onlinenascholing biedt voor medewerkers van farmaceutische bedrijven, vermeld dat E-Wise 'al meer dan tien jaar' werkt voor vrijwel alle innovatieve farmaceutische bedrijven. Daarnaast bouwt E-Wise websites 'voor een groot aantal medische organisaties', waaronder farmaceutische bedrijven. E-Wise heeft speciaal voor medische websites Medi-Access ontwikkeld, een geautomatiseerde toegangscontrole voor besloten (delen van) websites. Op www.medi-access.nl is te lezen dat Medi-Access wordt gebruikt op diverse websites van de farmaceutische industrie. Een ander onderdeel van E-Wise is DOC-Panel, dat onlinemarktonderzoek doet voor de medische sector. Op de website www.doc-panel.nl wordt vermeld dat DOC-Panel werkt voor diverse opdrachtgevers in de medische sector, zoals farmaceutische bedrijven. Ook AccreDidact garandeert 'volledige redactionele onafhankelijkheid', zo is te lezen op haar website. 'Geen van de onderdelen van de site of programma's wordt gesponsord door derden.' Op 1 februari 2008 is AccreDidact overgenomen door aanbieder Prelum Uitgevers, die eveneens stelt dat haar nascholingsformules 'strikt onafhankelijk' zijn van de industrie. In de nascholingstijdschriften die ze aanbieden kan echter vaak wel worden geadverteerd. Dit is een vorm van indirecte sponsoring. Daarnaast is de farmaceutische industrie ook nog op een andere manier klant bij Prelum Uitgevers. Ze ontwikkelt ook informatieproducten zoals boeken, tijdschriften, websites, nieuwsbrieven, cd-roms voor farmaceutische bedrijven. 'Uitgangspunt is dat deze uitgaven de marketinginspanningen van de productmanager doeltreffend kunnen ondersteunen', zo is te lezen op www.prelum.nl. Prelum Uitgevers hecht aan 'een longitudinale ondersteuning van de marketingcommunicatie van farmaceutische bedrijven. Dit betekent dat zowel in frequentie als tijd en intensiteit deze communicatie moet worden ondersteund door informatieproducten'. De uitgeefconcepten worden niet alleen ingezet 'bij de introductie van nieuwe geneesmiddelen, maar ook bij onderhoudsactiviteiten ten behoeve van al gevoerde geneesmiddelen'. Er zijn meer aanbieders die betrekkingen hebben met de farmaceutische industrie. Een voorbeeld is Moleman Psychopharmacology. Als we afgaan op de informatie op de website www.moleman.nl worden de cursussen over antidepressiva, antipsychotica en andere psychofarmaca niet gesponsord door de industrie. Moleman Psychopharmacology treedt echter op als adviseur van de farmaceutische industrie. Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt? 15

Voorbeelden van opdrachten en projecten zijn onder meer: begeleiden bij schrijven van wetenschappelijke artikelen, begeleiden van klinisch onderzoek, begeleiden van proefschriften, advies bij opzetten van onderzoek, schrijven van onderzoekprotocollen, schrijven van een productmonografie, schrijven van een expertreport, advies bij fase IIB en fase III protocollen, advies in verband met juridische procedures en advies in verband met procedures bij registratieautoriteiten. We hebben niet onderzocht in hoeverre dit soort betrekkingen van aanbieders van nascholing met een of meer farmaceutische bedrijven daadwerkelijk van invloed zijn op de keuze en inhoud van de nascholing. Dit soort betrekkingen kunnen echter wel een risicofactor voor oneigenlijke beïnvloeding betekenen. 2.6 Onderlinge dienstverlening Aanbieders van medische nascholing maken regelmatig gebruik van elkaars expertise en mensen. We zetten enkele voorbeelden op een rij: De aanbieders Medifarm en PragmaScoop werken samen bij de ontwikkeling van geaccrediteerde nascholingen. In de wetenschappelijke adviesraad van aanbieder Prelum Uitgevers hebben onder anderen zitting: internist dr. A. Kooy en farmacoloog/ hoogleraar biologische aspecten van de psychopathologie prof. dr. P. Moleman. Kooy is tevens hoofdredacteur van aanbieder AccreDidact en Moleman is directeur van aanbieder Moleman Psychopharmacology. Moleman is ook hoofdredacteur van Psyfar, een nascholingsproduct over psychofarmacologie van Prelum Uitgevers. Kooy verleent zijn medewerking aan een onlinenascholingsactiviteit van aanbieder diabetesbehandelaar.nl, die wordt gerund door het farmaceutisch bedrijf Novo Nordisk. Internist-endocrinoloog P.R.J. Gallas is hoofdredacteur van MedWeb, dat onder twee namen onlinenascholing aanbiedt: Medschool en Meducation. Gallas is tevens docent bij een onlinenascholing over Schildklierfunctiestoornissen van aanbieder Univadis, van het farmaceutisch bedrijf MSD. Meducation heeft de inhoud geleverd van deze nascholing ('MSD noch Univadis heeft enige invloed gehad op de inhoud'). Meducation is ook leverancier van de inhoud van een Univadisnascholing over hoofdpijn. Uitgever Elsevier Gezondheidszorg, zelf aanbieder van onlinenascholing onder de naam HealthDirect, heeft de inhoud geleverd van een Univadis-nascholing over cardiovasculair risicomanagement. Aanbieder Postgrade, van farmaceutisch bedrijf GlaxoSmithKline, heeft sommige van haar cursussen ontwikkeld in samenwerking met aanbieder Addendum Medicum van de artsen Nico Baden en Rob de Moes. Het farmaceutisch bedrijf MSD heeft de inhoud van sommige van haar nascholingsproducten uitbesteed aan collega-aanbieders als Meducation en Elsevier Gezondheidszorg. Door dit soort onderlinge dienstverlening, waarbij onafhankelijke aanbieders van nascholing bijvoorbeeld meewerken aan nascholingsactiviteiten van niet-onafhankelijke aanbieders, ontstaan indirecte relaties met de farmaceutische industrie. Dit maakt het aanbod van de verschillende soorten aanbieders er niet overzichtelijker en transparanter op. 16 Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt?

3 Aanbod voor huisartsen en medisch specialisten In de diverse vormen van nascholing komen allerlei onderwerpen aan bod. Er is nascholing met aspecten over management, praktijkvoering en beroepsvaardigheden. Daarnaast is er veel aandacht voor de vakinhoud. In dit onderzoek is gekeken naar het aanbod rond vakinhoud, in het bijzonder de klinische farmacologie en farmacotherapie voor huisartsen en medisch specialisten. Er zijn overigens weinig activiteiten die exclusief bedoeld zijn voor huisartsen. In de meeste gevallen worden ook (andere) beroepsbeoefenaren uitgenodigd deel te nemen, zoals praktijkondersteuners, apothekers en/of medisch specialisten. 3.1 Aanbod per aanbieder Het medische informatieaanbod als nascholing voor huisartsen en medisch specialisten is divers van karakter en omvat cursussen, FTOmaterialen, congressen, symposia en onlinenascholing. Er zijn cursussen die van de deelnemers een tijdsinvestering vergen van enkele uren tot meerdere dagen. De onlinenascholing wordt aangeboden in uiteenlopende vormen. Er zijn e-learningmodules, web-tv-uitzendingen en onlinesymposia. Van de 28 aanbieders zijn in totaal 107 diverse nascholingsproducten onderzocht, gericht op huisartsen en medische specialisten. Het soort aanbod per aanbieder wordt in figuur 5 weergegeven. Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt? 17

Figuur 5 Soorten nascholingsproducten per aanbieder Aanbieder AccreDidact Addendum Medicum Benecke Boerhaave Commissie Bohn Stafleu van Loghum (BSL) CME-Online (Onderdeel E-WISE) De Miotheek Diabetesbehandelaar.nl Dr. G.J. van Hoytema Stichting HealthDirect Huisartsen Kring Haaglanden International Congress Consultancy Mark Two Communications MC.tv (medischcontact.tv) Medifarm Medschool / Meducation Moleman Psychopharmacology Nascholing.net PAO-H Pfizer Partners in Practice Postgrade PragmaScoop Prelum Uitgevers SCEM Conference Services Stichting DOKh TopEvent Univadis Van Well Consultancy Soort aanbod Schriftelijke nascholing/e-learning Medische nascholingsprogramma's (Jaar)symposia, reviews en TeleReviews, workshops, vaardigheidstrainingen en e-learning Nascholing cursussen, congressen, e-learning, cursus op maat Onlinenascholing Onlinenascholing Onlinenascholing Bij- en nascholing Onlinenascholing Bij- en nascholing Cursussen en congressen Nascholingen, cursussen, congressen, e-learning, medische tijdschriften, boeken, congreshighlights, cd-roms, medische journaals op dvd Onlinenascholing, web-tv Mondelinge en schriftelijke nascholing, e-learning, 'papieren patiënten', minisymposia, spreekbeurten en hulp bij accrediteren van programma's Onlinenascholing Cursussen, consultancy, klinisch onderzoek Onlinenascholing, FTO Nascholing Nascholing en onlinenascholing Klassikale workshops en onlinenascholing Nascholingen (interactieve workshops) Nascholingsconcepten (praktijkgericht tijdschrift, gecombineerd met onlinetoetsing van de kennis) Congressen, symposia, (nascholings)cursussen, rondetafelconferenties en trainingen Nascholing Congressen en nascholingen Onlinenascholing Nascholingen en symposia 18 Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt?

3.2 Aanbod onafhankelijke aanbieders Van de 8 onafhankelijke aanbieders zijn 31 producten onderzocht. Een voorbeeld van het aanbod van een onafhankelijke aanbieder is International Congress Consultancy (ICC), dat onder meer de Nascholingscursus 'Cardiologie voor Huisartsen' aanbiedt. Deze 'strikt neutrale' cursus wordt op geen enkele wijze financieel ondersteund door de farmaceutische industrie, aldus de website www.icc-info.net. De kosten voor deze driedaagse nascholing bedragen 960, - (exclusief hotelkosten). Ook aanbieder TopEvent opereert 'onafhankelijk van sponsoren' en lijkt ook verder geen betrekkingen te onderhouden met de industrie. Ook hier bevinden de kosten voor deelname zich in het hogere prijssegment. 3.3 Gesponsord aanbod Van de 16 onderzocht aanbieders die gesponsord worden of waarvan nascholingsproducten worden gesponsord zijn gezamenlijk 56 nascholingsproducten onderzocht. Bij 41 van de 56 wordt expliciet melding gemaakt van een of meer sponsoren: van deze 41 is bij 25 activiteiten sprake van één sponsor en bij 16 zijn er twee of meer sponsoren. Bij 15 nascholingsproducten van gesponsorde aanbieders wordt geen melding gemaakt van sponsoring. Bij de 41 van de 56 nascholingsactiviteiten van gesponsorde aanbieders die in het kader van dit onderzoek zijn bekeken en die níet worden aangeboden door een farmaceutisch bedrijf, zijn de volgende sponsoren gevonden: Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt? 19

Figuur 6 Bedrijven als sponsor van nascholing Farmaceutische Aantal keer Overige Aantal keer bedrijven gevonden als sponsors gevonden als sponsor sponsor Bayer Schering Pharma 2 HemoCue 1 Novo Nordisk 5 Atos Medical 3 Pfizer 5 Beter Horen 3 Bristol-Myers Squibb 2 ChipSoft 3 Betadine 1 Meditop 3 Sanofi Aventis 4 Elsevier Gezondheidszorg 1 Sanofi Pasteur MSD/MSD 3 Pacco 1 Novartis 3 TMI-Interim 1 AstraZeneca 3 Imgroma 1 Amgen Oncology 1 CMP Medica 1 Boehringer Ingelheim 3 Insujet 1 UCB CNS 1 Friso Kindervoeding 1 GlaxoSmithKline 5 Menzis 2 Ipsen 1 ZonMw 1 Teva Pharma 1 Mediq Direct 1 Solvay Pharma 1 Slimpie 1 Chiesi Pharmaceuticals 1 DNO 1 ALTANA Pharma 1 Ypsomed 1 Zambon Nederland 2 Welch Allyn Benelux 3 Astellas Pharma 1 BayerHealthcare 4 Roche 4 Artu Biologicals 3 Lilly 1 Galderma Nederland 2 Will Pharma 1 Nycomed 2 Schering-Plough 2 20 Medische nascholing artsen - wie zijn de aanbieders en wie betaalt?