Feiten en cijfers 2015. Den Haag

Feiten en cijfers 2015 Den Haag

Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 2

Visie en Feiten Den Haag Gemeente Den Haag en Rabobank Regio Den Haag 1. Visie op Den Haag 4 2. Feiten a. Opvallende uitkomsten onderzoek 7 b. Demografie, leefbaarheid en veiligheid 9 c. Vestigingen en werkgelegenheid 13 d. Economie 14 e. Detailhandel 18 f. Arbeidsmarkt 19 g. Wonen 21 h. Gemeentelijke financiën 24 Bijlagen a. Leefbaarheidscores wijken en buurten Den Haag 25 b. Samenstelling Leefbaarometer 28 c. Coalitieakkoord 2014-2018 gemeente Den Haag 29 d. Uitgangspunten en ambities Rabobank Regio Den Haag 31 e. Colofon 33 Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 3

1. Visie op Den Haag Gemeten in aantal inwoners (506.000) als derde stad van ons land (na Amsterdam met 799.000 en Rotterdam met 616.000 inwoners), als regeringszetel en vestigingsplaats van vele nationale en internationale bedrijven en organisaties, drukt Den Haag zeer nadrukkelijk haar stempel op de regio en het werkgebied van Rabobank Regio Den Haag. Den Haag is een stad waar wat gebeurt. Er is sprake van een bovengemiddelde bevolkingsdynamiek en op dit punt onderscheidt Den Haag zich duidelijk van Rotterdam. Ook de bevolkingsprognoses voor de komende decennia wijzen op een bovengemiddelde groei. De bevolking is relatief jong, mede dankzij de jonge buitenlandse migranten die de stad trekt. De omvang van de productieve groep de leeftijdsklasse tussen 15 en 65 jaar die het draagvlak onder de samenleving en economie vormt - blijft groeien, wat vooruitzichten biedt op blijvende sociale en economische dynamiek. Den Haag telt relatief veel werkgelegenheid en functioneert daarmee als pendelmagneet voor de regio, hoewel Rijswijk een dergelijke functie in nog sterkere mate heeft. Banen in het openbaar bestuur zijn nog steeds oververtegenwoordigd, maar Den Haag is al lang niet meer de ambtenarenstad die het in het verleden is geweest. Moderne zakelijke dienstverleners, zoals in de ICT, advies- en onderzoeksdiensten en het juridisch cluster hebben een sterke groei gekend en bepalen daarmee ook het profiel van de moderne stad. De werkloosheid ligt iets onder het landelijke cijfer en dat is geen slechte prestatie, ook niet in het perspectief van de twee andere grote steden in de Randstad. De relatief forse krimp van de werkgelegenheid sinds 2009 (de dempende werking van overheidsbanen is onmiskenbaar in kracht afgenomen) heeft zich niet in een sterk toegenomen werkloosheid vertaald en dat zegt iets over het weerstandsvermogen van de lokale economie. Mogelijk is het werkloosheidscijfers iets Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 4

in positieve zin vertekend doordat de arbeidsparticipatie wat lager ligt dan gebruikelijk. Hierin zien we onder andere de omvangrijke studentenpopulatie terugkomen. En niet in de laatste plaats is fors in de aantrekkelijkheid van de stad geïnvesteerd. Mensen die de binnenstad lang niet hebben bezocht, zullen verbaasd zijn over het sterk verbeterde verblijfsklimaat met volop commerciële en culturele voorzieningen. Ook de sterkere verbinding met het geüpgrade Scheveningen en Kijkduin draagt hieraan zeker ook bij. Den Haag kent echter ook een aantal uitdagingen. De grootstedelijke problematiek (concentratie van kansarmen, lagere inkomens, zwakkere gezondheid en zwakkere wijken) vinden we ook in Den Haag. Het aandeel niet-westerse allochtonen is aanzienlijk. De oudere generatie binnen deze groep heeft het vaak moeilijk, maar tegelijkertijd zien we dat de tweede en derde generatie volop participeert, succesvol opleidingen afrondt en in staat is om goede banen te vinden. De gemeente kent een oververtegenwoordiging van lage inkomens en maar liefst één op de drie huishoudens geeft aan moeite te hebben om financieel rond te komen (landelijk 23%). In het verlengde daarvan heeft de woningmarkt een betrekkelijk beschieden profiel, met relatief veel goedkope huurwoningen. Maar daar staat tegenover dat de prijsdruk op de koopwoningmarkt in de recente crisisperiode minder sterk is geweest dan landelijk het geval was. Den Haag toont zich daarom met twee gezichten, ook in deze rapportage. De stad van het zand en het veen, Scheveningen en Binnenhof, de Hagenaar en Hagenees, voorheen de stad van Holland Sport en ADO en van meer recente datum de stad ten westen en de stad ten oosten van de A4. De stad met het halfvolle of het halflege glas? Een vergelijkbare verdeling zien we enerzijds in de stad die vol zelfvertrouwen en met veel energie belangrijke slagen naar een uitdagende toekomst heeft gemaakt en anderzijds de stad die worstelt met wijken waar de leefbaarheid onder druk staat, inclusief bewoners met minder kansen op de arbeidsmarkt, moeilijker bij de maatschappij betrokken kunnen worden en geconfronteerd worden met een lager inkomen en een slechtere gezondheid. Het getuigt van visie en moed dat Den Haag zich niet door haar grootstedelijke problemen heeft laten remmen bij het uitzetten van een ambitieus toekomstperspectief. Internationale stad van recht en vrede is geen marketingleus maar inmiddels realiteit en een belangrijke groeimotor van Den Haag in termen van economie, werkgelegenheid en internationaal aanzien. De verbreding naar security en veiligheid helpt ook lager opgeleiden aan een baan. De opleving van de binnensteden, die tot voor enige tijd zelfs nog terrein verloren aan uitleglocaties in de agglomeraties, vertaalt zich ook in Den Haag in aanzienlijke investeringen met veel arbeidsplaatsen, aantrekkelijke binnenstedelijke woonlocaties en een versterking van het winkel- en verblijfsklimaat. Deze ondersteunen op hun beurt weer het internationale karakter van de stad, waardoor in zekere zin een zichzelf in stand houdend proces zou kunnen ontstaan. Het is de vraag wat de laag opgeleide, kansarme en minder gezonde bewoners van achterstandswijken werkelijk van deze voortuitgang merken. De daar bestaande problemen zijn hardnekkig van aard, ondanks het feit dat stadsvernieuwing en wijkaanpak wel degelijk tot resultaten leiden. Het is begrijpelijk dat Den Haag in haar streven om mee te komen in de top van de wereldsteden zich niet door het traagste schip in haar konvooi de zwakke wijken wil laten remmen, maar het is wel de opgave om linksom of rechtsom de verbinding tussen de kop en staart van het peloton niet kwijt te raken. Inmiddels is wel bekend dat er geen eenduidig en gemakkelijk Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 5

toepasbaar medicijn is om de hardnekkige problemen in de zwakke en oudere wijken aan te pakken. Wel zien we lijnen waarlangs verbeteringen gerealiseerd kunnen worden gerealiseerd. In het algemeen renderen investeringen in mensen beter dan investeringen in stenen, hoewel investeringen in stenen (wonen, voorzieningen, openbare ruimte) belangrijke randvoorwaarden zijn. Investeringen in mensen openbaren zich in goed onderwijs, zorg, initiatieven om betrokkenheid en participatie te ondersteunen, bij voorkeur op wijkniveau en van onderaf geïnitieerd en niet van bovenaf opgelegd. In de visie van de Rabobank is (zelfstandig) ondernemerschap een hefboom waarmee het sociaalmaatschappelijk en economisch draagvlak onder delen van de stad kan worden verstevigd. Samen met de twee andere O s onderwijs en overheid -, de laatste met soepele regelgeving die serieuze maar vaak ook afwijkende ondernemersinitiatieven niet bij voorbaat de kop in drukt. Naast de duidelijk zichtbare armoede bestaan ook minder duidelijk zichtbare problemen, achter talloze voordeuren. Volgens opgaven van bewoners over 2012 zou bijna één op de vier Haagse koophuizen onder water staan, iets meer dan landelijk. Omdat sindsdien de druk op de woningprijzen heeft aangehouden en het inkomensbeeld zich ook niet gunstig heeft ontwikkeld, zal deze situatie sindsdien eerder zijn verslechterd dan verbeterd. Den Haag staat nu voor de uitdaging om een partijtje simultaan schaak tegen geslepen tegenstanders te winnen. De uitdaging bestaat uit het verder versterken van de speerpunten, wat blijvende aandacht en investeringen vraagt. Niet alleen om het internationale recht-vrede-veiligheid cluster verder te versterken, maar ook om de opgebouwde vooruitgang niet weer prijs te geven. De binnenstad heeft een aanzienlijke oppepper gehad, maar de oplopende en hoge winkelleegstand geven aan dat deze voorsprong niet onbedreigd is en zowel ondernemers als bestuurders uitdaagt om met oplossingen te komen, die duidelijk anders zijn dan we tot nu toe hebben gehanteerd. Tegelijkertijd moet op het andere bord gewerkt worden aan versterking van de zwakkere wijken van de stad. Resteert het antwoord op de eerder gestelde vraag: is het Haagse glas halfvol of juist halfleeg? Zonder de bestaande uitdagingen te willen bagatelliseren, komt Rabobank Regio Den Haag tot de conclusie dat gezien de wil en ambities om in de stad, haar inwoners en ondernemerschap te blijven investeren en de inmiddels bereikte resultaten het predikaat halfvol zeker terecht is. Maar er kan nog meer bij... Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 6

2. Feiten a. Opvallende uitkomsten onderzoek Sterke punten Na jaren van krimp neemt bevolkingsomvang sinds 1998 weer toe; bovengemiddelde groeiprognoses; buitenlandse migratie is de drijvende kracht achter de groei, maar sinds het begin van deze eeuw helpt de natuurlijke aanwas ook mee Relatief jong demografisch profiel (relatief jonge buitenlandse migranten, natuurlijke groei) remt ontgroening en vergrijzing enigszins; productieve groep blijft in omvang groeien De afgelopen jaren (1996-2013) sterke groei aantal vestigingen; werkgelegenheid ontwikkelt zich in deze periode conform het landelijke beeld Relatief gunstige economische groeicijfers 2012-2013 (toegevoegde waarde, resultaat) Relatief beperkte leegstand kantoorruimte en voorraad nog uit te geven bedrijventerreinen Iets hogere koopkrachtbinding (lokale bestedingen van de eigen inwoners) Bovengemiddelde werkgelegenheidsfunctie (banen/beroepsbevolking); pendelmagneet Werkloosheid (iets) onder landelijke niveau (zie ook lagere arbeidsparticipatie) Woningvraagprijs in 2009-2014 ook hier onder druk, maar minder dan landelijk Bescheiden woningprofiel vertaalt zich in relatief lage woonlasten. Aandachtspunten Hoog aandeel niet-westerse allochtonen; deze groep heeft vaak minder kansen op de arbeidsmarkt en een zwakkere sociaal-economische positie Lagere gemiddelde gezinshuishoudens; oververtegenwoordiging lagere inkomensgroepen, ondervertegenwoordiging hogere categorieën; 1 op de 3 huishoudens heeft moeite om financieel rond te komen (landelijk 23%) Stad verliest per saldo jong volwassenen (35-55 jaar) en ouderen aan andere gemeenten (negatief binnenlands migratiesaldo) Bewoners ervaren minder goede gezondheid en hebben een iets lagere levensverwachting; lager sociaal-economisch profiel en hoger aandeel allochtonen zijn hierop van invloed Zwakkere scores op leefbaarheid, met name op veiligheid en het demografisch profiel; voorzieningenniveau positief; aantal wijken met hardnekkige leefbaarheidsproblemen Aanzienlijke krimp werkgelegenheid sinds 2009 (-16.800 banen), sterker dan landelijk; vooral werkgelegenheidsverlies in openbaar bestuur, groot- en detailhandel, financiële diensten, logistiek en zakelijke diensten; groei bij advies en onderzoek, en bouwnijverheid Enigszins achterblijvend investeringscijfer (2013) MKB draagt relatief minder bij aan investeringen, omzet en toegevoegde waarde Aanzienlijke winkelleegstand (verkooppunten en winkelverkoopoppervlakte Iets achterblijvende koopkrachttoevloeiing illustreert de zuigkracht van omliggende gemeenten (Leidschendam- Voorburg, Rijswijk, Rotterdam) Achterblijvende arbeidsparticipatie in vrijwel alle categorieën (uitgezonderd allochtonen) Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 7

Relatief veel hoger opgeleiden in beroepsbevolking Relatief laag aandeel koopwoningen en veel meergezinswoningen, hoge woningdichtheid; beperkte WOZ-waarden, veel huishoudens met huurtoeslag; iets meer woningen onder water dan landelijk; woningen zijn relatief energie-onzuinig Sociale voorzieningen en maatschappelijke dienstverlening leggen een relatief grote claim op de gemeentelijke financiën Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 8

b. Demografie, leefbaarheid en veiligheid Figuur 1 Bevolkingsontwikkeling 1972-2013 (1972=100) Figuur 2 Bevolkingsprognoses 2015 2040 (2013=100) Bron: ABF/CBS, bewerking AldusWillem 2013: ca 505.900 inwoners (1976: 487.000); 2040: ca 611.500 inwoners Figuur 3 Leeftijdsopbouw Den Haag 2013-2040 Figuur 4 Leeftijdsopbouw Werkgebied en Nederland Bron: ABF/CBS, bewerking AldusWillem aandelen leeftijdsgroepen veranderen door groei en ontgroening/vergrijzing. Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 9

Figuur 5 Mutaties per leeftijdsgroep Den Haag 2013-2040 Figuur 6 Mutaties per leeftijdsgroep Werkgebied en Nederland 2013-2040 Bron: ABF/CBS, bewerking AldusWillem bevolkingsomvang 65-75 jaar 2013: 37.500, 2025: 49.100, 2040: 59.500 bevolkingsomvang >75 jaar 2013: 30.100, 2025: 40.200, 2040: 60.500 Figuur 7 Etniciteit (2013) Bron: ABF/CBS, bewerking AldusWillem Figuur 8 Inkomen per huishouden 2011 en groei 2008-2011 Figuur 9 Inkomensverdeling huishoudens met inkomen 2011 Bron: ABF/CBS, bewerking AldusWillem Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 10

Inkomensverdeling o.b.v. landelijke verdeling in 10-procentsgroepen. Volgens de Gezondheidsenquête 2012 heeft 33% van de Haagse bevolking in het afgelopen jaar moeite gehad met rondkomen met het huishoudinkomen (landelijk 23%, maar vergelijkbaar met de drie andere grote steden). Figuur 10 Bevolkingsmutatie (saldo per 1.000 inwoners) Figuur 11 Migratiesaldo naar leeftijdsklasse, gemiddeld 2008-2013 Bron: ABF/CBS, bewerking AldusWillem Figuur 12 Levensverwachting (jaar) 2012 Figuur 13 Aandeel bewoners dat aan gezondheidscriterium voldoet, 2012 Bron: Gemeente Den Haag, Gezondheidsmonitor 2012 Bij levensverwachting in goede ervaren gezondheid is er een verschil tussen wijken met en zonder achterstand; deze is veel groter dan bij levensverwachting in het algemeen. Onder bewoners van Haagse achterstandswijken is de levensverwachting in goede ervaren gezondheid bij geboorte bij mannen 58,9 jaar, bij vrouwen 56,4 jaar. Bij bewoners van de niet-achterstandswijken is dat bij mannen 70,5 jaar en bij vrouwen 70,2 jaar. In Den Haag voldoen bewoners van wijken zonder achterstand, hoog opgeleiden en autochtone Hagenaars vaker aan de beweegnorm. Turkse, Marokkaanse en Surinaamse Hagenaars voldoen relatief gezien het minst vaak aan de beweegnorm. Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 11

In Den Haag komt overgewicht meer voor bij mannen, lager opgeleiden, bewoners van wijken met achterstand en niet-werkenden. Ernstig overgewicht komt meer voor onder bewoners van wijken met achterstand, niet-werkenden en gescheiden Hagenaars. In vergelijking met hoog- opgeleiden hebben laagopgeleiden drie maal zoveel ernstig overgewicht (26% versus 8%). Een relatief laag percentage van de Turkse en Marokkaanse Hagenaars geeft aan in het afgelopen jaar alcohol gedronken te hebben. Dit is aanzienlijk hoger bij autochtone en overig westerse Hagenaars. Overmatig alcoholgebruik komt voor bij 7% van de Hagenaars. Dit wijkt niet sterk af van de landelijke cijfers. Figuur 14 Leefbaarheid 2012 Het betreft samengestelde indicatoren, waarin een groot aantal variabelen is opgenomen; zie de bijlagen voor de onderliggende variabelen en scores op wijk- en buurtniveau. Gestandaardiseerde afwijkingen t.o.v. het nationale gemidddelde (=0) Bron: Leefbaarometer, bewerking AldusWillem Figuur 15 Misdrijven per 1000 inwoners 2012 Figuur 16 Misdrijven per 1000 inwoners 2012 Bron: ABF, Veiligheidsmonitor, bewerking AldusWillem Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 12

c. Vestigingen en werkgelegenheid Figuur 17 Aantal vestigingen (1996=100) Figuur 18 Werkgelegenheid (1996=100) Bron: ABF/LISA, bewerking AldusWillem Den Haag (2013): aantal vestigingen 37.311, aantal banen 251.448; aantal banen per vestiging 6,7 (Nederland 6,2). Sinds het topjaar 2008 is het aantal banen in Den Haag afgenomen van 268.275 naar 251.448, een krimp met 16.827 banen. Figuur 19 Vestigingen naar grootteklasse 2013 Figuur 20 Sectorstructuur banen (2013) Bron: ABF/LISA, bewerking AldusWillem Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 13

Figuur 21 Groei werkgelegenheid 2008-2013 procentueel Figuur 22 Groei vestigingen en werkgelegenheid 2008-2013 Den Haag absoluut Bron: ABF/LISA, bewerking AldusWillem Veranderingen bij kleine sectoren (weinig vestigingen en werkgelegenheid) kunnen procentueel grote uitschieters opleveren, daarom is aan figuur 21 figuur 22 toegevoegd, waarin de absolute groei van het aantal vestigingen en de werkgelegenheids wordt getoond. d. Economie Figuur 23 Toegevoegde waarde naar sectoren 2013 Figuur 24 Bruto toegevoegde waarde totaal ( mln) 2013 Bron: Rabobank Regionaal Economische Thermometer, bewerking AldusWillem Bruto Toegevoegde Waarde is eenvoudig gezegd het verschil tussen de inkoop- en verkoopwaarde van de door bedrijven en instellingen geleverde goederen en diensten. Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 14

Figuur 25 Mutaties economisch presteren 2012-2013 Figuur 26 Rentabiliteit 2013 Bron: Rabobank Regionaal Economische Thermometer, bewerking AldusWillem Economisch resultaat: bedrijfswinsten na aftrek van een gewaardeerd ondernemersloon voor ondernemers (en eventueel meewerkende gezinsleden) die niet op de loonlijst staan in geval het bedrijf geen rechtspersoon is (BV of NV). Dit speelt met name in het kleinbedrijf. Figuur 27 Arbeidsproductiviteit 2013 ( 1.000) Figuur 28 Investeringsratio 2013 Bron: Rabobank Regionaal Economische Thermometer, bewerking AldusWillem Arbeidsproductiviteit: toegevoegde waarde gedeeld door het arbeidsvolume (naar fulltime omgerekende banen, dus gecorrigeerd voor deeltijdbanen). Sectorstructuur (in industrie is arbeid gewoonlijk productiever dan in bijvoorbeeld de dienstverlening) en schaalgrootte zijn van invloed op de arbeidsproductiviteit. Investeringsratio: investeringen gerelateerd aan de bruto toegevoegde waarde. Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 15

Figuur 29 Rentabiliteit eigen vermogen 2013 Figuur 30 Solvabiliteit 2013 Bron: Rabobank Regionaal Economische Thermometer, bewerking AldusWillem Rentabiliteit Eigen Vermogen: het economisch resultaat gerelateerd aan het eigen vermogen. Solvabiliteit: het eigen vermogen + reserves en voorzieningen gerelateerd aan het totale geïnvesteerde vermogen. Het eigen vermogen dient als buffer om tegenvallers op te vangen en als basis voor toekomstige investeringen en groei. Doorgaans wordt een minimale solvabiliteit op ca 30% gesteld. Figuur 31 MKB en Grootbedrijf Den Haag Figuur 32 MKB en Grootbedrijf Nederland Bron: Rabobank Regionaal Economische Thermometer, bewerking AldusWillem Hier gehanteerde definitie midden- en kleinbedrijf: bedrijven met minder dan 100 werknemers; vaak (met name in Europees verband) wordt de grens op 250 werknemers gelegd. Bedrijfsresultaat: zonder aftrek gewaardeerd ondernemersloon (i.t.t. economisch resultaat, zie figuur 25). Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 16

Figuur 33 Leegstand kantoorruimte medio 2014 Figuur 34 Uitgeefbaar Bedrijventerreinen 2013 Bron: DTZ Zadelhoff, CBS, IBIS, bewerking AldusWillem Binnen de grotere regio worstelt Gouda met een zeer hoge kantorenleegstand (31%). De leegstand van Leiden bevindt zich op het Haagse niveau. De kantorenvoorraad in Den Haag omvat 4.080.000 m 2 (Rijswijk 876.000 m 2, Leidschendam-Voorburg 297.000 m 2 en Zoetermeer 639.000 m 2 (medio 2014)). Den Haag beschikt over 337 ha bedrijventerrein, waarvan nog 16 ha uitgeefbaar is (waarvan 4 ha terstond). Binnen de regio bevinden de grootste arealen bedrijventerreinen zich in Den Haag en Zoetermeer (205 ha). Andere gemeenten met nog uit te geven bedrijventerreinen zijn Zoetermeer (29 ha, waarvan 7 ha terstond en Rijswijk (0 ha terstond, 15 ha niet-terstond). Belangrijkste kantoorlocaties Den Haag en omgeving 1. Nieuw Centrum 2. Beatrixkwartier 3. CS Kwadrant 4. Congrescentrum e.o. 5. In de Boogaard 6. Hoornwijck 7. Rokkeveen 8. Binckhorst 9. Laakhaven HS 10. Ypenburg 11. Forepark 12. Plaspoelpolder 13. Delft-Noord 14. Hofzichtpark/Mariahoeve 15. Boerhavelaan 16. Stadshart Zoetermeer Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 17

e. Detailhandel Figuur 35 Detailhandelsaanbod (m2/1000 inwoners) Figuur 36 Detailhandelsleegstand (m2/1000 inwoners Bron: ABF, Locatus, bewerking AldusWillem Den Haag beschikt over 730.000 m2 winkelverkoopoppervlakte detailhandel. (2014; Zoetermeer 183.000 m2, Leidschendam-Voorburg 103.000 m2,, Rijswijk 88.000 m2). In Den Haag stond begin 2014 7,3% van de verkooppunten en 14,8% van het winkelverkoopoppervlakte leeg, duidelijk meer dan landelijk (6,9% resp. 10,5%).; regionaal 7,2%/12,3%, Rijswijk 8,2%/11,8%, Leidschendam-Voorburg 10,1%/11,1%, Zoetermeer 4,8%/5,8%. Figuur 37 Koopkrachtbinding 2011 Figuur 38 Koopkrachttoevloeiing 2011 Bron: Rabobank Koopstromenmonitor, bewerking AldusWillem Koopkrachtbinding: de mate waarin de inwoners van een gemeente hun bestedingen in de eigen gemeente doen; de koopkrachtbinding neemt over het algemeen toe naarmate een gemeente meer stedelijk is, reden om in de figuren de mate van stedelijkheid als benchmark te nemen. In het algemeen hebben de dagelijkse bestedingen een hogere koopkrachtbinding dan niet dagelijks, anders gezegd: voor de dagelijkse boodschappen reist men minder ver dan voor niet-dagelijkse (w.o. mode en luxe, in en om huis, vrije tijd etc.). Koopkrachttoevloeiing: de mate waarin de detailhandel omzet van buiten de eigen gemeente aantrekt. De cijfers betreffen de bestedingen van Nederlandse consumenten, c.q. binnenlandse bestedingen. Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 18

Figuur 39 Belangrijkste herkomstgemeenten detailhandelsontvangsten Den Haag Figuur 40 Belangrijkste bestemmingsgemeenten detailhandelbestedingen inwoners Den Haag Bron: Rabobank Koopstromenmonitor, bewerking AldusWillem Gemeten vanuit de detailhandelsbedrijven die in Den Haag gevestigd zijn, c.q. consumenten die in Den Haag wonen. f. Arbeidsmarkt Figuur 41 Arbeidsparticipatie 2012 Figuur 42 Werkgelegenheidsfunctie 2012 Bron: CBS, LISA, bewerking AldusWillem Arbeidsparticipatie: het deel van de bruto beroepsbevolking (bevolking in de leeftijdsklasse 15-65 jaar dat actief is op de arbeidsmarkt, d.w.z. werkt of zou willen werken). Werkgelegenheidsfunctie: aantal banen (ongeacht arbeidsduur) gerelateerd door de omvang van de beroepsbevolking; landelijk bedraagt de werkgelegenheidsfunctie 102%. Mede doordat mensen meer dan 1 baan kunnen hebben (en door kwalitatieve aansluitingsproblemen op de arbeidsmarkt) is er desondanks nog sprake van werkloosheid. Den Haag telt ca 256.000 banen bij een beroepsbevolking van 234.000 personen. In regionaal perspectief: 67,8% van het aantal banen, 63,4% van de beroepsbevolking. Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 19

Figuur 43 Kenmerken beroepsbevolking Figuur 44 Werkloosheid Bron: CBS, UWV, bewerking AldusWillem Verdeling naar leeftijdsklasse, etniciteit en onderwijsniveau (per indeling telt het op naar 100%). Werkloosheid: percentage is het aantal geregistreerde werkzoekenden afgezet tegen de beroepsbevolking, iedereen van 15 tot 65 jaar die 12 uur of meer per week werkt (werkzame beroepsbevolking) en iedereen die wil en kan werken en actief op zoek is naar werk voor 12 uur of meer per week (werkloze beroepsbevolking). Figuur 45 Pendelbalans (2011) Figuur 46 Pendelrelaties Den Haag (2011) Bron: CBS, bewerking AldusWillem Ook hier is sprake van een regionale (en niet: lokale) arbeidsmarkt, wat zich vertaalt in (veel) pendel. Pendel wordt gemeten in eenheden van 100 personen, waardoor in figuur 46 kleinere gemeenten een zelfde waarde (lijken te) hebben. Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 20

g. Wonen Figuur 47 Eigendomsverhoudingen 2012 Figuur 48 Woningvoorraad naar type woningen Bron: ABF, CBS bewerking AldusWillem Den Haag telt ca 246.600 woningen, waarvan iets minder dan de helft (115.600) koopwoningen. Particulier huur: anders dan huur via woningcorporaties (sociale huur). De gemiddelde woningbezetting is 2,1 personen (regionaal 2,1, landelijk 2,3). Meergezinswoningen betreft appartementen, flats etc. Figuur 49 WOZ-waarden 2014 ( 1.000) Figuur 50 Woningdichtheid (woningen/woonha) Bron: ABF, CBS bewerking AldusWillem Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 21

Figuur 51 Vraagprijs per m2 2014 en mutatie 2009-2014 Figuur 52 Huishoudens met huurtoeslag 2010 Bron: ABF, CBS bewerking AldusWillem De gemiddelde vraagprijs per m2 betreft de prijs van de aangeboden woningen en staat los van de daadwerkelijke transactieprijs. De omvang en samenstelling van het pakket aangeboden woningen zijn daarop van invloed. Figuur 53 Loan to Value 2012 Figuur 54 Schatting vraag en aanbod koopwoningen Den Haag naar prijsklasse ( 1.000) 2012 Bron: WoOn2012, bewerking AldusWillem Loan to Value: in WoOn2012 door respondenten opgegeven geleende bedrag vs. de door de eigenaren geschatte verkoopwaarde; aantal huishoudens in Den Haag onder water : 24.750 (23,2% van alle huishoudens met een eigen woning). Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 22

Figuur 55 Verleende bouwvergunningen Den Haag Figuur 56 Verleende bouwvergunningen Nederland Bron: ABF, CBS bewerking AldusWillem Figuur 57 Verhuiswensen naar segment Figuur 58 Energielabel woingen 2013 Bron: WoOn (2012), CBS bewerking AldusWillem Figuur 59 Gemeentelijke woonlasten 2014 Figuur 60 OZB percentage Bron: WoOn (2012), CBS, bewerking AldusWillem Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 23

h. Gemeentelijke financiën Figuur 61 Baten en lasten per 1.000 inwoners 2014 Figuur 62 Lasten per 1.000 inwoners 2014 Bron: CBS, bewerking AldusWillem Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 24

3. Bijlagen Bijlage a Leefbaarheidscores wijken en buurten Den Haag Leefbaarheidscores wijken en buurten Den Haag Totaalscore Leefbaarometer Samenstelling bevolking Sociale samenhang Publieke ruimte Veiligheid Voorzieningen Woningvoorraad Den Haag - Oostduinen - - - - - - - Den Haag - Belgisch Park zeer positief 31 11 25-34 -2-14 Den Haag - Westbroekpark uiterst positief 41 47 8-10 -17 22 Den Haag - Duttendel zeer positief 28 32-15 -2-22 8 Den Haag - Nassaubuurt zeer positief 33-14 0-29 11 31 Den Haag - Uilennest zeer positief 36 33 5-5 29-28 Den Haag - Duinzigt zeer positief 35 37-1 -3 7-14 Den Haag - Waalsdorp zeer positief 38 24-3 -14-17 8 Den Haag - Arendsdorp zeer positief 30 26 5-17 21 24 Den Haag - Van Hoytemastraat e.o. zeer positief 41 10 2-17 30-14 Den Haag - Archipelbuurt zeer positief 35 29 5-15 33 17 Den Haag - Van Stolkpark en Scheveningse Bosjes uiterst positief 38 38 6-5 5 37 Den Haag - Oud Scheveningen positief 17-2 7-42 15-19 Den Haag - Vissershaven positief 8 8 33-44 27-16 Den Haag - Scheveningen Badplaats positief 17 1 6-38 33-10 Den Haag - Visserijbuurt positief 19 15 0-40 35-2 Den Haag - Rijslag zeer positief 22 23 1-33 28 5 Den Haag - Duindorp positief 12-4 -7-45 4-10 Den Haag - Statenkwartier zeer positief 33 1-5 -23 47 35 Den Haag - Geuzenkwartier zeer positief 25 15 12-30 42 5 Den Haag - Zorgvliet zeer positief 35 35 5-15 41 27 Den Haag - Stadhoudersplantsoen zeer positief 32-3 3-23 45 18 Den Haag - Sweelinckplein e.o. zeer positief 28-3 11-28 49 37 Den Haag - Bloemenbuurt-West zeer positief 36 17 7-20 27-6 Den Haag - Bloemenbuurt-Oost positief 21 9-1 -26 39-28 Den Haag - Bomenbuurt zeer positief 22-4 2-25 46-17 Den Haag - Vogelwijk zeer positief 39 14 3-12 7 22 Den Haag - Bosjes van Pex positief 19-4 -17-24 37-33 Den Haag - Bohemen en Meer en Bos positief 30 28-4 -23-12 -39 Den Haag - Ockenburgh zeer positief 24 13 12-26 -28 7 Den Haag - Kijkduin zeer positief 32 26-2 -22-18 -6 Den Haag - Kraayenstein positief 26-3 26-34 -19-36 Den Haag - Kerketuinen en Zichtenburg - - - - - - - Den Haag - Houtwijk positief 7-2 30-30 2-32 Den Haag - Kom Loosduinen positief 13 14 7-29 14-36 Den Haag - Waldeck-Zuid positief 6 14 7-38 25-38 Den Haag - Nieuw Waldeck positief -4 5 46-43 14-32 Den Haag - Rosenburg positief 4 16-5 -33-1 -34 Den Haag - Componistenbuurt positief 29 25 0-27 3-43 Den Haag - Waldeck-Noord zeer positief 33 44 3-20 -2-38 Den Haag - Vruchtenbuurt zeer positief 31 4 1-27 32-14 Den Haag - Eykenduynen positief 23-5 -1-27 18-28 Den Haag - Heesterbuurt positief -12-14 3-42 31-26 Den Haag - Valkenboskwartier positief -19-16 -6-45 45-6 Den Haag - Rond de Energiecentrale matig positief -36-18 -2-49 40-13 Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 25

Leefbaarheidscores wijken en buurten Den Haag Totaalscore Leefbaarometer Samenstelling bevolking Sociale samenhang Publieke ruimte Veiligheid Voorzieningen Woningvoorraad Den Haag - Koningsplein en omgeving positief 5-25 14-42 47 15 Den Haag - Zeeheldenkwartier positief -5-24 -3-44 48 2 Den Haag - Willemspark zeer positief 30 7 2-22 37-1 Den Haag - Haagse Bos zeer positief 22 47-22 -23 26-20 Den Haag - Landen matig positief -36 6 18-42 14-40 Den Haag - Kampen matig positief -31 0-2 -39-12 -47 Den Haag - Merlot zeer positief 32 4 12-7 -14 18 Den Haag - Burgen en Holstein matig positief -21 7 5-37 23-44 Den Haag - Bezuidenhout-West matig positief -43-6 -10-36 5-29 Den Haag - Bezuidenhout-Midden zeer positief 32 5-7 -18-2 -14 Den Haag - Bezuidenhout-Oost positief 13-21 1-34 19-29 Den Haag - Huygenspark matig -45-19 2-49 37-24 Den Haag - Rivierenbuurt-Zuid matig -38-32 -9-49 3-39 Den Haag - Rivierenbuurt-Noord matig positief -35-18 -2-48 -4-20 Den Haag - Kortenbos matig positief -18 1 2-49 44-30 Den Haag - Voorhout zeer positief 24 13 9-38 47 14 Den Haag - Uilebomen matig positief -29-20 -13-48 46-14 Den Haag - Zuidwal matig positief -30-18 1-49 47-25 Den Haag - Schildersbuurt-West negatief -50-17 -21-49 37-31 Den Haag - Schildersbuurt-Noord negatief -50-14 -6-50 35-36 Den Haag - Schildersbuurt-Oost negatief -50-19 -15-49 -5-33 Den Haag - Transvaalkwartier-Noord matig -50-17 -4-49 36-30 Den Haag - Transvaalkwartier-Midden matig -50-10 -17-49 14-23 Den Haag - Transvaalkwartier-Zuid matig -50-9 -29-48 -2-23 Den Haag - Rustenburg matig positief -26-18 3-42 24-21 Den Haag - Oostbroek-Noord matig positief -36-21 -5-47 41-29 Den Haag - Oostbroek-Zuid matig positief -43-12 4-46 -1-28 Den Haag - Venen, Oorden en Raden matig -48-9 -2-37 12-41 Den Haag - Zijden, Steden en Zichten matig positief -48 5 1-40 7-36 Den Haag - Dreven en Gaarden matig positief -46 4-14 -29 4-39 Den Haag - De Uithof positief 14 45-14 0-20 -39 Den Haag - Morgenstond-Zuid matig positief -47 1 0-39 44-43 Den Haag - Morgenstond-West matig positief -40 4-15 -43 45-37 Den Haag - Morgenstond-Oost matig positief -45 16-13 -43 48-42 Den Haag - Zuiderpark positief 7 40 25-37 3-39 Den Haag - Moerwijk-Oost matig -49 9-10 -34-5 -38 Den Haag - Moerwijk-West matig -49 4 4-47 25-46 Den Haag - Moerwijk-Noord matig positief -47 2 7-39 -1-42 Den Haag - Moerwijk-Zuid matig -49-10 -6-46 -8-45 Den Haag - Groente- en Fruitmarkt matig -49-2 19-47 7-28 Den Haag - Laakhaven-Oost matig -47-12 20-47 11-35 Den Haag - Laakhaven-West matig -50-19 32-46 -5-43 Den Haag - Spoorwijk matig -49-16 -37-44 5-3 Den Haag - Laakkwartier-West matig positief -41-25 -1-43 10-26 Den Haag - Laakkwartier-Oost matig positief -33-27 -4-43 32-31 Den Haag - Noordpolderbuurt matig -49-18 -3-46 38-33 Den Haag - Binckhorst matig -49 18 13-49 -2-44 Den Haag - Erasmus Veld positief -11-5 14-25 -11 6 Den Haag - Hoge Veld positief -15-21 -36-15 6 3 Den Haag - Parkbuurt Oosteinde zeer positief 32-3 11-20 -10 13 Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 26

Leefbaarheidscores wijken en buurten Den Haag Bron: Leefbaarometer 2013 Totaalscore Leefbaarometer Samenstelling bevolking Sociale samenhang Publieke ruimte Veiligheid Voorzieningen Woningvoorraad Den Haag - Lage Veld positief -8-19 31-28 -7 1 Den Haag - Zonne Veld positief -9-12 -25-24 -13 5 Den Haag - Vlietbuurt zeer positief 22-14 -3 5-1 16 Den Haag - Vliegeniersbuurt - - - - - - - Den Haag - De Reef - - - - - - - Den Haag - Bosweide zeer positief 34 0-26 -20-12 44 Den Haag - Tredingerbuurt - - - - - - - Den Haag - De Venen matig positief -32-47 -49-35 -24 11 Den Haag - Morgenweide positief -5-15 -29-26 2 10 Den Haag - Singels positief -4-13 -7-34 -9 17 Den Haag - Waterbuurt positief -9-14 27-29 -20 18 Den Haag - De Rivieren - - - - - - - Den Haag - De Lanen positief -7-26 -46-22 -23-15 Den Haag - De Velden positief 1-17 -36-32 -9 9 Den Haag - De Vissen positief 2-3 -36-31 -16 11 Den Haag - Rietbuurt matig positief -28-45 -49-18 -25-19 Den Haag matig positief -24-5 -2-40 22-21 Zeer negatief Negatief Matig Matig positief Positief Zeer positief Uiterst positief Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 27

Bijlage b Samenstelling Leefbaarometer Woningvoorraad Dominantie vrijstaande woningen Dominantie tweekappers Dominantie flats met meer dan 4 verdiepingen Dominantie etagewoningen Dominantie boerderijen en tuinderijen Dominantie stedelijke statuswoningen Dominantie suburbane statuswoningen Dichtheid Percentage sociale huurwoningen Dominantie 1940-1959 bouw Dominantie 1970-1979 bouw Dominantie vroegnaoorlogs (1945-1960) Dominantie vooroorlogse bouw (tot 1940) Publieke ruimte Waarde verkochte huurwoningen Aandeel sloop Geluidsbelasting railverkeer Geluidsbelasting totaal Nabijheid groot water Groene ruimte tussen vroegnaoorlogse bouw Water in de wijk Uitzicht op binnenwater Voorzieningenniveau Nabijheid supermarkt Nabijheid bankfiliaal Nabijheid groot winkelcentrum Bevolkingssamenstelling Aandeel niet-werkende werkzoekenden Dominantie inkomens tot 2x modaal Dominantie minimuminkomens Dominantie inkomens meer dan 2x modaal Aandeel niet-westerse allochtonen Aandeel hoogopgeleiden Sociale samenhang Dominantie middelbare paren zonder kinderen Dominantie jonge paren zonder kinderen Dominantie oudere paren zonder kinderen Dominantie jong alleenstaand Dominantie middelbaar alleenstaand Aandeel ouderen Aandeel gezinnen met kinderen Homogeniteit gezinnen met oudere kinderen Homogeniteit gezinnen met jonge kinderen Dominantie eigenaar bewoners Verhuizingen (mutatiegraad) Veiligheid Vernielingen Verstoring openbare orde Geweldsmisdrijven Diefstal uit de auto Overlast Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 28

Bijlage c Coalitieakkoord 2014 2018 gemeente Den Haag Titel: Vertrouwen op Haagse Kracht Partners: D66, PvdA, HSP, VVD en CDA College: Jozias van Aartsen, burgemeester (2008) Ingrid van Engelshoven (D66) Rabin Baldewsingh (PvdA) Joris Wijsmuller (Haagse Stadspartij) Boudewijn Revis (VVD) Karsten Klein (CDA) Tom de Bruijn (D66) Belangrijkste (inhoudelijke) punten beleidsakkoord Vertrouwen op Haagse Kracht Van nazorg naar voorzorg Hagenaars actiever betrekken bij hun leefomgeving, meer invloed, budget en verantwoordelijkheden voor stadsdelen Kennis, innovatie & ondernemerschap Uitbouwen van sterke clusters (zoals vrede en recht, toerisme, veiligheid, ICT en congressen); The Hague Security Delta (HSD) laten uitgroeien tot het grootste Europese kenniscluster op het gebied van veiligheid, passend bij Internationale Stad van Vrede en Recht; extra werving van congressen Verkennen wenselijkheid en haalbaarheid van een telecom campus Aantrekken van grote internationale blockbusters die de stad op de kaart zetten en 100.000 bezoekers trekken Rafelranden aan de stad toestaan, de Binckhorst niet aanharken maar ruimte laten aan initiatieven Betere aansluiting beroepsonderwijs en ondernemingen Samenwerking met andere steden voor aantrekken internationale spelers; hét internationale bestuurscentrum en dé ontmoetingsplek waar globale vraagstukken worden omgezet in duurzame en toepassingsgerichte oplossingen, zoals mensenrechten en fair trade In MRDH-verband oprichting International and Economic Development Board Onderzoeken haalbaarheid Museum voor Vrede en Recht Meer accountmanagers bij gemeente Voortzetting bestaande OZB vrijstelling voor startende ondernemers, belastingpauze voor kleine ondernemers en ZZP- ers met een laag inkomen Meer ruimte voor ambulante handel en terrassen Waaier aan potjes bundelen in één samenhangend Economische Fonds Wijkeconomie en lokaal ondernemerschap stimuleren Transformatie van leegstaande kantoren met oog voor kleinschalige bedrijfshuisvesting en broedplaatsen Versterken Haagse Markt Afspraken met ondernemers over social return (mensen aan het werk helpen) en duurzaamheid Aanspreekpunt voor ondernemers in de wijk en stimuleren samenwerking tussen ondernemers, zoals in Bedrijfsinvesteringszones Samen met de universiteit en hogescholen onderzoek hoe het winkelaanbod te vernieuwen Intensivering programma Creatieve Stad Meer ambachtelijke bedrijven (De Binckhorst en bedrijventerreinen in de stad), ook t.b.v. lager opgeleide werklozen Versterken kwaliteit Scheveningen en Binnenstad t.b.v. T&R Meer mensen aan het werk Focus op jongeren zonder startkwalificatie, schoolgaande jongeren op zoek naar een stage of leerwerkbaan, en jongeren met een niet westerse achtergrond; aanpak taalachterstanden Sociaal Akkoord met bedrijfsleven voor 10.000 nieuwe banen in vier jaar Extra investeringen in onderwijs, participatie en werk Intensiveren aanpak van schooluitval en verzuim; meer stageplekken, incl. sociale stages Inzet Haagse leerwerkcheques, opleidingsvouchers en startersbeurs Gebruik social return bij aanbestedingen Efficiëntie en ondernemerschap bij Haeghe Groep Wederkerigheid bij werkzoekenden, vrijwilligerswerk en mantelzorg, inzet taaltoets Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 29

Onderwijs Voortzetting ontwikkeling brede buurtscholen, waarin kinderopvang, peuterspeel zalen, onderwijs en andere maatschappelijk partners Deltaplan Cultuureducatie Medegebruik buurtbewoners groene schoolpleinen, gymzalen en schoolgebouwen Minder zwakke scholen, meer aandacht voor excellentie Meester gezel formule, overdracht vakkennis van meester naar leerling Versterking academisch klimaat, samenwerking met de universiteiten van Leiden, Delft en Rotterdam; aantrekkelijker studentenstad (huisvesting, verenigingen) Versterking beroepsonderwijs door samen met bedrijfsleven en onderwijs te investeren in vakcolleges, vakmanschapsroutes en techniekonderwijs Minder armoede Schulden voorkomen en schuldhulpverlening Gratis Openbaar Vervoer voor 65+ ers met een Ooievaarspas Harde aanpak sociale fraude Investeren in kerngebieden Opnieuw inrichten buitenruimte Binckhorst Aanpak rotte kiezen met Wijkontwikkelingsmaatschappij (WOM) Opknapbeurt voor de Noordboulevard tot aan het Zwarte Pad Oplossing voor uitzichtloze situatie van de Pier Integrale gebiedsontwikkeling Spui, Turfmarkt, verlengde Nieuwe Haven en Schedeldoekshaven Wijkaanpak en buitenruimte Volledige integratie wijkenaanpak in alle stadsdelen, voorrang waar extra inzet geboden is Inzet leefbaarheidscan en veiligheidscan Ruimte voor private (bewoners) initiatieven Pleinen en stadsentrees opknappen Meer reuring op straat en op het water Stadslandbouw en stadstuintjes op braakliggende grond Wonen en duurzaamheid Meer organische ontwikkeling van de stad, verbetering van de bestaande voorraad, transformatie van leegstand, veel meer oog voor individuele wensen en kansen voor mensen Transformeren van kantoren naar woningen, verduurzamen van woningen, ombouwen van verzorgingshuizen naar woon /zorgcombinaties; meer particulier opdrachtgeverschap en wooncoöperaties Bij nieuwbouw norm van 30% sociale woningbouw, extra studentenhuisvesting, combinaties van functies in flexibele bestemmingsplannen Luchtkwaliteit verbeteren en in 2040 klimaatneutraal Uitbouw Netwerk Randstadrail en ambitieus programma voor uitbreiding en verbetering van fietsvoorzieningen Woonpact met maatschappelijke partners om woningvoorraad te verduurzamen Revolving fund om initiatieven van particulieren en bedrijven te ondersteunen Zorg, cultuur, sport Klimaat van permanente innovatie, eigenaarschap, vraaggerichtheid en inspraak van belangen en cliëntenorganisaties, zorg op het juiste niveau. Organisatieopzet per stadsdeel, incl. budget; niet van het kastje naar de muur sturen Structurele verzachting van de Rijksbezuiniging op de huishoudelijke hulp Versterking cultureel ondernemerschap en onderlinge samenwerking Investeren in het creatief en innovatief klimaat door middel van broedplaatsen, zoals Maakhaven, de Besturing en rafelranden. Verdere uitbouw succesvolle Buurthuis van de Toekomst Investeren in buurtsportcoaches Jaarlijks tenminste één groot internationaal aansprekend sportevenement: herkenbaarheid, trots, banen Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 30

Bijlage d Rabobank Regio Den Haag Missie We zijn (dagelijks) van betekenis voor onze klanten en samenleving. Visie (klantbeloftes) Betrouwbaar De Rabobank maakt duidelijke afspraken met mij en komt deze na. Samen sterker De Rabobank deelt informatie en netwerken waarmee ik mijn voordeel kan doen. Altijd persoonlijk Ik kan altijd een adviseur spreken die weet wie ik ben en die voor mij een stap extra zet. Actieve deelname Ik ervaar dat de Rabobank investeert in mijn leefomgeving. Gericht op nu & morgen Ik word op voordelen en risico s gewezen, zonder dat ik hier om hoef te vragen. Kernwaarden Integer - Respect - Professioneel Duurzaam Kerncijfers 2014 Balanstotaal 6,6 mrd (3e Rabobank van Nederland) Bedrijfsresultaat voor voorzieningen 30 mln Formatie 530 fte Coöperatief dividend Naast sponsoring wordt er op dit moment op jaarbasis 550,000 van de winst beschikbaar gesteld voor maatschappelijke en culturele doeleinden. Rabobank verbindt Rabobank wil een verbindende factor van betekenis zijn door mensen, bedrijven, instellingen en overheden met elkaar te verbinden, zonder dat daar een direct commercieel belang aan ten grondslag ligt. De verbindende rol die Rabobank van nature vervult, is de manier om lokale betrokkenheid invulling te geven. Dit doen we op onze thema s: leefbaarheid in zorg en wonen economische vitaliteit duurzaamheid banking for food Voorbeelden hiervan zijn: de Culturele Business Case, de Kracht van de Ondernemer, Ondernemersplein, Leren omgaan met Geld, ook het ondersteunen van starters en het organiseren van andere netwerkevenementen en workshops passen hierbij. Directie en (sleutel)medewerkers vervullen een belangrijke rol als verbinder en geven de lokale betrokkenheid gestalte. Zij dienen zichtbaar te zijn, voor klanten, voor leden, maar ook voor personen of partijen daarbuiten. De regio die de nieuwe bank gaat bedienen is te groot om dit allemaal centraal te doen. In de verschillende gemeenten is een eigen gezicht van Rabobank nodig, met een goed netwerk in de gemeenschap. Juist met het verdwijnen van de functie van fysieke kantoren is het zaak dat directie en medewerkers van de bank zichtbaar zijn. Dat geeft de bank een menselijk gezicht. Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 31

Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 32

Bijlage e Colofon Samenstelling AldusWillem Willem van der Velden www.alduswillem.nl In opdracht van Rabobank Regio Den Haag Afsluitdatum 16 december 2014 De in deze publicatie gepresenteerde cijfers zijn gebaseerd op gegevens uit door ons betrouwbaar geachte in- en externe bronnen, waaronder CBS, ABF, gemeente Den Haag, Haaglanden, UWV Werkbedrijf, Leefbaarometer, Rabobank Regio Den Haag, Rabobank Nederland. Gegevens uit deze bronnen zijn op zorgvuldige wijze in de analyses verwerkt. Rabobank Regio Den Haag en AldusWillem aanvaarden echter geen enkele aansprakelijkheid voor het geval dat de in deze publicatie neergelegde gegevens of prognoses onjuistheden bevatten. Het betreft algemene informatie die aan veranderingen onderhevig is. Foto s Den Haag Online Marketing / Jurjen Drent Visie en Feiten Den Haag Feiten en cijfers 2015 33

Rabobank Regio Den Haag