Naar een Cultuurhistorische Ontwikkelvisie Zuidoost Friesland 1. Inleiding, opmaat In het Gebiedskader Zuidoost Fryslân 2007-2013 heeft het gebied vier permanente speerpunten aangewezen. Een van de vier is Cultuur, Cultuurhistorie en Taal. Teneinde meer focus te krijgen op de vervolgaanpak van het permanente speerpunt Cultuurhistorie is op 19 mei 2011 door het Gebiedsplatform het symposium Cultuurhistorie Zuidoost Fryslân georganiseerd, voor met name bestuurders en politici in het gebied. Belangrijk onderdeel daarin vormde de bestuurlijke context en het debat dat die dag is gevoerd tussen portefeuillehouders van alle vijf gemeenten van Zuidoost Fryslân aangaande de kansen en het ontwikkelpotentieel voor het gebied vanuit dit perspectief. Bij haar vergadering van 24 juni 2011 heeft het Gebiedsplatform ingestemd en voorgenomen om samen te koersen op de vorming van een Ontwikkelvisie Cultuurhistorie Zuidoost Fryslân (eerder genaamd Ontwikkelagenda cultuurhistorie Zuidoost Fryslân). Met het als gebied in samenhang en gezamenlijkheid inzetten van het traject heeft het Gebiedsplatform te kennen gegeven dat de Ontwikkelvisie in zijn opdracht, aanpak en uiteindelijk resultaat niet een vrijblijvend geheel zal zijn. Ontwikkelvisie en Uitvoeringsprogramma Cultuurhistorie Een visie en uitvoeringsprogramma die een meerjarig karakter zullen hebben met als inzet het focussen op die zaken vanuit de cultuurhistorie die (minimaal) gemeentegrens overschrijdende belanghebbenden zal kennen en die bindend zijn voor (minimaal) Zuidoost Fryslân als gebied of voor een deel daarvan. Bij dit laatste wordt ook grensoverschrijdend gekeken, omdat in het symposium is geconstateerd dat, naast een gezamenlijke historie, niet alleen de vijf gemeenten meer gezamenlijks hebben op dit punt, maar ook dat de omliggende gebieden (Drenthe en Overijssel) hiermee onlosmakelijk samenhangen in hun cultuurhistorie en erfgoed. De beoogde ontwikkelvisie mondt uit in een gezamenlijke Uitvoeringsagenda Cultuurhistorie Zuidoost Friesland. Een eenduidig uitvoeringsgerichte agenda op samenhangende, regionale of minimaal bovengemeentelijke schaal met een meerjarig perspectief en looptijd. Cultuurhistorie, wat kun je ermee? In het proces om daartoe te komen zal tevens de vraag worden betrokken van : cultuurhistorie, wat kun je er mee? Waarmee wordt gedoeld op de functie die cultuurhistorie kan hebben in het gebied en binnen de gebiedsontwikkeling van de streek. Hoewel Cultuurhistorie het vertrekpunt is in het voorgenomen ontwikkeltraject, is dat zeker niet het eindpunt. De werkingssfeer zal idealiter in meerdere werkvelden zijn doorwerking hebben zoals Recreatie en Toerisme, Cultuur, Onderwijs, Landschap, Natuur en Leefbaarheid. Als ontwikkelvisie geeft dit een solide basis voor een samenhangende ontwikkeling, dito acties en projecten vanuit Cultuurhistorie Zuidoost Fryslân voor het gebied. Zo nodig en pagina 1
mogelijk worden de Ontwikkelvisie en het Uitvoeringsprogramma Cultuurhistorie ZOF uiteindelijk onderdeel van de Streekagenda Zuidoost Fryslân waarin een en ander zijn formele beslag en bestendiging moet vinden. Te volgen proces De aanpak om tot de Ontwikkelvisie en het uitvoeringsprogramma Cultuurhistorie Zuidoost te komen, is stapsgewijs. Dit proces begint met een inventarisatie van de belangrijkste ontwikkelingen in Zuidoost Friesland, die het gebied op unieke wijze in cultuurhistorisch opzicht interessant hebben gemaakt. In de hierna volgende inhoudelijke afbakening, in hoofdzaak van de hand van de historicus Cor Trompetter, vindt u daarvan een eerste aanzet als gezamenlijke, inhoudelijke basis en vertrekpunt voor het te vervolgen traject. 2. Uitgangspunten bij het traject Ontwikkelvisie Cultuurhistorie Zuidoost Friesland Uitgangspunt is dat in een cultuurhistorische ontwikkelvisie van Zuidoost Friesland recht gedaan wordt aan de belangrijkste ontwikkelingen in onze streek, het gebied van de huidige gemeenten Heerenveen, Ooststellingwerf, Opsterland, Smallingerland en Weststellingwerf en relevante grensgebieden, zoals Frederiksoord-Wilhelminaoord en De Oude Venen. Hierbij vatten we het begrip cultuur op in de brede zin: het geheel van menselijke activiteiten die geleid hebben tot de huidige verhouding tussen mens, natuur en landschap. Het moge duidelijk zijn dat deze thematische benadering geen uitputtende opsomming van de geschiedenis van het gebied kan omvatten. Politiek en bestuur zal alleen aan de orde komen wanneer dit van invloed geweest is op de ontwikkeling van de verhouding natuur, mens, landschap. Bij de uitwerking zal specifiek gekeken moeten worden naar de mogelijkheden tot visualisering en presentatie. 3. Inleiding cultuurhistorie Zuidoost Friesland Meer dan welk deel van onze provincie dan ook is de cultuurgeschiedenis van ons gebied de geschiedenis van het landschap. In veel grietenijen in het Noorden en Westen van de provincie is de ruimtelijke structuur vrijwel onveranderd gebleven tussen de late Middeleeuwen en de tweede helft van de twintigste eeuw. De dorpen en steden van de twintigste eeuw zijn dezelfde als omstreeks 1500, de strijd tegen het water is nog steeds dezelfde strijd. Behoudens de aanleg van dijken heeft het landschap door de eeuwen heen hier weinig verandering ondergaan. Dit in tegenstelling tot ons gebied waar de geschiedenis van het landschap zich op een totaal andere wijze heeft voltrokken. Dit samenspel tussen mens en landschap willen we in zes thema s samenvatten. pagina 2
4. Thematische invalshoek Thema 1. Van prehistorie tot late middeleeuwen. Het ontstaan van het landschap, natuurlijk en door mensenhand Voor de bewoningsgeschiedenis van ons gebied is de rol van De Lende, De Kuunder/Tsjonger en het Âlddjip, groot geweest. Deze riviertjes, ontstaan aan het einde van de laatste ijstijd verdelen de westelijk uitlopers van het Drents plateau die nu het zuidoosten van Friesland vormen De eerste mensen vestigden zich langs deze riviertjes en begonnen met ontwateren en ontginnen ten behoeve van de landbouw. De door deze activiteiten veroorzaakte maaiveldverlaging zorgde er voor dat ze hoger gelegen gebieden moesten opzoeken, de plaats waar de hedendaagse dorpen zich bevinden. Oude kerkhoven verspreidt over heel Zuidoost Friesland herinneren daar nog aan. Andere dorpen, Brongerga, Kloesewier, zijn zelfs geheel verdwenen. Tot aan de late middeleeuwen was het landschap weliswaar langzamerhand wat veranderd onder invloed van menselijk handelen, maar van een fundamentele verandering van de verhouding mens-natuur was nog geen sprake. In verhouding tot andere gebieden vinden we weinig grootschalige ontginningen. Hoewel er wel enige activiteit van kloosters (Smalle Ee) was, was deze kleiner dan in de veel welvarender grietenijen in het klei- en veenweide gebied. Kenmerkend is wel dat de belangrijke nederzettingen pas zijn ontstaan in de zestiende en zeventiende eeuw: Heerenveen, Drachten, Gorredijk. Voor andere dorpen, zoals Noordwolde en Appelscha, geldt dat het centrum onder invloed van ontwikkelingen na 1600 van plaats is veranderd. De relatie tussen het landschap en de oorspronkelijke bewoners kan samengebracht worden in het eerste thema. Thema 2. Zuidoost Friesland als frontier Al in de Middeleeuwen werd duidelijk dat Zuidoost Friesland een grensgebied was landweren, bijvoorbeeld in Bakkeveen, Elsloo en Blesdijke, herinneren hieraan. Het grens karakter bleek in de tachtigjarige oorlog, toen, totdat Steenwijk en Groningen definitief in Staatse handen waren overgegaan, van Zuidoost Friesland, meer dan andere gebieden van het gewest Friesland in de frontlijn lag. Nog duidelijker werd dit in 1672-3 toen de Friese waterlinie ook daadwerkelijk een redelijk effectieve verdedigingslijn bleek te zijn. Thema 3. De verveningen en de turfcompagnieën van de zeventiende en achttiende eeuw De eerste aanzetten tot de grote verandering vinden we in de zestiende eeuw, toen de turfwinning langzamerhand op gang begon te komen. De zeventiende en achttiende eeuw hebben voor een totale transformatie van het landschap gezorgd in de hoge venen. Alleen de gronden die vanouds bij de boerderijen hoorden bleven onaangetast, maar overal waar geld te verdienen viel met de turfwinning, ging het landschap over de kop, door toedoen van door geldschieters uit het westen van het land gestichte veencompagnieën. De pagina 3
Compagnonsvaarten met bijbehorende wijkenstelsels werden gegraven. Wat achterbleef waren gronden waarop zich uitgestrekte heidevelden ontwikkelden. Deze gronden zijn later ten dele, dikwijls na herontginning aan het landbouw areaal toegevoegd. Een andere deel bleef liggen als heide voor het steken van plaggen dat als strooisel in de poststallen gebruikt werd. Plaatselijk gebeurde dit op een schaal die herstel onmogelijk maakte. Hierdoor ontstonden de zandverstuivingsgebieden rond Appelscha, Beetsterzwaag en Bakkeveen. In andere gebieden, zoals de Âlde Feanen, bleef er zompig onland met moerassen over. Thema 4. De natte verveningen van de negentiende eeuw en hun nawerking Terwijl de verveningen die in de zeventiende en achttiende eeuw plaatsvonden met weinig sociale onrust gepaard gingen, was dat in de negentiende eeuw anders. Niet alleen vormde dit opnieuw een grote ingreep in het landschap, in het bijzonder in de dalen van De Lende, De Kuunder/Tsjonger en het Âlddjip maar zorgde ook voor grote sociale onrust. De stakingen in de natte verveningen, ontstaan door erbarmelijke leefomstandigheden, lage lonen en vaak gedwongen winkelnering, zijn bijna synoniem geworden met de sociale strijd en de arbeidersbeweging die vanaf het vierde kwart van de negentiende eeuw in ons gebied zo sterk aanwezig was. De strijd tegen de armoede én de pogingen die gedaan werden ter verlichting van de ellende, zoals de vlechtnijverheid en het ambachtsonderwijs kunnen het vierde thema vormen. Bovendien waren er dorpen ontstaan door achterblijvende veenarbeiders, of door armen waarvoor elders geen plaats was (Jubbega, de Velden rond Noordwolde waar mensen uit de Koloniën van de Maatschappij van Weldadigheid zich vestigden Noordwolde-Zuid). In beide gevallen leidde dit tot nieuwe bewoning en nieuw grondgebruik. Thema 5. Herenhuizen en lustoorden: de rol van de aristocratie (Oranjewoud, Beetsterzwaag) De rol die de adel gespeeld heeft in ons gebied is een andere geweest dan in veel andere delen van Friesland. Waar het in kleine grietenijen in de zeventiende en achttiende eeuw mogelijk was met relatief weinig grond veel politieke invloed te verwerven was dit in de grote grietenijen van Zuidoost Friesland veel minder het geval. Dit neemt echter niet weg dat er een periode van adellijke bloei geweest is, en er aanzienlijke adellijke bezittingen waren. Zo hebben de Van Harens hun sporen in Weststellingwerf achtergelaten, de Haersma s in Smallingerland. In de negentiende en twintigste eeuw waren het vooral gemengd adellijk burgerlijke families die Beetsterzwaag en Oranjewoud en het bijzondere karakter van het landschap rond deze plaatsen vorm hebben gegeven. De rol van deze aristocratie kan binnen dit thema worden samengevat. Thema 6. Nieuwe bedreigingen nieuwe kansen De laatste grote verandering van het landschap vond in de twintigste eeuw plaats. We kunnen hier verschillende fase in onderscheiden. De kanaliseringen van De Tsjonger/Kuunder (1887/1888) en De Lende in de jaren 20, de DUW projecten uit de jaren 30, de woningsaneringen uit de jaren 50 en de ruilverkavelingen uit de tweede helft van de 20 ste eeuw hebben tezamen met de opkomst van de grootschalige landbouw gezorgd voor pagina 4
een nieuwe transformatie van het landschap. Hiernaast hebben bevolkingsgroei en industriële ontwikkelingen grote delen van de gemeenten Heerenveen en Smallingerland blijvend veranderd, waarbij slechts in beperkte mate aandacht geweest is voor het behoud van cultuurhistorische elementen. Tenslotte is er de tegenbeweging van het ROM gekomen, waarin naar een nieuwe evenwicht tussen menselijk ingrijpen en natuurlijke omgeving wordt gezocht. Notitie van de hand van historicus dr. Cor Trompetter: gebiedsprofiel van Zuidoost-Fryslân ten behoeve van de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân, februari 2012 pagina 5