VR 2019 0504 MED.0144/2 STRATEGISCH PLAN HULP- EN DIENSTVERLENING AAN GEDETINEERDEN 2015-2020 TUSSENTIJDSE EVALUATIE 2018 Globale stand van zaken
Inhoud Samenvatting... 1 Inleiding... 3 Globale stand van zaken... 4 Signalen en aanbevelingen ten behoeve van de Vlaamse Regering... 4 Geen vlotte (door)start... 6 Realisaties binnen het STRAP 2015-2020... 7 Bijsturingen op actieniveau... 10 Afkortingenlijst... 12 i
Samenvatting De Vlaamse Regering keurde op 17 juli 2015 het strategisch plan 2015-2020 inzake de hulp- en dienstverlening aan gedetineerden goed. Dit plan verduidelijkt hoe de betrokken beleidsdomeinen op bovenlokaal niveau werken aan de verdere uitbouw van de hulp- en dienstverlening. Hiernaast blijft de reguliere werking in de gevangenissen doorlopen en worden ook lokaal bijkomende initiatieven genomen (cfr. lokale actieplannen). Na bijna drie jaar geeft dit rapport tussentijds zicht op de uitvoering van het strategisch plan. Daarbij is het belangrijk om stil te staan bij de context waarin de hulp- en dienstverlening vorm krijgt. De gevangenissen in ons land beleven erg woelige tijden. Dit heeft voornamelijk te maken met de opdracht die het Directoraat-Generaal Penitentiaire Inrichtingen (DG EPI) kreeg om deze legislatuur een grondige besparing op personeelskosten te realiseren. Dit Anders Werken leidde tot hervormingen in de werkroosters en het dag-regime, met vakbondsacties en personeelstekorten tot gevolg. Die leid(d)en tot het beperken en/of annuleren van hulp- en dienstverleningsaanbod en zorg(d)en ervoor dat prioriteiten anders gelegd moesten worden. Ook 2018 kondigt zich nog niet aan als een jaar waarin de stabiliteit wordt teruggevonden. Op basis van deze tussentijdse evaluatie formuleert de gemengde commissie volgende aanbevelingen aan de Vlaamse Regering: Gezien de moeilijke context waarin de hulp- en dienstverlening vorm krijgt: blijf investeren in specifieke vorming en ondersteuning voor de medewerkers van deze hulpen dienstverlening; zet in op de versterking van de samenwerking en het overleg met het Directoraat-Generaal Penitentiaire Inrichtingen. Dit met betrekking tot de personeelsinzet ten behoeve van de continuïteit van het (groeps)aanbod, de operationalisering van detentieplanning, het geïntegreerd gedetineerdenbeheer en de initiatieven op vlak van gedifferentieerde strafuitvoering. Gezien digitalisering niet meer weg te denken is uit onze samenleving, en veel aanbod ondertussen meer en meer exclusief digitaal wordt ontwikkeld: maak samen met DG EPI internettoepassingen, meer bepaald digitaal hulp- en dienstverleningsaanbod met mogelijkheden tot interactie, toegankelijk voor gedetineerden (weliswaar op een veilige manier). Gezien woonproblemen als gevolg van detentie voor veel gedetineerden een realiteit zijn, en huisvesting een cruciale factor is in de re-integratie van ex-gedetineerden: maak werk van een huisvestingsbeleid voor ex-gedetineerden en zorg voor coördinatie tussen het beleid en de praktijk, op federaal, Vlaams én lokaal niveau. Gezien de nieuwe bevoegdheden voor Vlaanderen naar aanleiding van de zesde staatshervorming: zorg dat er duidelijkheid komt in het kader voor de uitbouw van gezondheidszorg voor gedetineerden, en in de nieuwe subsidiekaders op het raakvlak welzijn-justitie. 1
2
Inleiding Op 8 maart 2013 werd het decreet betreffende de organisatie van de hulp- en dienstverlening aan gedetineerden goedgekeurd. Met dit decreet verankerde de Vlaamse Regering de organisatie van hulp- en dienstverlening aan gedetineerden structureel binnen haar beleidsvoering. Daarnaast wilde de Regering de samenwerking tussen de verschillende betrokken beleidsdomeinen nog versterken en komen tot een meer integrale beleidsplanning, -uitvoering en -evaluatie. Het decreet voorziet daarom o.a. in de opmaak van een strategisch plan (STRAP) per legislatuur. Hierin geeft de Vlaamse Regering aan hoe zij de organisatie van de hulp- en dienstverlening binnen de verschillende betrokken beleidsdomeinen zal vormgeven gedurende vijf jaar. Dagelijks zetten actoren uit verschillende beleidsdomeinen en organisaties zich in om hun hulp- en dienstverlening toegankelijk te maken voor gedetineerden. Dit vergt heel wat overleg en praktische organisatie. In elke gevangenis zet het beleidsteam de gezamenlijke lijnen uit. Via tweejaarlijkse actieplannen wordt de reguliere werking verder verankerd en verdiept. Daarnaast keurde de Vlaamse Regering op 17 juli 2015 het strategisch plan 2015-2020 goed. Dit plan verduidelijkt hoe de betrokken beleidsdomeinen op bovenlokaal niveau werken aan de verdere uitbouw van de hulp- en dienstverlening. Na bijna drie jaar geeft dit rapport zicht op de uitvoering van het strategisch plan. Daarbij is het belangrijk te benadrukken dat de voorbije periode woelig was, zowel voor het gevangeniswezen als voor de organisatie van de hulp- en dienstverlening aan gedetineerden. De besparing op personeelskosten bij het Directoraat-Generaal Penitentiaire Inrichtingen had hervormingen in de werkroosters en het dag-regime, met vakbondsacties en personeelstekorten tot gevolg. Die leidden tot het - geregeld last minute annuleren van hulp- en dienstverleningsaanbod en zorgden ervoor dat prioriteiten anders gelegd moesten worden. Ook 2018 kondigt zich nog niet aan als een jaar waarin de stabiliteit wordt teruggevonden. Toch bouwen de hulp- en dienstverlenende actoren verder aan de ingeslagen weg en zijn we er ook in geslaagd om vooruitgang te boeken rond een aantal thema s. Dit evaluatierapport geeft een globale stand van zaken van de uitvoering van het STRAP 2015-2020. We starten met enkele aandachtspunten en aanbevelingen voor de verdere uitvoering van het strategisch plan in 2018-2020. Vervolgens kaderen we de context waarin de hulp- en dienstverlening tot stand komt. Daarbij is er aandacht voor de factoren die maakten dat bepaalde acties vertraging opliepen of die maken dat een bijsturing op actieniveau op zijn plaats is. Tot slot geven we een overzicht van de belangrijkste realisaties binnen dit strategisch plan. 3
Globale stand van zaken Signalen en aanbevelingen ten behoeve van de Vlaamse Regering De gevangeniscontext De context waarbinnen de hulp- en dienstverlening aan gedetineerden tot stand komt, brengt heel wat uitdagingen met zich mee en dit zal ook de komende jaren zo blijven (zie verder). De gemengde commissie pleit er dan ook voor om te blijven investeren in specifieke vorming en ondersteuning van de medewerkers van deze hulp- en dienstverlening. Daarnaast is het belangrijk om in te zetten op de versterking van de samenwerking en het overleg met de FOD Justitie, meer bepaald het Directoraat- Generaal Penitentiaire Inrichtingen (DG EPI). Van de reeds geschetste evoluties vragen zeker de personeelsinzet ten behoeve van de continuïteit van het (groeps)aanbod, de operationalisering van detentieplanning, het geïntegreerd gedetineerdenbeheer en de initiatieven op vlak van gedifferentieerde strafuitvoering om betrokkenheid vanuit Vlaanderen. Daarbij kunnen samen met DG EPI pistes onderzocht worden om vanuit de Vlaamse bevoegdheden (gedeeltelijk) aan deze evoluties/knelpunten tegemoet te komen. Digitalisering De ambitie van DG EPI op vlak van digitalisering was bij het begin van het strategisch plan groot. Prison Cloud stond in de steigers. Voor de hulp- en dienstverlening enerzijds een noodzakelijke ontwikkeling aangezien veel aanbod in de samenleving ondertussen meer en meer exclusief digitaal wordt ontwikkeld. Anderzijds is het ook uitdagend voor de hulp- en dienstverlening om digitale hulp- en dienstverleningsmodules specifiek voor gedetineerden te ontwikkelen. Voorlopig blijft Prison Cloud echter steken in de experimentele fase in de gevangenis van Beveren (bv. online dagboek). De onmogelijkheid voor gedetineerden om digitale toepassingen te gebruiken dreigt op relatief korte termijn tot problemen te leiden, o.a. voor het organiseren van bepaald onderwijsaanbod, het afnemen van examens voor de Examencommissie, het behalen van diploma s en certificaten, het toeleiden van externe partners en het openstellen van online zelfhulpmodules. Als antwoord op het uitblijven van de uitrol van Prison Cloud, wordt vanuit het beleidsdomein onderwijs het digitale leerplatform PRIMO (Prison Moodle) gehanteerd om bepaalde uitdagingen het hoofd te bieden. Dit leerplatform is ter beschikking in vier gevangenissen. Vanuit diverse onderwijspartners is er de uitdrukkelijke vraag dit systeem verder uit te rollen naar andere gevangenissen om zo toch tegemoet te komen aan problemen die zich op korte termijn zullen aandienen, zoals het organiseren van examens voor de Examencommissie, uitbreiding aanbod gecombineerd onderwijs, enz. Ondanks de voordelen die het PRIMO systeem biedt in de praktijk, wensen we er vanuit de gemengde commissie toch op te wijzen dat dergelijke ontwikkelingen eveneens als signaal kunnen gelden dat beleidsdomeinen bij gebrek aan het uitblijven van Prison Cloud eigen initiatieven ontwikkelen. Deze aparte investeringen doen vragen rijzen bij de efficiëntie ervan. Het is eigenlijk noodzakelijk dat internettoepassingen, meer bepaald digitaal hulp- en 4
dienstverleningsaanbod met mogelijkheden tot interactie, (weliswaar op een veilige manier) toegankelijk gemaakt worden voor gedetineerden. Complexe noden en behoeften De druk op de hulp- en dienstverlening komt er niet enkel vanuit de context waarin men moet functioneren en de uitdaging om dit goed te organiseren, maar ook vanuit de noden van gedetineerden. Die zijn divers en dikwijls ook complex. Er komen geregeld signalen van meervoudige problematieken en de zeer hoge prevalentie van psychische en psychiatrische problemen. Dit in een context waarbij ook de diversiteit aan culturele achtergronden van gedetineerden en de talen waarin ze (niet) kunnen communiceren verder uitdijt. Die groeiende complexiteit en de blijvende overbevolking in combinatie met het beperkte beschikbare kader vergroten de permanente druk en ervaring dat de uitdagingen veel groter zijn dan de mogelijkheden om er op in te spelen en aan de behoeften tegemoet te komen. Woonbeleid voor ex-gedetineerden Woonproblemen als gevolg van detentie zijn voor veel ex-gedetineerden een realiteit. Tijdens de detentie verliezen vele gedetineerden hun woonst. Het vinden van een nieuwe verblijfplaats vanuit de gevangenis is om verschillende redenen niet evident. Het systeem van de strafuitvoering heeft een grote weerslag op de huisvesting want de datum waarop men vrij komt kan niet met zekerheid voorspeld worden. Het huren van een woning op de privé- of sociale woonmarkt is ook moeilijk omdat de meeste gedetineerden onvoldoende middelen hebben om een huurwaarborg of een aantal maanden huur vooraf te betalen. De onduidelijke datum van vrijlating bemoeilijkt ook de doorstroming naar de thuislozenzorg. Een snelle oplossing voor deze problemen ligt niet voor de hand en vraagt coördinatie tussen het beleid en de praktijk en dit op federaal, Vlaams én lokaal niveau. De gemengde commissie blijft de nood en de verwachting formuleren om een beleid uit te zetten op vlak van wonen voor ex-gedetineerden, gezien de grote impact die huisvesting heeft op de re-integratie. Nieuwe bevoegdheden voor Vlaanderen De laatste staatshervorming heeft ook een impact voor de hulp- en dienstverlening aan gedetineerden. Momenteel met nog heel wat vragen over de concrete impact op de organisatie van de gezondheidszorg. De besprekingen die in dit kader gestart zijn met FOD Justitie en FOD Volksgezondheid zullen dus een bepalende rol spelen. In tussentijd zijn er een aantal zaken al effectief opgenomen (zie boven). Een duidelijk kader zal echter helpen om een nieuw algemeen gezondheidsbeleid voor gedetineerden te ontwikkelen. Wat de overheveling van de Justitiehuizen betreft, stellen we vast dat de krijtlijnen voor hun nieuwe werking momenteel ter bespreking voorliggen in het Vlaams Parlement. De afstemming van diverse subsidiekaders op het raakvlak welzijn-justitie verloopt trager dan vooropgesteld. Vanuit de gemengde commissie is er bezorgdheid dat door deze vertraging expertise verloren gaat. 5
Geen vlotte (door)start Het decreet en het strategisch plan boden een stevige basis om de hulp- en dienstverlening te versterken en te verdiepen. In dezelfde periode kreeg het Directoraat-Generaal Penitentiaire Inrichtingen (DG EPI) de opdracht om deze legislatuur een grondige besparing op personeelskosten te realiseren. Er werd ook een aanwervingsstop ingevoerd. Het project Anders Werken beheerste de context waarin de hulp- en dienstverlening ingebed is. Er was veel sociale onrust, er waren hervormingen in de werkroosters en het dag-regime, er waren vakbondsacties, personeelstekorten die leidden tot het - geregeld last minute annuleren van hulp- en dienstverleningsaanbod. In de gevangenissen van Brussel en Brugge was en is de impact hiervan het grootst, vooral voor het groepsaanbod. Zo is er in de gevangenis van Brugge zelfs volledige stopzetting van het groepsaanbod sinds september 2016. Vanaf september 2018 zou er terug perspectief zijn om opnieuw op te starten in de gevangenis van Brugge. In de plaats van een versterking te realiseren, diende men zich op veel plaatsen te focussen op het behouden van het bestaande aanbod. De impact was duidelijk in de evaluaties van de lokale actieplannen: deze context had impact op het aanbod, op de uitvoering van geplande acties en op de wijze waarop de samenwerking en de ondersteuning door DG EPI van de hulp- en dienstverlening georganiseerd was. Zo verdween op meerdere plaatsen de vormingsagent (penitentiair beambte) die een schakelfunctie had in de praktische organisatie van de hulp- en dienstverlening tussen de hulp- en dienstverleners en het penitentiair personeel. Ook 2018 kondigt zich nog niet aan als een jaar waarin de stabiliteit wordt teruggevonden. De sociale onrust is nog niet voorbij. De inspanningen binnen DG EPI om bijkomend aan te werven in 2017 leveren voorlopig nog niet het verhoopte resultaat. De instroom kan de uitstroom van personeel onvoldoende compenseren. Er waren ook verschillende wijzigingen in de strafuitvoering. Zo was er een uitbreiding van elektronisch toezicht, de invoering van het verlengd penitentiair verlof, en de uitstroom van geïnterneerden naar de forensisch psychiatrische centra. Er is momenteel veel in beweging, zonder de duidelijkheid waar dit toe gaat leiden. Welke groep geïnterneerden zal in de gevangenis blijven, waar en met welke noden op vlak van hulp- en dienstverlening? Is het verlengd penitentiair verlof een tijdelijke maatregel en hoe kunnen we een zinvol hulp- en dienstverleningstraject uitbouwen in dit regime,? Er is onder andere bezorgdheid dat deze maatregel de optie om voor strafeinde te gaan - die steeds meer gedetineerden lijken te verkiezen lijkt te versterken. Dit verkleint de mogelijkheid van de hulp- en dienstverlening om bij het reintegratieproces invloed uit te oefenen. Concreet stellen we vast dat het minder evident is tot zelfs niet mogelijk voor gedetineerden onder VPV om gebruik te kunnen maken van de gevangenisbibliotheek, dat ze bepaalde opleidings- en vormingstrajecten of hulpverleningstrajecten niet kunnen verderzetten. De plannen om meer in te zetten op gedifferentieerde strafuitvoering 1 zijn onder andere door de besparingscontext nog niet tot uitvoering gebracht. Gedifferentieerde strafuitvoering zal een grote invloed hebben op de organisatie van de hulp- en dienstverlening. Een meer gediversifieerde aanpak 1 Met verschillende initiatieven wil Justitie het penitentiaire landschap de komende jaren grondig hervormen. Het gaat onder andere over de bouw en renovatie van de gevangenisinfrastructuur, nieuwe wetgeving inzake strafuitvoering en het inzetten op detentieplanning. Het streefdoel is een gevangenispopulatie die minder dan 10.000 gedetineerden telt. Daarnaast wordt een meer gepaste en diverse strafuitvoering geambieerd. Op die manier hoopt men de reclassering van gedetineerden te bevorderen en recidive te verminderen. 6
t.o.v. de classificatie, plaatsing en begeleiding van gedetineerden brengt ongetwijfeld kansen met zich mee om beter tegemoet te komen aan de diverse problemen en sterktes van gedetineerden. Tot nog toe blijft het voor de hulp- en dienstverlenende actoren onduidelijk hoe deze plannen concreet vorm zullen krijgen. We herhalen de reeds formeel aan DG EPI gestelde vraag om als gemengde commissie deel uit te maken van de stuurgroep van dit strategisch project. Het is immers de logica zelve dat een gedifferentieerde strafuitvoering enkel kan mits afstemming op het hulp- en dienstverleningsaanbod. Het meest opvallend is de ambitie om een transitiehuis te openen. Het wetgevend werk, dat duidelijkheid zal geven over de specifieke plaats in de strafuitvoering, de beoogde doelgroep, is momenteel nog lopende. De gezondheidssituatie van gedetineerden en de organisatie van de gezondheidszorg in de gevangenissen zijn grondig onderzocht. Momenteel zijn de gesprekken tussen Volksgezondheid en Justitie gestart over de organisatie van de gezondheidszorg. Dit op basis van de KCE-studie. De gemeenschappen worden bij deze organisatie betrokken. Ook bredere maatschappelijke tendensen als vermaatschappelijking van de zorg, participatie van de doelgroep vonden via de hulp- en dienstverlening hun weg naar de gevangenissen. Er was o.a. praktijkonderzoek naar participatie van gedetineerden in Gent en naar het inzetten van vrijwilligers bij de re-integratie van ex-gedetineerden in Antwerpen. Realisaties binnen het STRAP 2015-2020 In het kader van dit strategisch plan werden de voorbije jaren verschillende stappen vooruit gezet. We creëerden via regelgeving, projecten, vorming, ondersteuning en andere initiatieven een verhoogde aandacht voor bepaalde problematieken en/of deelgroepen binnen de gedetineerdenpopulatie. Soms resulteerde dit ook al in concrete (mogelijkheden tot) uitbreiding van het hulp- en dienstverleningsaanbod voor gedetineerden en/ of hun directe sociale omgeving. De uitbouw van het onderwijsaanbod binnen de gevangenissen In 2016 gebeurde een evaluatie van het onderwijsaanbod voor gedetineerden. De stuurgroep onderwijs aan gedetineerden heeft op basis hiervan een actieplan met ondersteunende beleidsaanbevelingen voor de uitbouw van het opleidingsaanbod in gevangenissen uitgewerkt. In het kader van de uitbouw van leertrajectbegeleiding werden twee specifieke projecten opgestart: het project buiten de muren in de gevangenis Hoogstraten (waarbij men vanuit detentie opleidingen alsook eventueel bijhorende stages buiten de muren wenst op te starten) en het ESF-project Learning Inside Out in de gevangenissen van Ieper, Ruiselede en Brugge (waarbij de dienstverlening van Leerwinkel West-Vlaanderen toegankelijk wordt gemaakt voor de gedetineerdenpopulatie). In 2017 werd het Europees Erasmus+ -project Foriner, waarbij afstandsonderwijs aan buitenlandse gedetineerden centraal staat, verder uitgewerkt. In het voorjaar 2017 werden in totaal vijftien pilootprojecten opgezet tussen negen Europese landen. Vocvo was in meerdere pilootprojecten ontvanger van cursusmateriaal voor buitenlandse gedetineerden in Vlaamse en Brusselse gevangenissen. Ondanks de beperkingen op vlak van digitalisering, werd ook initiatief genomen om een digitaal pilootproject op te zetten voor een Britse gedetineerde in de gevangenis Brugge. 7
De resultaten van deze pilootprojecten zijn door de Vrije Universiteit Brussel verzameld in een onderzoeksrapport. Op basis van dit onderzoeksrapport en onder supervisie van een internationaal samengesteld adviescomité Foriner werden beleidsaanbevelingen geformuleerd. Dit zowel naar politieke structuren op Europees als nationaal niveau met als doel (digitaal) afstandsonderwijs voor buitenlandse gedetineerden op de kaart te zetten. Uitbreiding van het aanbod voor geïnterneerden De aandacht voor de uitstroom van geïnterneerden uit gevangenissen naar meer gepaste zorg en dienstverlening is de voorbije jaren sterk verhoogd. Verschillende niveaus in het aanbod zijn ondertussen goed uitgebouwd. De Vlaamse overheid zet een beleidscoördinator inzake zorg- en hulpverlening aan geïnterneerden in de nieuwe Forensisch Psychiatrische Centra (FPC) in Gent en Antwerpen in. Het Vlaamse actieplan zorg- en dienstverlening aan geïnterneerden werd in 2017 geactualiseerd. In dit kader wordt ook het aanbod vanuit VAPH voor geïnterneerden met een handicap die in aanmerking komen om de gevangenis of andere settings te verlaten, uitgebreid. De Centra Geestelijke Gezondheidszorg (CGG) zijn betrokken in het netwerkoverleg en de verbeterprojecten in het kader van het federaal masterplan internering. De aanpak van radicalisering d.m.v. de hulp- en dienstverlening Er werd een actieplan Radicaliseringsbeleid binnen hulp- en dienstverlening aan gedetineerden uitgewerkt en de medewerkers van de hulp- en dienstverlening worden ondersteund in het omgaan met deze problematiek. In 2016 werden binnen het Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin (WVG) twee Vlaamse consulenten aangeworven in functie van de aanpak van radicalisering in de gevangenissen. Deze consulenten worden ingezet ter versterking van de hulp- en dienstverlening. Ze begeleiden zelf disengagement-trajecten en nemen een ondersteuningsfunctie op ten aanzien van hulp- en dienstverleners die ook met geradicaliseerde gedetineerden werken (consult, intervisie, samenwerking op cliëntniveau). In 2016-2017 werden zowel opleidingen georganiseerd voor hulp- en dienstverleners op het terrein als lokale ondersteuningsinitiatieven aangeboden. Actieve participatie van gedetineerden Voortbouwend op de ervaring en het eerder onderzoek in de gevangenis Gent bracht de Rode Antraciet vzw bestaande praktijken rond participatie van gedetineerden in kaart en experimenteerde met een methodiek voor participatie bij gedetineerden. Er werd ook een toolkit ontwikkeld. Via een Europees project (Prisoners Active Citizenship) worden nu volop voorbeelden uit andere sectoren, organisaties, het buitenland, e.d. verkend. Aandacht voor behoeftegericht werken De voorbije jaren groeide de aandacht voor behoeftedetectie en behoeftegericht werken binnen de organisatie van de hulp- en dienstverlening, o.a. door het behoefteonderzoek dat werd uitgevoerd in de gevangenis van Antwerpen. Uit de evaluatie van de lokale actieplannen blijkt dat verscheidene beleidsteams de voorbije jaren stappen gezet hebben om de hulp- en dienstverlening op maat van 8
specifieke doelgroepen uit te bouwen. Ook in een aantal recente wetenschappelijke onderzoeken wordt een focus gelegd op een bepaalde deeldoelgroep binnen de gedetineerdenpopulatie. Zo stijgt de aandacht voor behoeften van oudere gedetineerden, anderstalige/ buitenlandse gedetineerden, gedetineerden met een verslavings- of andere psychische problematiek, enzovoort. Knelpunten op vlak van sociale administratie en huisvesting in kaart gebracht Via de opmaak van praktijkoverzichten en beleidsdossiers werden de knelpunten die gedetineerden ervaren bij (de voorbereiding van) hun re-integratie op vlak van huisvesting en sociale administratie uitgebreid in kaart gebracht. Het verzamelde materiaal m.b.t. huisvesting werd onder de aandacht gebracht van het Vlaams Platform Dak- en Thuisloosheid en van de administratie Wonen. Voorlopig leidde dit echter nog niet tot concrete acties. De directe sociale omgeving van gedetineerden actief betrokken Het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk heeft via een internationale literatuurstudie de behoeften van gedetineerden en naastbestaanden in kaart gebracht. Er werd ook een bevraging van gedetineerden en naastbestaanden uitgevoerd in drie Vlaamse gevangenissen om hun noden, behoeften en ervaringen beter te capteren. De resultaten werden toegelicht op een studiedag in oktober 2017 samen met good practice voorbeelden van het terrein. In 2018 zal dit initiatief afgerond worden met een publicatie gebaseerd op de inhoud van de studiedag. De uitbouw van (geestelijke) gezondheidszorg voor gedetineerden De noden op vlak van gezondheidszorg voor gedetineerden, die de voorbije jaren duidelijk zichtbaar gemaakt werden via wetenschappelijk onderzoek, blijven veel hoger dan de beschikbare zorgcapaciteit. De Centra Geestelijke Gezondheidszorg (CGG) brachten in 2017 de grootte van de behandelkloof (i.e. verschil tussen psychische zorgnood bij de gedetineerden en het beschikbare zorgaanbod) in kaart. Deze oefening wordt in 2018 afgerond, rekening houdend met de impact van het project Anders Werken vanuit DG EPI (zie verder). In 2017 startte de TANDEM-werking op binnen de Vlaamse gevangenissen in opvolging van de centrale aanmeldingspunten. De focus werd verruimd van drughulpverlening naar geestelijke gezondheidszorg. Tandem staat voor Toeleiding en Aanmelding Na Detentie En Meer. Doelstelling is om gedetineerden met een geestelijk gezondheidsprobleem op een kwaliteitsvolle, geattesteerde en continue manier toe te leiden naar de gepaste zorg- en hulpverlening na hun detentie. Deze nieuwe werking wordt in de loop van 2018 geëvalueerd. Er is in de meeste gevangenissen intensief samengewerkt tussen DG EPI en de Vlaamse hulp- en dienstverlening op het vlak van suïcidebeleid. Er wordt ook projectmatig samengewerkt rond drugspreventie, beweging stimuleren, gezonde voeding,... Randvoorwaarden voor uitbreiding van het aanbod via nieuwe regelgeving De voorbije twee jaar werden via de opmaak van nieuwe regelgeving randvoorwaarden gecreëerd voor een toekomstige uitbreiding van het hulp- en dienstverleningsaanbod: 9
- Met art. 105 van het decreet van 15 juli 2016 "houdende diverse bepalingen betreffende het beleidsdomein Welzijn, Volksgezondheid en Gezin is een decretale basis voorzien voor de subsidiëring van initiatieven die voorzien in een herstelgericht en constructief hulp- en dienstverleningsaanbod ten aanzien van daders en slachtoffers. Halverwege 2018 zullen de eerste projecten in dit kader starten. - Het besluit van de Vlaamse Regering van 24 november 2017 over de erkenning en subsidiëring van voorzieningen die ondersteuning bieden aan personen met een handicap in de gevangenis, en van units van geïnterneerden voorziet een uitbreiding van de bestaande werking voor geïnterneerden met verstandelijke handicap naar gedetineerden met een verstandelijke handicap. - Het nieuwe decreet sociaal-cultureel werk, waarin gedetineerden voor het eerst expliciet als kansengroep worden benoemd, is een hefboom voor bestaande cultuuraanbieders om hun aanbod ook binnen de muren te brengen. - In het nieuwe financieringsdecreet voor het volwassenenonderwijs dat in werking treedt op 1 september 2019, werd een nieuwe regeling voor onderwijs aan gedetineerden uitgewerkt, zodat het voor de centra voor volwassenenonderwijs en de centra voor basiseducatie financieel haalbaarder wordt om een onderwijsaanbod uit te bouwen binnen de gevangenismuren. - Op vlak van tewerkstelling van ex-gedetineerden, is het positief dat er in het ministerieel besluit van 11 mei 2017 (dat de aanwervingsincentive voor langdurig werkzoekenden regelt), een bepaling voorzien is die stelt dat - om de periode van 2 jaar (nodig om in aanmerking te komen) te berekenen een periode van detentie gelijkgesteld kan worden met een periode van niet-werkend werkzoekend bij VDAB. Bijsturingen op actieniveau Op basis van deze evaluatie stellen we binnen 6 doelstellingen uit het STRAP 2015-2020 bijsturingen voor op actieniveau. Meer informatie hierover is te lezen in de bijhorende fiches. Oriëntatie van het aanbod op de noden en behoeften van (zwakke) gedetineerden Behoeftedetectie en behoeftegericht werken blijft de komende jaren een belangrijke focus in de organisatie van de hulp- en dienstverlening, net als het bereiken van alle gedetineerden en hun directe sociale omgeving. Kiezen voor één of meer specifieke deelgroepen binnen de populatie bleek echter geen evidente oefening. Voor zover het opportuun is om keuzes te maken, blijken deze sterk te verschillen naargelang de lokale situatie in de gevangenis en/of het domein van de hulp- en dienstverlening waar het om gaat. Daarnaast blijkt de beschikbaarheid van profielgegevens over de gedetineerdenpopulatie een probleem. Het SIDIS-suite systeem van Justitie leent zich moeilijk tot analyse van deze gegevens. Het voornemen van de gemengde commissie om een profielschets te maken (cfr. doelstelling 2 van het STRAP) is dan ook verlaten. Eerder zien we voor de commissie een faciliterende rol, o.a. om inzichten, expertise en goede praktijken te delen over gevangenissen/ domeinen heen. Samenwerking met de Justitiehuizen met het oog op een integraal aanbod tijdens en na detentie 10
Het kader voor de nieuwe werking van de Justitiehuizen is opgenomen in het voorstel van decreet dat momenteel ter bespreking in het Vlaams Parlement voorligt. Pas na afronding hiervan, kan op structurele wijze met de Justitiehuizen worden afgestemd. In een aantal concrete dossiers, zoals Tandem en de aanpak van radicalisering, werd wel al een praktijk van samenwerking en afstemming ontwikkeld. De komende periode zullen de partners uit de hulp- en dienstverlening aan gedetineerden een visie op de samenwerking met de Justitiehuizen uitwerken. Knelpunten op vlak van sociale administratie aanpakken Op basis van het verzamelde materiaal betreffende problemen van gedetineerden op vlak van sociale administratie (cfr. doelstelling 4), besloot de gemengde commissie om in 2018-2020 prioritair in te zetten op het in orde brengen van de identiteitskaart en een referentie-adres voor gedetineerden in het kader van de voorbereiding van hun re-integratie. Hiervoor is overleg nodig met de steden en gemeenten. We blijven daarnaast het werkdocument met de inventarisatie van knelpunten en mogelijke oplossingen actief gebruiken, vullen het aan en delen op deze manier goede praktijken. Afstemming van het VAPH-aanbod en andere actoren voor geïnterneerden De afstemming van het VAPH-aanbod voor geïnterneerden met dat van andere actoren zal anders verlopen dan oorspronkelijk (cfr. doelstelling 6) gepland. Dit heeft te maken met een nieuwe regelgevende en politieke context: de invoering van de persoonsvolgende financiering enerzijds en de verhoogde aandacht voor uitstroom en doorstroom van geïnterneerde personen met een handicap (PMH) uit andere settings (zoals gevangenissen en forensische psychiatrische centra) naar vergunde zorgaanbieders (VZA) van het VAPH anderzijds. In het eerste semester van 2018 zal het nieuwe concept van opvang verder operationeel uitgewerkt worden in nauw overleg met andere actoren. Om de vernieuwde vorm van directe financiering voor de opvang, doorstroom en uitstroom van geïnterneerde PMH mogelijk te maken, moet ook de bestaande PVF-regelgeving in de loop van 2018 worden bijgesteld waar nodig. Tegen eind 2019 verwachten we alleen al met de middelen van het uitbreidingsbeleid, te kunnen voorzien in 110 extra opvangplaatsen. Een lange-termijn aanpak in het kader van radicalisering en gewelddadig extremisme Het plan van aanpak dat werd opgemaakt (cfr. doelstelling 13) wordt in 2018-2020 verder uitgevoerd en herwerkt. Op basis van het onderzoek dat momenteel loopt naar disengagementstrajecten, bereidt de gemengde commissie vanaf augustus 2018 een aanpak op langere termijn voor. Dit zal mogelijks resulteren in een herwerking van het actieplan. De ondersteuning van medewerkers hulp- en dienstverlening aan gedetineerden wordt verdergezet en waar nodig versterkt. Het wegwerken van knelpunten in de re-integratie op vlak van tewerkstelling Sinds de opmaak van het strategische plan is het beleidskader rond tewerkstelling van exgedetineerden volledig hervormd. Verscheidene acties binnen doelstelling 16 dienen dan ook te worden bijgestuurd. Prioritair zullen we aandacht besteden aan de dialoog met de strafuitvoeringsrechtbanken om diverse knelpunten, waaronder de aanpak rond het uittreksel uit het strafregister, onder hun aandacht te brengen en nieuwe manieren van werken te introduceren. 11
Afkortingenlijst AWW: Algemeen Welzijnswerk BVR: Besluit Vlaamse Regering CAW: Centrum Algemeen Welzijnswerk CGG: Centrum Geestelijke Gezondheidszorg CVO: Centrum Volwassenenonderwijs DG EPI: Directoraat-Generaal Penitentiaire Inrichtingen EPD: elektronisch patiëntendossier ESF: Europees Sociaal Fonds ET: elektronisch toezicht FOD: federale overheidsdienst FPC: Forensisch Psychiatrisch Centrum GC: gemengde commissie GGZ: geestelijke gezondheidszorg IMC: Interministeriële Conferentie JWW: Justitieel Welzijnswerk KCE: Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg LIO: Learning Inside Out OCMW: Openbaar Centrum Maatschappelijk Welzijn PMH: personen met een handicap PRIMO: Prison Moodle PVF: persoonsvolgende financiering ROG: Regionale Overlegnetwerken Gehandicaptenzorg STRAP: strategisch plan TANDEM: toeleiding en aanmelding na detentie en meer UFC: Universitair Forensisch Centrum VAPH: Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap VDAB: Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding VOCVO: Vlaams Ondersteuningscentrum Volwassenenonderwijs VPV: verlengd penitentiair verlof VVSG: Vlaamse Vereniging Steden en Gemeenten VZA: vergunde zorgaanbieders WVG: Welzijn, Volksgezondheid en Gezin 12