Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20527 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Kunz, Abraham Jacob Title: Als een prachtig boek : Nederlandse Geloofsbelijdenis artikel 2 in de context van de vroegreformatorische theologie Issue Date: 2013-02-13
Als een prachtig boek
Als een prachtig boek Nederlandse Geloofsbelijdenis artikel 2 in de context van de vroegreformatorische theologie As a Most Beautiful Book Article 2 of the Belgic Confession in the Context of 16 th Century Reformed Theology Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof.mr. C.J.J.M. Stolker, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op 13 februari 2013 klokke 16.15 uur door Abraham Jacob Kunz geboren te Polsbroek in 1970
Promotiecommissie Prof.dr. G. van den Brink (PThU Amsterdam, voorheen: Universiteit Leiden) Prof.dr. C. van der Kooi (VU Amsterdam) Prof.dr. E.G.E. van der Wall (Universiteit Leiden) Dr. J.W. Buisman (Universiteit Leiden) Prof.dr. E.A. de Boer (VU Amsterdam) Prof.dr. G. Marnef (Universiteit Antwerpen) Prof.dr. J. Muis (PThU Amsterdam) Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland.
My aspiration is not of course to enter into the thought-process of long-dead thinkers; it is simply to use the ordinary techniques of historical inquiry to grasp their concepts, to follow their distinctions, to appreciate their beliefs and, so far as possible, to see things their way. Quentin Skinner, Visions of Politics I. Regarding Method, Cambridge 2002
Woord vooraf Meer dan 450 jaar geleden verscheen de Confession de foy (1561), al spoedig in het Nederlands vertaald als Belydenisse des gheloofs (1562). In dit document, dat vandaag vooral bekend is als Confessio Belgica ofwel Nederlandse Geloofsbelijdenis, hebben calvinisten uit de Nederlanden hun geloof onder woorden gebracht. Daarbij was de confessie van meet af aan bedoeld als een akkoord van gemeenschappelijk belijden. De Confession de foy, geschreven door Guy de Brès, destijds predikant te Doornik, brengt ons dus bij de wortels van het Nederlandse calvinisme. Hiermee is een belangrijke motivatie voor dit onderzoek gegeven: we zijn geïnteresseerd in de vroegreformatorische geloofsvoorstellingen, zoals die in de zestiende-eeuwse Nederlanden als kerkelijk belijden werden geboekstaafd. We richten ons hierbij op een facet van de belijdenis, namelijk de wijze waarop mensen kennis van God krijgen. Vanaf 1561 hebben mensen zich met de tekst van de confessie beziggehouden. Dit hoeft niet te verbazen, gezien het feit dat de Confession de foy reeds enkele jaren na verschijnen door kerkelijke vergaderingen als officiële belijdenis werd aanvaard. Eerst gebeurde dit in de Zuidelijke Nederlanden, daarna tijdens de synode van Emden (1571). Toen vanaf 1572 in de Noordelijke Nederlanden ruimte kwam voor kerkelijk leven in calvinistische zin, werd de Confession de foy de belijdenis van de Gereformeerde Kerk. Na het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden kreeg de confessie tevens een functie buiten de kerkmuren. Behalve dominees en ouderlingen moesten ook professoren, schoolmeesters en regenten haar ondertekenen. De Confession de foy brengt ons dus tevens bij de fundamenten van de Nederlandse Republiek. Dat de belijdenis niet slechts is beschouwd als een historisch document van vroegreformatorische Nederlandse calvinisten, mag blijken uit de vele commentaren die gedurende meer dan vier eeuwen op de Confession zijn geschreven. Ze bieden, behalve een uitleg van de confessie, ook een tijdspiegel aangaande theologische themata. Dit brengt ons ten aanzien van artikel 2 bij een tweede motivatie van ons onderzoek, nu van meer dogmahistorische aard: hoe is er naar aanleiding van de confessionele tekst de eeuwen door gedacht en geschreven over God en Zijn openbaring? In vergelijking met de periode van de Nederlandse Republiek heeft de Confession de foy, nu dus NGB genoemd, in onze tijd aan betekenis ingeboet. We kunnen immers niet meer zeggen dat de belijdenis tot het fundament van onze samenleving behoort. Toch functioneert de NGB binnen de kerken die uit de gereformeerde reformatie zijn voortgekomen officieel nog altijd als akkoord van gemeenschappelijk belijden. Dit brengt ons bij de derde motivatie van ons onderzoek, dit keer van systematisch-theologische aard: hoe kan de NGB ons helpen bij een hedendaagse geloofsverwoording én geloofsverantwoording?
8 ALS EEN PRACHTIG BOEK Bij het ontstaan van dit proefschrift zijn verschillende personen nauw betrokken geweest. We noemen ze hier, om onze erkentelijkheid uit te spreken voor hun hulp. Dit geldt vooral voor prof.dr. G. van den Brink, die dit onderzoek als promotor heeft begeleid. Onze gedeelde fascinatie voor de tekst van artikel 2 blijkt uit het feit dat de thematiek van dit onderzoek tevens het onderwerp van zijn oratie was. Hij heeft me echter aangemoedigd om zelfstandig onderzoek te verrichten en daarbij op een eigen manier met de tekst om te gaan. Zijn stimulerende rol kwam tot uiting in de wijze waarop hij met aangeleverde teksten omging: ze werden nauwkeurig gecorrigeerd, met een scherp oog voor een zuivere argumentatie, waar nodig voorzien van kritische vragen, maar altijd met ruimte voor een eigen afweging. Daarnaast danken we prof.dr. C. van der Kooi, die bereid was om als referent op te treden en de tekst door te nemen. Verder noemen we prof.dr. W. Balke, prof.dr. E.A. de Boer, dr. A. Goudriaan, dr. W.H.Th. Moehn, dr. H. Stoevesandt en prof.dr. W. Verboom, die specialistische vragen beantwoordden, originele teksten ter beschikking stelden of, in een enkel geval, delen van dit boek van commentaar voorzagen. De deelnemers aan het promovendiberaad van de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland (sectie systematische theologie) bedank ik voor de inhoudelijke bespreking naar aanleiding van een eerdere versie van het slothoofdstuk. Mw. Petra Pruissers vertaalde de samenvatting in het Engels en Frans. De tekst is nauwkeurig gecorrigeerd door drs. Piet Vergunst. Daarnaast was hij tijdens het hele proces van onderzoek en schrijven op de achtergrond een constante factor, altijd geïnteresseerd in nieuwe vondsten, en daarmee een belangrijke stimulans bij dit onderzoek. In mw. Simone Perreijn bedanken we uitgeverij Boekencentrum voor hun hulp bij de uitgave van deze dissertatie. Mijn vrouw Hanneke en onze kinderen hoef ik niet te bedanken. De vreugde van de een is ook de blijdschap van de ander. Toch wil ik jullie bedanken voor alle liefde, steun en toewijding. Dit proefschrift is geschreven in de pastorie van de hervormde gemeente van Katwijk aan Zee. Ik bedank mijn kerkenraad voor het in mij gestelde vertrouwen om naast een intensief predikantschap te kunnen werken aan een promotieonderzoek. Wat vijf jaar geleden als een hobby begon, is gaandeweg een onderdeel geworden van mijn predikantschap. De kerkelijke situatie van 1561 in de Zuidelijke Nederlanden is weliswaar moeilijk te vergelijken met die van Nederland in 2013. Hetzelfde kan gezegd worden van de culturele verschillen tussen toen en nu. Wat ons echter verbindt met de Zuid-Nederlandse predikant Guy de Brès is de opdracht om verantwoord over God te spreken. In die zin hopen we dat de bestudering van artikel 2 in zijn theologiehistorische context eraan zal bijdragen dat de kerk haar traditie serieus zal (blijven) nemen en, gevoed vanuit haar bronnen, het debat aangaande Gods bestaan en Zijn kenbaarheid ook als een publieke zaak zal blijven voeren.
Inhoudsopgave Woord vooraf 7 Inhoudsopgave 9 Lijst van afkortingen 13 1. Als een prachtig boek 15 1.1 Inleiding 15 1.2 Interpretatie(s) van artikel 2 19 1.3 Methodische verantwoording 20 1.4 Relatie tot eerder onderzoek 23 1.5 Opzet van het onderzoek 24 2. Historische context van NGB artikel 2 26 2.1 Inleiding 26 2.2 Ontstaansgeschiedenis: tijd en plaats 28 2.3 Auteurschap 32 2.4 Genre 37 2.5 Status: un commun accord 42 2.6 Traditiestromen achter de NGB 45 2.7 Tekstuitgaven en tekstgeschiedenis van artikel 2 47 2.8 Artikel 2: tekst in context 53 3. Receptie van artikel 2 voor Barth 56 3.1 Inleiding 56 3.2 S. Maresius: Foederatum Belgium Orthodoxum (1652) 57 3.3 B. Bekker: De Leere der Gereformeerde Kerken (1696) 65 3.4 A. Rotterdam: Zions Roem en Sterkte (1755) 75 3.5 W.H. Gispen: Geloofsbelijdenis der Nederlandsche Gereformeerde Kerk (1869) 78 3.6 J.I. Doedes: De Nederlandsche Geloofsbelijdenis (1880) 80 4. Receptie van artikel 2 vanaf Barth 84 4.1 Inleiding 84 4.2 K. Barth: Kirchliche Dogmatik II/1 (1940) 85 4.3 Th.L. Haitjema: Het barthiaansche bezwaar (1938) 102 4.4 A.A. van Ruler: Natuur en genade (1938) 107 4.5 J. Koopmans: De Nederlandse Geloofsbelijdenis (1939) 111 4.6 A.D.R. Polman: Onze Nederlandse Geloofsbelijdenis (1948) 113 4.7 J.N. Sevenster: De Nederlandse Geloofsbelijdenis critisch beschouwd (1948) 119
10 ALS EEN PRACHTIG BOEK 4.8 K. Schilder: Christelijke religie (1949) 122 4.9 G.C. Berkouwer: De algemene openbaring (1951) 125 4.10 C. Vonk: De Voorzeide Leer (1955) 131 4.11 G.Th. Rothuizen: Zijn openbaring (1961) 133 4.12 H. Berkhof: Die Welterfahrung des Glaubens (1988) 136 4.13 W. Verboom: Kostbaar belijden (1999) 141 4.14 G. van den Brink: Als een schoon boec (2007) 147 4.15 De interpretaties gewogen 153 4.15.1 Interpretatie vanuit het perspectief van de gelovige 154 4.15.2 Boek der Natuur universeel toegankelijk 158 4.15.3 Universele leesbaarheid met daarbij geloofsmatige interpretatie 160 4.15.4 Een coherente interpretatie 160 4.16 Naar een auteursintentionele uitleg 163 5. Godskennis in de geschriften van De Brès 166 5.1 Inleiding 166 5.2 Confession de foy (1561) 167 5.2.1 Analyse van artikel 2 167 5.2.2 Artikel 2 in de context van de Confession de foy 174 5.3 Le Baston de la foy chrestienne (1559) 177 5.3.1 Edities van Le Baston 178 5.3.2 Karakter van Le Baston 181 5.3.3 Godskennis in Le Baston 183 5.4 Naar een auteursintentionele uitleg: een tussenbalans 189 6. NGB artikel 2 en de gereformeerde confessies voor 1561 193 6.1 Inleiding 193 6.2 Openbaring en godskennis in de gereformeerde confessies 194 6.3 Instruction (1537) 200 6.4 Catéchisme de l Eglise de Genève (1542) 210 6.5 Catechismus Ecclesiae Londinensis (1551) 215 6.6 Confessio Gallicana (1559) 217 6.7 NGB artikel 2 in het spectrum van gereformeerde confessies 224 6.7.1 De NGB en de andere confessies 225 6.7.2 Invloed van andere confessies 226 6.7.3 De NGB en de CG over godskennis 227 6.7.4 Conclusie 229 7. Reformatorische stemmen over godskennis 230 7.1 Inleiding 230 7.2 Philippus Melanchthon 232 7.2.1 Loci communes (1521/1535) 232 7.2.2 Commentarii in Epistolam Pauli ad Romanos (1532/1540) 239 7.2.3 Conclusie 245
Inhoudsopgave 11 7.3 Heinrich Bullinger 247 7.3.1 In Sanctissimam Pauli ad Romanos Epistolam (1533) 247 7.3.2 Decades 250 7.3.3 Conclusie 253 7.4 Martin Bucer 254 7.4.1 Metaphrases et Ennarationes perpetuae Epistolarum Pauli Apostoli (1536) 255 7.4.2 Conclusie 262 7.5 Johannes Calvijn 263 7.5.1 Commentarius in Epistolam Pauli ad Romanos (1540) 265 7.5.2 Institutie (1539) 273 7.5.3 Institutie (1559) 282 7.5.4 Conclusie 293 7.6 NGB artikel 2 in de context van de vroegreformatorische theologie 295 7.6.1 Scheppingsmatige godskennis 295 7.6.2 Boekmetafoor 297 7.6.3 Design-argument 298 7.6.4 Comparatief 299 7.6.5 Structuur van artikel 2 301 7.6.6 Conclusie 302 8. De metafoor van de twee boeken 303 8.1 Inleiding 303 8.2 Geschiedenis van de boekmetafoor 304 8.2.1 Vroegchristelijke tijd 304 8.2.2 Middeleeuwen 312 8.2.3 Vroege reformatie 322 8.2.4 Vroegmoderne tijd: de troop bij natuuronderzoekers 331 8.3 De boekmetafoor in artikel 2 337 8.4 Conclusie 341 9. Balans en perspectief 343 9.1 Inleiding 343 9.2 Auteursintenties als hermeneutisch principe 343 9.3 Interpretatie van artikel 2 344 9.3.1 Coherente interpretatie 345 9.3.2 Auteursintentionele interpretatie 346 9.4 Artikel 2 in de huidige theologische discussie 353 9.4.1 Existentieel bezwaar 354 9.4.2 Epistemologisch bezwaar 356 9.4.3 Cultureel bezwaar 360 9.4.4 Christologisch bezwaar 364
12 ALS EEN PRACHTIG BOEK 9.5 Actualisering van artikel 2 371 9.5.1 Gods eerste boek 371 9.5.2 Gods tweede boek 377 Summary 379 Résumé 384 Geraadpleegde bronnen en literatuur 390 Index 402 Curriculum vitae 407
Lijst van afkortingen ABB Archives et Bibliothèques de Belgique (1968-) BCHEWB Bulletin de la Commission de l Histoire des Églises Wallones (1899-) BSHPB Bulletin de la Société d Histoire du Protestantisme Belge (1904-1986) BLGNP D. Nauta (e.a.), Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme, Kampen 1978-2006 CC Corpus Christianorum, Turnhout CO J. Calvijn, Joannis Calvini Opera quae supersunt omnia, G. Baum, E. Cunitz en E. Reuss (ed.), Braunschweig 1863-1900 CG Confessio Gallicana CR Corpus Reformatorum, C.G. Bretschneider en H.E. Bindseil (ed.), Braunschweig 1834-1860 HTR The Harvard Theological Review (1908-) HWPh J. Ritter (red.), Historisches Wörterbuch der Philosophie, Darmstadt 1971 IJST International Journal of Systematic Theology (1999-) JFSE Journal of Faith and Science Exchange (1997-) KT Kerk en Theologie (1950-) NAKG Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis (1900-2006) NGB Nederlandse Geloofsbelijdenis NNBW P.J. Blok en P.C. Molhuysen (red.), Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, Leiden 1911-1937 NTT Nederlands theologisch tijdschrift (1946-) OEV Onder eigen vaandel: driemaandelijksch theologisch tijdschrift (1926-1942) OS J. Calvijn, Joannis Calvini Opera selecta, P. Barth en G. Niesel (ed.), München 1926-1936 PL J.-P. Migne (ed.), Patrologia Latina, Paris 1844-1890 RHPR Revue d Histoire et de Philosophie Religieuses (1921-) SJT Scottish Journal of Theology (1948-) TR Theologia reformata (1958-) TRE G. Krause en G. Müller (red.), Theologische Realenzyklopädie, Berlin 1977-2007 WJT The Westminster Theological Journal (1938-) ZTK Zeitschrift für Theologie und Kirche (1891-)