- Rmguftj Kruislomp. Voor e v e n tu e le vragen kun je te r e c h t b i j R o b e rt W iel in g a, 03402-42257., trindijijcklaan.

H et programma z i e t e r a ls v o lg t u i t. 10.00 u u r. Algemene le d e n v e rg a d e rin g. T o t 12.30 u u r. G ro te pauze. G elegenheid t o t in fo rm e e l c o n ta c t, e te n en d r in k e n, h e t kopen van b ro c h u re s en ander v e rk o o p m a te ria a l en h e t bez ic h tig e n van de t e n to o n s t e llin g. 12.45 u u r. De e e rs te h o o fd s p re k e r. D it is P ro f. T. de Jong. H ij z a l spreken o v e r de e e rs te r e s u l ta te n van h e t IR A S -onderzoek. De IRAS i s een e rg s u c c e s v o lle s a t e l l i e t gew eest, d a t heb je v a s t wel in de k r a n t g e le zen o f op de TV g e z ie n. P ro f. de Jong o n d e rz o e k t de waarnem ingen van de IRAS en komt v e r t e lle n o v e r de v e le o n td e k k in g e n van de s a te l 1 ie t. 14.00 u u r. K o rte pauze. T ijd om even de benen te s tre k k e n. 14.15 u u r. W ilm ar M inke houdt een p r a a tje o v e r h e t z e l f waarnemen van p la n e te n. Heb j e z e l f een t e le - skoop? Ga dan z e l f de p la n e te n onderzoeken. De JWG o rg a n is e e r t d i t ja a r een M a rs -a c tie. A ls j e nog n ie t w eet hoe je mee k u n t doen, dan v e r t e l t W ilm ar j e d a t. 14.35 u u r. Ronald Naar. Z ijn p r a a tje h e e ft a ls t i t e l : H oroskooen, z in o f o n z in? Lees j i j wel eens je horoskoon en g e lo o f je ook w a t d a a rin s ta a t? In v e e l k ra n te n en t i j d s c h r i f t e n staan horoskopen en soms w o rd t e r heel w etenschapoel i j k o v e r gedaan. Wat i s e r nu van v/aar? 15.00 u u r. K o rte pauze. En te ve n s j e la a t s t e kans om de verk o o p s ta n d m et een bezoek t e v e re re n en e r een b ro c h u re o f zo ie t s te kopen o f de te n to o n s t e l l i n g t e b e k ijk e n. 15.15 u u r. De tweede h o o fd s p re k e r i s nog n ie t bekend. Wel is z e k e r d a t, w ie h e t ook i s, h i j o f z i j z a l gaan spre ken o v e r S p a cela b, h e t Europese ru im te la b o ra to riu m. V o rig ja a r is de S pacelab v o o r h e t e e r s t aan boord van de Space S h u ttle in de ru im te geweest en e r z u lle n nog v e e l v lu c h te n v o lg e n. In S pacelab kan s te rre n k u n d ig onderzoek gedaan w orden, maar ook b io lo g is c h e en m edische pro eve n. H et is e c h t een g r o o t la b o ra to riu m in de ru im te. «1 6.3 0 u u r. E inde van de b ije e n k o m s t ( d ie o v e rig e n s b e s t wel eens zou kunnen u itlo p e n t o t 17.00 u u r. ). H et thema van de b ije e n k o m s t i s d i t ja a r "N e d e rla n d in de r u im te ". A l z i j n w i j maar een k le in la n d je, to c h h e e ft N ederland de la a ts te ja r e n m et v e e l succes meegewerkt aan a l l e r l e i ru im te v a a r tp r o je c te n. Denk maar eens aan de IRASs a t e l l i e t, d ie g ro te n d e e ls d o o r N ederland is gebouwd. O f aan h e t N ederlandse deel in S pacelab: vo lg e n d ja a r g a a t N ederland e c h t de ru im te m et de ru im te v a a rd e r Wubbo O ckels. De v o o rd ra c h te n van de twee h o o fd s p re k e rs gaan o v e r deze onderw erpen. Ook z a l e r ( w a a r s c h ijn lijk ) een k le in e t e n to o n s t e llin g o v e r d i t onderw erp te z ie n z i j n. V e rd e r z i j n e r twee s p re k e rs u i t de JWG m et in te r e s s a n te p r a a tje s. Je z i e t : e i g e n lijk mag j e d i t n ie t m issen. trindijijcklaan - Rmguftj Kruislomp ' Afslag Amentoort Z o a ls j u l l i e a l w el gewend z u lle n z i j n, w o rd t de la n d e lijk e b ije e n k o m s t van 12 mei gehouden in gebouw "De D rie ta n d " aan de van R a n d w ijc k la a n in A m e rs fo o rt. Met h e t openbaar v e rv o e r is de r e is eenvoudig: Je neemt de t r e in n a a r A m e rs fo o rt. Voor h e t s ta tio n a ld a a r z ie je de stadbusse n s ta a n. Een v r ie n d e lijk e c h a u ffe u r kan j e o n g e tw ijfe ld v e r t e lle n w e lke bus j e m oet nemen om b i j de D rie ta n d t e komen. A ls je m et de t r e in g a a t, houd dan in de ga ten d a t een zogenaamde "m eerm anskaart" goedkoper is dan een gewoon r e t o u r t je. V oor degenen d ie m et de a u to komen, o f p e r a u to g e b ra c h t w o rde n, is e r een handig z o e k k a a rtje op deze pagina getekend. Wat nog b e la n g r ijk i s, is h e t v o lg e n d e : A ls je a lle e n n a a r de algem ene le d e n v e rg a c e rin g g a a t dan is de toegang g r a t is. Ga je e c h te r ook naar de la n d e lijk e b ije e n k o m s t dan m oet je een e n tr e e p r ijs b e ta le n van /3,5 Q. V e rg e e t n i è t om brood mee t e nemen en g e ld voor de e v e n tu e le aankoop van b ro c h u re s o f ander mater ia a l. Voor e v e n tu e le vragen kun je te r e c h t b i j R o b e rt W iel in g a, 03402-42257.,

redaktief HOI ALLEMAAL, inhoud L a n d e lijk e b ije e n k o m s t In h o u d / R e d a c tie f Ademende reuzen pag.2 pag.3 pag.4 V ra g e n ru b rie k v o o r jo n g e re n pag.6 U v o o tje s pag.7 A stronom isch e k a le n d e r pag.8 U V O -A lle rle i pag.11 V e re n ig in g s n ie u w s pag.12 A lg e m e n e l e d e n v e r g a d e r i n g N o t u l e n B A L V o k t. '8 3 J a a r v e r s l a g B e g r o t i n g, F i n a n c i e e l v e r s l a g. W i jz i g i n g e n v e r k o o p l i j s t, A d r e s w i j z i g i n gen Met de k i j k e r op ja c h t pag.16 O p lo ssin g gevraagd pag.20 S te rre n g id s. pag.21 C lu s te r pag.22 Kampen pag.23 V anaf d i t nummer van Universum z u l j e de naam van Jan R o e lo f n ie t meer onderaan R e d a c tie f v in d e n. Z o a ls je w eet h e e ft h i j a fs c h e id genomen a ls h o o fd re d a c te u r van ons b la d. Degenen on der j u l l i e, d ie a l w a t la n g e r l i d z i j n van de JWG, z u lle n weten d a t Universum e r v ro e g e r heel anders u itz a g : ges t e n c ild, en m et één en kel n i e t je in de bovenhoek. Toen Jan R o e lo f h o o fd re d a c te u r w e rd, vera nderde d a t. H et b la d kreeg toen de h u id ig e, a l w eer zo ve rtro u w d e vorm. Nu is U niversum w eer van h o o fd re d a c te u r v e ra n d e rt, maar z o 'n g ro te v e ra n d e rin g a ls to e n z a l h e t d i t ke e r n i e t ondergaan. U niversum b l i j f t e r ongeveer zo u it z ie n a ls i u l l i e aewend z i j n. B e h a lv e... d a t h e t m is s c h ie n a f en to e ie t s dunner z a l z i j n dan voorheen g e b r u ik e lijk was. Wie b ijv o o r b e e ld de b la d z ijd e n van d i t nummer t e l t, z a l merken d a t h e t e r 4 m in d e r z i j n dan in h e t v o r ig e nummer. De oorzaak h ie rv a n l i g t in de welbekende b e z u in ig in s g o lf d ie ook de JWG o v e r s p o e lt. En met m in d e r g e ld kun j e nu eenmaal m in d e r p a g i n a 's dru kken. M a a r... de b e z u in ig in g e n z i j n n i e t de e n ig e oo rzaa k van h e t f e i t d a t JWG m in de r g e ld h e e ft dan v ro e g e r. Ook h e t dale nde le d e n a a n ta l z o rg t d a a rv o o r. Nu kun je aan de b e z u in ig in g e n n i e t zo v e e l v e ra n d e re n, maar aan h e t da le nde le d e n a a n ta l w e l! "Wat dan?" z u l je je m is s c h ie n a fv ra q e n. W el, e r z i j n w el een a a n ta l o p lo s s in g e n te v e rz in n e n. Mark H u is in g, d ie m ij on la ngs een b r i e f s c h re e f deed d i t. H ij s t e l t v o o r: "Maak nieuwe le d e n, maak je v rie n d e n en v rie n d in n e n l i d ; z e t w a t in fo r m a tie op pap ie r, deel d i t u i t o f s tu u r h e t ro n d ". H ij s c h r i j f t v e rd e r: "L a te n we e r samen v o o r zorgen d a t de JWG g r o te r w o rd t dan h i j o o it is g e w e e s t". Ik ben h e t d a a r ro e re n d mee eens! UTWERSU4 U n iv e r s u m i s e e n u i t g a v e van d e J o n g e r e n w e rk g ro e p.n V W S, a a n g e s l o t e n b i j d é S t i c h t i n g d e K o e p e l. D e r e d a k t i e : P e t e r V e e n s t r a ( h o o f d r e d. ) B a r t d e L a n g e G e e r t -J a n R o e b e r s J a n R o e l o f va n d e r M e e r R e d a k t i e -a d r e s : P e t e r V e e n s t r a H e r e n s t r a a t 1 7, 3512 KA U t r e c h t 0 3 0-3 1 8 1 0 2 D ru k : D r u k k e r i j S m eu r, U t r e c h t U n iv e r s u m v e r s c h i j n t v i e r maal p e r j a a r i n j u n i, s e p t e m b e r, d e c e m b e r e n m a a r t. K o p i j v o o r h e t v o l g e n d e nummer d i e n t u i t e r l i j k 30 m a art i n h e t b e z i t t e z i j n va n d e r e d a k t i e. De r e d a k t i e d r a a g t g e e n a a n s p ra k e l i j k h e i d v o o r d e in h o u d va n d e a d v e r t e n t i e s. L o s s e a b o n n em en ten o p U n iv e r s u m k o s t e n f 1 6, - p e r j a a r. POSTADRES JONGERENWERKGROEP: Jongerenw erkgroep NVWS, Postbus 337, 3500 AV U tre c h t. G iro : 2 53 98 57 t. n. v. P enningm eester Jongerenw erkqroed te P ijn a c k e r. G iro In v e n ta r is fo n d s : 3 99 06 09 t. n. v. In v e n ta ris fo n d s Jon gerenw erkgroep t e P ijn a c k e r 1 G iro B u ro fo n d s : 4 46 12 07 t. n. v. B uro fo n d s Jongerenw erkg ro ep te P ijn a c k e r. 1 S e c r e ta r ia a t Jongerenw erkgroep: M a rië t H o fs te e, D u in s tr a a t 45 9494 RN Yde S e c r e ta r is kampgroep: Ronald N aar, B.v.d.B e r g h s tr a a t 19 6512 DD Nijm egen W aarnem ingskom m issie: W ilm ar M in ke, Magda Jan ssenslaan 16 3584 GR U tre c h t BESTUUR JONGERENWERKGROEP: D ik van den Oudenal d e r, Vogel pan 2 8, 1223 KT H ilv e rs u m, 035-851005 ( v o o r z it t e r / d ia - u it le e n ) M a rië t H o fs te e, D u in s tr a a t 4 5, 9494 RN Yde, 0 5 9 0 6-1 3 4 3 (s e c r.) Ronny Roos, S tr a to s fe e r s tr a a t 143, 3328 GP D o rd re c h t, 078-170070 (penn in g m e e ste r a. i. ) Edwin M a th le n e r, E rn s t C a s im ir s tr a a t 2 7, 3314 LH D o rd re c h t, t e l. 030-881125 ( in weekenden, v a k a n tie s e.d. 078-131201) ( a fd e lin g s k o ö r d in a to r ). E r ik S cho ute, R io u w s tra a t 5 7, 3531 CV U tre c h t ( o u d e r e n a k tiv i- t e it e n ) P e te r V e e n s tra, H e re n s tra a t 17, 3512 AK U tr e c h t, 030-318102 (toegevoegd vo o r U niversum ) Hans van Wuyckhuyse, K o rfw a te r 8, 2715 AB Z oete rm e er, 079-214474 (toegevoegd l i d ) Ondanks h e t fo rm e e l samenvoegen van de b e id e fo n d s e n, is d i t nog m e t v o lle d ig g e re g e ld v o o r w a t b e t r e f t de g iro n u irm e rs.

ADEMENDE de cephekden der Mc een veranderlijke ster : een bijzonderheid In 1984 is h e t p re c ie s 200 ja a r geleden d a t de jo n g e E ngelse astronoom John G oodricke een bela n g r ijk e o n td e k k in g deed. Z oals je m issch ie n w e e t, d a c h t men heel v ro e g e r d a t s te r r e n a l t i j d even h e ld e r w aren. S te rre n m et een v e r a n d e r lijk e h e ld e rh e id kende men n ie t. In de 18e eeuw waren e r een t w in t ig t a l v a r i a b e le s te r r e n bekend, w aaronder de s t e r M ira in h e t s te rre n b e e ld W a lv is. Ook van de s t e r A lg o l in Perseus had men h e t s te rk e vermoeden d a t h e t een v e r a n d e r lijk e s t e r was. John G oo d ricke - o v e r w ie we h e t e e rd e r hadden - deed a l oo 1 7 - ja r ig e le e f t i j d z e e r goede waarnem ingen aan A lg o l. H ij kon d a a r u it m et g ro te z e k e rh e id v a s t s t e lle n d a t d ie s t e r in d e rd a a d in h e ld e rh e id v a rie e rd e. D at waren v o o r d ie t i j d m o e ilijk e o b s e r v a tie s, w ant men m oest v is u e e l de h e ld e rh e id van de ( m o g e lijk ) v e r a n d e r lijk e s t e r v e r g e lijk e n met d ie van omgev in g s s te r r e n. De f o t o g r a f ie be stond nog n ie t! In 1784 o n td e k te h i j op d e z e lfd e m an ie r een d r i e t a l andere v e r a n d e r lijk e s te r r e n, samen met z i j n v rie n d en s te rre n k u n d ig e Edward P ig o t t. Het waren de s te r r e n n A q u ila e, 6 L yra e en 6 C epheï. D ie la a t s t e s t e r is h e t beroemde v o o rb e e ld geworden van een groep v e r a n d e r lijk e s te r r e n d ie Cepheïden w o rd t genoemd. bijzonder w o rd t norm aal Was in d ie t i j d een v a r ia b e le s t e r ie t s b i j z o n d e rs, tw eehonderd ja a r la t e r is men gaan in z ie n d a t h e t m is s c h ie n wel norm aal is d a t s te r r e n in hun le v e n s lo o p op een be paald moment v a ria b e l worden. E r z i j n in m id d e ls ook vee l meer v a ria b e le s te r r e n o n td e k t. Duizenden z i j n e r nu bekend; n ie t a lle e n in ons e ig e n m e lk w e g s te ls e l maar ook e r b u ite n. N ie t a l l e v e r a n d e r lijk e s te r r e n z i j n h e tz e lfd e. Men h e e ft ze in a l l e r l e i groepen in g e d e e ld, z o a ls b e d e k k in g s v e ra n d e rlijk e n en in t r in s ie k e v e ra n d e r l i j k e n. D ie in d e lin g baseerde men op de oorzaak van d ie v e r a n d e r lijk h e id. I n t r in s ie k e v e r a n d e r lijken z i j n s te r r e n w a a r b ij de oo rzaa k van de v e ra n d e r lijk h e id in de s t e r z é l f l i g t, t e r w i j l bedekk in g s v e r a n d e r lijk e n b ijv o o r b e e ld d u b b e ls te rre n z i j n d ie om e lk a a r heen d r a a ie n 'e n d a a rd o o r de h e ld e rh e id s v e ra n d e rin g v e ro o rz a k e n. Een v o o rb e e ld van d a t la a t s t e ty p e i s A lg o l. De in t r in s ie k e v e r a n d e r lijk e n vormen de g r o o ts te groep onder de v e r a n d e r lijk e s te r r e n. Men h e e ft ze o n d e rv e rd e e ld in p u ls e re n d e s te r r e n - de m eeste - en e ru p tie v e s te r r e n, z o a ls n o v a 's o f v la m s te rre n. Cepheïden behoren t o t de groep van p u lse re n d e s te r r e n. H et z i j n re u z e n s te rre n d ie t ie n t a lle n ke e r g r o te r z i j n dan de Zon. N ie t a lle e n 6 Cepheï h o o r t b i j d ie g ro e p, maar ook de e e rd e r genoemde s t e r n A q u ila e en ook de P o o ls te r. De Cepheïden f i g. 1. E e n v o o r b e e l d v a n e e n l i c h t c u r v e van e e n C e p h e i d e - v e r a n d e r l i j k e : d e s t e r n A q u i l a e. D e p e r i o d e v a n d e s t e r i s 7,1 6 d a g e n. I n h e t o n d e r s t e f i g u u r s t a a t d e w i s s e l i n g van d e s t e r i n a f m e t i n g. O p z i j n g r o o t s t i s d e s t e r 12% g r o t e r dan b i j m in im a le a f m e t i n g e n. L e t o p d a t d e s t e n i è t h e t m in s t h e l d e r i s o p h e t moment d a t h i j h e t k l e i n s t i s. hebben een z e e r re g e lm a tig e w is s e lin g in hun h e ld e rh e id. De p e rio d e s van deze w is s e lin g lopen v o o r v e r s c h ille n d e s te r r e n u ite e n van een dag o f d r ie to v e e r tig dagen. U it waarnem ingen aan Cepheïden le id d e men a f d a t n ie t a lle e n de h e l d e rh e id re g e lm a tig v e ra n d e rd e, maar ook de k le u r van de s t e r, en wel m et d e z e lfd e re g e lm a a t. f i g. 2. D e p e r i o d e -1 i c h t k r a c h t r e l a t i e z o a l s h i j w erd w aargenom en b i j C e p h e ïd e n i n d e M a g e lh a e n s e W o lk e n. E r i s g e c o r r i g e e r d v o o r d e a f s t a n d.

* - temperatuur (K e lv in ) f i g. 3. H e t H e r t z s p r u n g -R u s s e l l -d i a g r a m m et de p l a a t s va n d e C e p h e i d e n v a r i a b e l e n e r i n g e t e k e n d. D e h o o f d r e e k s i s d e l i j n waar s t e r r e n na hun g e b o o r t e te r e c h t k o m e n e n waar d e m e e s t e s t e r r e n t e v in d e n z i j n. I n h e t d ia g ra m i s ook h e t e v o l u t i e s p o o r v a n e e n s t e r m et 3 z o n s m a s s a 's en e e n m et 5 z o n s m a s s a 's g e t e k e n d, v a n a f d e h o o f d r e e k s. Z e k u nnen i n h e t g e b i e d va n de C e p h e i d e - i n s t a b i l i t e i t t e r e c h t k o m e n. S p e c tro s c o p is c h e m etin gen lie t e n z ie n d a t h e t o p p e rv la k van de s t e r n a a r ons to e le e k te komen a ls de s t e r m in de r h e ld e r w e rd, en van van ons a f le e k te g a a n a ls de s t e r h e t h e ld e r s t was. Om d i t te kunnen v e r k la r e n s te ld e men een th e o r ie op d ie in h ie ld d a t Cepheïden p u lse re n d e s te r r e n z i j n : de b u ite n s te la gen van de s t e r z w e lle n a fw is s e le n d op o f krim pen in ; een aparte groep In h e t b e g in van deze eeuw deed de s te r r e n k u n d ig e H e n r ie tte L e a v it t onderzoek n a a r Cepheïden in de K le in e Magelhaense W olk. Z i j vond een merkw a ard ige r e l a t i e tu sse n de p e rio d e s van de s t e r re n en hun lic h t k r a c h t : e r b le e k v o o r a l le s te r r e n te ge ld e n d a t naarm ate de p e rio d e van h e ld e rh e id s - w is s e lin g e n k o r t e r was, de a b s o lu te h e ld e rh e id van de s t e r k le in e r was. En h e t omgekeerde gold o ok: m in de r h e ld e re s te r r e n hadden een k o r te r e p e rio d e dan h e ld e re s te r r e n. D it is een z e e r b e la n g r ijk verband gebleken toen men in andere s te r r e n s te ls e ls ook Cepheïden vond. U it de gemeten p e rio d e kon de a b s o lu te h e l d e rh e id a fg e le z e n worden en m et de gemeten s c h ijn b a re h e ld e rh e id kon dus de a fs ta n d van ons t o t d a t s te r r e n s t e ls e l be paald w orden. De methode b l i j k t a lle e n n ie t héél e rg nauw keurig te z ij n d o o r a l l e r l e i v e r s c h ille n d ie e r to c h tussen Cepheïden z it t e n. De Cepheïden b lijk e n ook nog op een andere m a n ie r een s p e c ia le gro ep te z i j n. A ls hun h e l d e rh e id en hun te m p e ra tu u r u itg e z e t w o rd t in h e t H e rtz p ru n g -R u s s e ll-d ia g ra m b lijk e n ze op één bepaalde p la a ts v o o r te komen. D it z ie je in de f i g u u r. V oor a l le s te r r e n kan een p la a ts in d i t diagram aangegeven w orden. Ook lijn e n van o n t w ik k e lin g van s te r r e n worden e r d i k w ij ls in a f g e b e e ld. De id e e o n ts to n d b i j s te rre n k u n d ig e n d a t bepaalde s te r r e n t ijd e n s hun e v o lu tie m is s c h ie n in h e t C epheïdenstadium terechtkom en en dan t i j d e l i j k een v e r a n d e r lijk e s t e r worden. B lijk b a a r m oet e r een o f andere oo rzaa k te vinden z i j n waarom s le c h ts bepaalde s te r r e n gaan p u ls e ren en Cepheïde worden. En d i t hangt nauw samen met de oo rzaa k van h e t p u ls e re n z e l f. pulserende sterren In de b u ite n s te la gen van de s t e r kunnen p ro cessen o p tre d e n, w aardoor h e t s te ro p p e rv la k kan gaan p u ls e re n. Een g e d e e lte van de e n e rg ie d ie door een s t e r w o rd t u itg e s t r a a ld kan b lijv e n hangen in de b u ite n s te la gen d o o rd a t d a a r aanwezige h e liu m - en w a te rs to fa to m e n worden g e ïo n is e e rd. D it proces k o s t e n e rg ie. A ls de s t e r nu z 'n k le in s t e omvang h e e ft, z a l de d ru k in de b u ite n s te la gen h ie rd o o r ie t s toenemen en zorgen vo o r h e t u itz e t te n van d ie la g e n. A ls de te m p e ra tu u r d a a lt, kunnen de ionen weer reco m bin ere n. D it geb e u rt a ls de s t e r z i j n g ro o ts te omvang h e e ft. De e n e rg ie w o rd t afgegeven en de d ru k d a a lt, w aard o o r de s t e r k r im p t. U it b e re ke n in g e n is g e bleken d a t deze p ro c e s sen een k le in e v e r s to r in g in h e t e v e n w ic h t d a t norm aal in een s t e r h e e r s t, kunnen v e rs te rk e n t o t d u id e li jk p u ls e re n van h e t o p p e rv la k. De voorwaarden w aaronder h e t p u ls e re n o p tre e d t, z o a ls de te m p e ra tu u r, de d ic h th e id en h e t h e liu m - g e h a lte van de s t e r, b lijk e n v e rv u ld t e worden in een be paald s ta d iu m van de e v o lu tie van s te r r e n met een massa van meer dan d r ie ke e r d ie van de zon. Heel in h e t k o r t was d i t de t h e o r ie o v e r de 'ademende re u z e s te rre n ' d ie Cepheïden z ï j n. N ie t v e e l aandacht was e r vo o r de v e r s c h ille n d ie e r z i j n met andere p u ls e re n d e v e r a n d e r lijk e n, d ie e rg l i j k e n op de Cepheïden, z o a ls de W - V ir g in is - s te r r e n (Cepheïden m et k le in e r e m a s s a 's ), o f R R -L y ra e s te rre n (m et ze e r k o r te p e rio d e s ). Of v o o r de o n g e lijk m a tig e v e r d e lin g van 'k la s s ie k e ' Cepheïden met k o rte o f j u i s t la nge p e rio d e s o v e r d e le n van onze Melkweg en in andere m e lk w e g s te l s e ls. F i g. 4. H e e l s c h e m a t is c h i s u i t g e b e e l d h o e h e t m ech a n ism e van p u l s e r e n i n C e p h e ï d e s t e r r e n zou k u n n en w e r k e n. A l l e e n d e b u i t e n s t e la g e n komen h i e r b i j i n t r i l l i n g. m Ë È të # He+ f» H (staline.-) * fcewejinj e - + e e opslag van w W e - v a p # * 2. * m é, daling Jan 4e*pera1uur»n krimpen

Ronald Naar Vragenrabriek voor jongeren B este JW G-ers, beda nkt v o o r j u l l i e b rie v e n. Het waren e r deze k e e r n i e t zo e rg v e e l. Deze ke e r dus w eer a lle m a a l meedoen'. H ie r komen de antw oorden. Antwoorden 1. A n ta re s s ta a t in de S c h o rp io e n. 2. Een v is u e le d u b b e ls te r is een d u b b e ls te r d ie met h e t b lo te oog (w el o f n i e t m et be h u lp van een k ij k e r ) gescheiden kan worden waargenomen. 3. Met "d w a a ls te r" b e d o e lt men "p la n e e t".e e n p la n e e t d r a a it om de Zon. Het l i j k t a ls o f h i j a ls s t e r tu sse n de e c h te s te r r e n d o o r beweegt ( d w a a lt). 4. Waar de baan van de Maan de e c l i p t ic a s n i jd t lig g e n de knopen van de maanbaan. ZON. A. B egin van de avond B. M id d e r n a c h t. C. Begin \*3n d e ocmend. 5. In g e s lo te n tu sse n de s te rre n b e e ld e n T w e e lin g e n, S t ie r, E rid a n u s, Haas, G rote Hond en K le in e Hond, l i g t h e t s te rre n b e e ld O rio n. 6. Wolken bestaan u i t zwevende, h e le k le in e w a te r d r u p p e ltje s (e v e n tu e e l i j s d e e l t j e s ). 7. De a fs ta n d t o t de Andromedanevel kan bepaald worden m et b e h u lp van Cepheïden. Cepheïden z ij n een ty p is c h s o o r t v e r a n d e r lijk e s te r r e n. De s t e r re n k u n d ig e Hubble h e e ft in de s p ira a la rm e n van de Androm edanevel in 1925 Cepheïden o n td e k t. Deze Cepheïden komen ook v o o r in ons e ig e n melkwegs t e ls e l. Door h e ld e r h e id s v e r g e lijk in g van de Cepheïden u i t ons e ig e n s t e ls e l met d ie u i t h e t A nd rom e daste lsel kan de a fs ta n d t o t deze A ndromedanevel be paald w orden. D it w o rd t u itv o e r ig besproken in h e t a r t ik e l op pagina 4 van d i t numm er. 8. De kans d a t we een m eteoor z ie n i s ns m id d e r n a c h t g r o te r dan e rv o o r. Om d i t te b e g rijp e n moet je de Aarde maar eens v o o r s te lle n a ls een f i e t s e r, en de g r u is d e e ltje s in h e t h e e la l a ls reg e n d ru p p e ls w aar de Aarde doorheen f i e t s t. Het g e z ic h t van de A arde k r i j g t meer d ru p p e ls op z ic h dan z i j n a c h te rh o o fd. In h e t e c h t i s de " g e z ic h ts - k a n t" van de Aarde de k a n t w aar de Aarde v a n u it de donke re k a n t de v e r lic h t e k a n t in d r a a it, o f tew e l de o c h te n d k a n t. Aan deze 'k a n t komen e r dus meer g r u is d e e ltje s op A arde. 9. B i j V o lle Maan s ta a n Zon en Maan in o p p o s itie. 10. Een r e f r a c t o r is een le n z e n k ijk e r. R e fr a c tie b e te k e n t b re k in g. De le n s b re e k t a ls h e t w are h e t l i c h t. Uitslag 10 pu nten: W o lf W o lfs w in k e l, H ilv e rs u m (1 9 7 3 ); Denise van S tr a te n, P apendrecht (1 9 7 1 ); Sander de V rie s Robbé, Amsterdam (1 9 6 8 ); L i l y Kansel a a r, Rhoon (1 9 6 7 ). 9J p u n t: Marc Dubbeldam, H a rdinxveld-g iessendam (19 7 0 ). 9 punten: R ichard van O p s ta l, N ieuw ekerk a /d IJ s e l (1 9 7 1 ); Sandra D a v id s, Z e is t (1 9 7 0 ); A rd ja n B esse, H. I. - A m bacht(1970); R o b e rt K le in -D o u w e l, W ierden (1 9 6 9 ); John B e e re p o o t, Spanbroek (1 9 6 6 ). 8J p u n t: M a r t ijn V is s e n b e rg, P ijn a c k e r (1 9 7 4 ); Marc V in k, Axel (1 9 6 8 ); D irk de B r u ijn, Doorn (1 9 6 6 ).

8 punten: J o o s t Ruempol, O egstg eest (1 9 7 0 ); R ic h a rd de G r ijs, Wolvega (1 9 6 9 ); Jeroen Roeper, U ith o o rn (1 9 6 9 ); J a c q u e lin e van T o u r, Krim oen a /d IJ a e l (1 9 6 8 ). 7J p u n t: Mark H u is s in g, A peld o o rn (1 9 6 8 ). 7 pu nten: P ie te r L u t e ijn, Den Haag (1 9 7 5 ); S ta n fo rd Madge, Den Haag (1 9 7 5 ); Arnaud H e s s e lin k, 's Heerenberg (1 9 7 2 ); E rw in-a nne van de M eulen, S te e n w ijk (1 9 7 2 ); N ie li V rijh o e v e n, Drunen (1 9 7 2 ); Marc H ilh o r s t, Hoevelaken (1 9 7 1 ); R o derick Klompé, P ijn a c k e r (1 9 7 1 ); Danny Siepman, C o lijn s p la a t (1 9 6 7 ). Zo, d a t waren ze w eer v o o r deze k e e r. N ie t makkel i j k hè? Maar j u l l i e mogen e r ook nog w el w a t van le r e n. A ls je a lle s meteen w e e t, i s e r ook n ie t vee l aan. S tu u r g e ru s t j e antw oorden i n, ook a l w eet je ze n ie t a lle m a a l. Verm eld op je in z e n d in g je naam, a d res en j e w o o n p la a ts. En ook je geboortedatum ( graag ook op de e n v e llo p p e ) Je k u n t j e o p lo s s in g s tu re n n a a r: Ronald Naar, B.v.d. B e rg h s tra a t 19, 6512 DD NIJMEGEN. De in z e n d in g e n moeten wel v o o r 20 m aart binnen z i j n. Veel succes erm ee, en t o t de volgende k e e r!! E r is één p r i j s j e v e r lo o t. M a r t ijn V isse n b e rg u i t P ijn a c k e r i s de g e lu k k ig e. Nieuwe vragen 1. W a t*is een s c h r ik k e lja a r? Is 1984 een s c h r ik k e lja a r? 2. Wat h e e ft de Maan met Pasen te maken? 3. Noem twee s te rre n b e e ld e n d ie een gemeenschapp e lijk e s t e r hebben. 4. Waarom z i j n e r meer in s la g k r a te r s op de a c h te r k a n t van de Maan dan op de v o o rk a n t? 5. In w e lk s te rre n b e e ld s t a a t de s t e r Merak? 6. Kan een b u ite n p la n e e t in c o n ju n c tie met de Zon staan? 7. Wat is een g a la c tis c h e ne vel? 8. Wat is g r a v it a t ie ( G r a v ita tie k r a c h t)? 9. Kun je ie t s o v e r de regenboog v e r te lle n? 10. W aartoe d ie n t een v o lg k ijk e r? Koop: / 11,5 cm. Newton r e f le c t o r ( P o l lu x ). P ar. m o n te rin g. O c u la ire n : 20 mm. Huygens, 6 mm. Huygens. Z oeke r: z e lfb o u w, 7 j x 40 mm. -(3 0 mm. E r f le o c u la ir ). Vraagp r i j s : ƒ 4 0 0,- W ido-jan B lo k la n d, P a r ijs e o le in 5, 3332 SL DORDRECHT. T e l. : 078-195153... Te Koop: ' ' Prima exem plaar van de roemru c h te J W G -k ijk e r. 18 maanden oud. M et o p tis c h e z o e k e r 3 x 25 en s te v ig s t a t i e f. P r ij s : ƒ 2 2 5.- M a r t ijn Beunk, T a lm a s tra a t 37, 1272 GZ HUIZEN. T e l. : 02152-57555. Te koop: 115 im. Newton s p ie g e lte le s c o o p, F = 900 mm. 3 o c u la ir e n : H 20 mm.; OR 25 mm.; H 6 mm. Zoeker (5 x 24 mm.).op p a ra la c - tis c h e m o n te rin g. Met z e lfg e m aakt S o la r Screen f i l t e r. Het geheel is m et succes g e b r u ik t in zonne- en m a a n fo to g ra fie. P r i j s : ƒ 4 7 5,- A Tevens te koop: fo to a d a p te r v o o r o c u la ir p r o je c t ie ( u i t gevoerd met P -d ra a d, e c h te r ook b ru ik b a a r vo o r Olympus m.b.v. e x tr a O lym pus-tu ssenr in g ) P r ijs n. o. t. k. Stuk S o la r Screen F i l t e r (20 x 110 cm.) P r ij s : ƒ 4 0,- Te bevragen b i j : D ennis Goossens. T e l. : 08348-1957. Is e r iemand d ie m ij aan een goedkope s te r r e n k ijk e r a d a p te r kan helpen? De k i j k e r i s een J W G -k ijk e r. H et fo t o t o e s te l is een F u jic a ST 901 met een P- s c h ro e fd ra a d. A ls je e r e e n tje he b t d ie n ie t zo d u u r is en d ie ik van je kan kopen, s c h r i j f o f b e l dan na ar: P e te r B o t, K lip p e r 8 1, 2991 KL BARENDRECHT. T e l. : 01806-14889. Wegens b e ë in d ig in g hobby te koop: De op een s te v ig houten s t a t i e f gem onteerde J W G -k ijk e r, F = 1000 mm. Met een z e e r goed 60 mm. a c h ro m a tis c h o b je c t ie f (k re e g b i j de k e u rin g 2 p lu s je s i. p. v. 1). B ijb e h o re n d e acce s s o ir e s : dauwkap, H25 mm. o c u - en z e n itp ris m a. P r ij s : ƒ 1 9 5,- Te bevragen b i j : Edwin D onders, Nadorstweq 17, 4333 AK MIDDELBURG. Tel 01180-25668. Te Koop: S p ie g e l k i j k e r, z e lfb o u w. H o o fd k ijk e r : s p ie g e l 20 cm, F = 1800 mm. V o lg k ijk e r : s p ie g e l 12 cm, F = 1200 mm. Z oeke r: 6 x 32. V o lm o to r. P a ra la c tis c h e o p g e s te ld op een zwaar houten s t a t i e f. Tevens f o t o t o e s te l m et a d a p te r. Twee o c u la ir e n ( o.a. 12$ nm Huygens) M a a n filte r s, d iv. k le u r e n f ilt e r s v o o r fo to to e s t e l. P r ij s ƒ 1 5 0 0,- Te bevragen b i j : Fam. v. Z u y le n, I J s s e ld ijk 238, 2922 BL KRIMPEN A/D IJSSEL. T e l. : 01807-13678.

astronomische kalender Bart de Lange MEI. J l t * r - HA DIE LUITJES! En hoe b e v a lt h e t nou, h e t nieuwe ja a r? Wat g a a t de t i j d to c h s n e l. Zo i s h e t nog 1983 d a t i k d i t s c h re e f en nu j u l l i e d i t le z e n i s h e t a l m aart 1984... E n fin, d i t k w a rta a l hebben we to c h weer twee u i t s c h ie te r s : Mars en de Zon. De p la n e e t Mars w o rd t ste e d s in te r e s s a n te r v o o r de te le s c o o p b e z itte r en in mei is e r een g e d e e lt e lijk e z o n s v e rd u is te rin g. Dus b e g in nu a lv a s t maar m et duimen v o o r een w o lkenlo z e hemel op d ie dag. Op 26 m a a rt g a a t de z o m e r tijd w eer in, en zal h e t pas ' l a t e r ' do nke r w orden. N ie t zo le u k dus v o o r de w aarnem ers, z o a ls i k, d ie w ille n waarnemen en ook nog aan hun n a c h tru s t to e w ille n komen. Maar j a, ge moet e r n a t u u r l ijk w el ie t s vo o r o v e r hebben om a l h e t m oois te kunnen b e k ijk e n. Nou, i k hoop d a t e r d i t k w a rta a l v e e l in te r e s s a n ts v o o r je te z ie n i s.... k w artaaloverxich t MERCURIUS. Vanaf 19 m aart kun je deze 's n e lle ' p la n e e t waarnemen. H ij i s dan z ic h tb a a r k o r t na zonsondergang in h e t w e ste n. H et w o rd t de m o o is te v e r s c h ijn in g van h e t ja a r, dus g r i j p je kans. In de e e rs te weken van a p r il neemt de h e ld e rh e id a f, maar dan w o rd t de a fs ta n d t o t de aarde k le in e r. A ls je F i g. l. M a rs e n S a tu r n u s z o a l s z e i n w e i i n h e t s t e r r e n b e e l d W eeg sch a a l t e z i e n z i j n. Z e z u l l e n n i e t m et e l k a a r i n k o n - j u n k t i e k om en. D e tw ee s t e r r e n z i j n a e n 6 t i - b r a e. K 1 6 M e i do o r je te le s c o o p k i j k t, z ie je de p la n e e t g e le id e l i j k g r o te r w orden. M e rc u riu s b l i j f t t o t 13 a p r il z ic h tb a a r. Wat VENUS b e t r e f t kan i k he la a s k o r t z i j n : m issch ie n d a t je hem in de e e rs te dagen van m aart nog a a n tr e ft in de o c h te n d schem e rin g, la a g in h e t z u id -o o s te n. Maar de r e s t van d i t k w a rta a l i s h i j n i e t te z ie n, d o o rd a t deze p la n e e t v ó ó r de zon opkom t. Je z u l t moeten w achten t o t e in d septem ber e e r je de p la n e e t w eer k u n t z ie n. MARS daarentegen is h e t h e le k w a rta a l z ic h tb a a r. De p la n e e t v e r w ijd e r t z ic h van S atu rnus en w o rd t h e l d e rd e r dan deze p la n e e t, d o o rd a t h i j d ic h t e r b i j CA zonsverduistering : 30 mei Woensdag 30 m e i, e n ig e u re n v o o r zonsondergang, is e r v a n u it N ederland en B e lg ië een g e d e e lte l i j k e z o n s v e rd u is te rin g t e bewonderen. Voor de p re c ie s e t ijd s t ip p e n van aanvang en e in d e van de v e r d u is te r in g v e rw ijz e n we n a a r de t a b e l. M is deze v e r d u is te r in g n i e t, w ant h e t d u u rt t o t 1994 v o o rd a t we w eer een z o n s v e rd u is te rin g v a n u it N ederland kunnen waarnemen. Deze z o n s v e rd u is te rin g is bo ven die n nog b ijz o n d e r, omdat h e t een van de m o o is te b e lo o f t te worden d ie s in d s la n g v a n u it N ederland te z ie n is geweest. Je w e e t n a t u u r l ijk a l la n g d a t je n ie t zomaar na a r de zon m oet k ijk e n. D at is heel s le c h t v o o r je ogen. Daarom moet je een f i l t e r g e b ru ik e n. En dan bedoelen we n ie t een b e ro e t g la a s je, maar b ijv o o r b e e ld twee gezw arte n e g a tie v e n o p e lk a a r. A lle e n gezw arte z w a r t- w it f ilm is g e s c h ik t, dus geen k le u r e n f ilm g e b ru ik e n. Je k u n t de twee negatie v e n h e t b e s te in een d ia ra a m p je doen, d a t ho udt w at m a k k e lijk e r v a s t. V e rd e r z i j n n a t u u r l ijk ook de donke rgroene g l a s f i l t e r s t e g e b ru ik e n, o f h e t zogenaamde "S o la r-s c re e n ". Voor de fo to g r a fe n on der ons b ie d t deze v e rd u is t e r in g v o lo p m o g e lijk h e d e n. De g e d e e lt e lijk v e r d u is te rd e zon is h e t b e s te te fo to g r a fe r e n met een camera v o o rz ie n van een t e le le n s, o f met een te le s c o o p. In b é id e g e v a lle n is h e t n a t u u r lijk b e te r vo o r je gezondheid èn j e a p p a ra tu u r om g e b ru ik te maken van f i l t e r s. We hopen o v e r enig e t i j d een p a a r m ooie f o t o 's en getekende waarnemingen aan t e t r e f f e n.

Tabel 2. S c h ijn g e s ta lte n van de Maan. Maanwaarnemingen kunnen h e t b e s te gedaan worden rond E erste en L a a ts te K w a r tie r. Deep-Sky-waarnemingen b i j a fw e z ig h e id van de Maan doen. N ie u w e Maan 2 m a art 19h31m MET V o l l e Maan 15 a p r i l 2 1 h llm MEZT E e r s t e K w a r t i e r 10 m a art 19h27m MET l a a t s t e K w a r t i e r 23 a p r i l 2h26m MEZT V o l l e Maan 17 m a art llh l O m MET L a a t s t e K w a r t i e r 24 m a art 8h5Bm MET N ieuw e Maan 1 m ei 5h45m MEZT E e r s t e K w a r t i e r 8 m ei 13h50m MEZT V o l l e Maan 15 m ei 6h29m MEZT N ie u w e Maan 1 a p r i l 14hl0m MEZT L a a t s t e K w a r t i e r 22 m ei 19h45m MEZT E e r s t e K w a r t i e r 9 a p r i l 6h51m MEZT N ie u w e Maan 30 m ei 18h48m MEZT de aarde komt en z i j n d ia m e te r g r o te r w o rd t. Z ijn h e ld e rh e id z a l toenemen van m agnitude 0 t o t - 1,5. In m aart z a l Mars nog z ic h tb a a r z i j n 's ochtends in h e t s te rre n b e e ld W eegschaal. In de maand a p r il is h i j a l z ic h tb a a r v a n a f m id d e rn a c h t. En in mei is h i j de h e le n a c h t z ic h tb a a r. Z e t je te le s c o o p a lv a s t maar b u it e n!! A ls je JUPITER w i l t z ie n moet j e v ro e g op staan. H ij is s ochtends in h e t z u id -o o s te n d u id e lijk te z ie n. J u p it e r kom t dag na dag v ro e g e r op en w o rd t dan ste e d s b e te r z ic h tb a a r. In de maand mei z a l h i j b i j zonsopgang in h e t z u id e n z ic h tb a a r z i j n ; v a n a f 29 a p r il k o e rs t h i j n a m e lijk in west e l i j k e r ic h t i n g te n o p z ic h te van de s te r r e n. SATURNUS is nog ste e d s z ic h tb a a r in h e t s te r r e n b e e ld W eegschaal, v a n a f m id d e rn a c h t. H ij z a l steeds v ro e g e r opkomen en in mei is h i j de ge h e le nacht z ic h tb a a r. Op 3 mei is h i j in o p p o s itie met de zon. Voor h e t b lo te oog is S aturnus geen im posant o b je k t, maar a ls j e een te le s c o o p b e z it kan je van z i j n schoonheid g e n ie te n. L e t dan v o o ra l eens op de m aantje s van de p la n e e t en op z ij n rin g e n, d ie nu w eer b e te r z ic h tb a a r w orden. In d i t k w a rta a l z i j n e r twee METEOORZWERMEN a k t ie f : de L y rid e n en de V ir g in id e n. Op 21 a p r il b e re ik e n de L y rid e n hun maximum. Je kan ongeveer t ie n m eteore n p e r uu r verw achten d ie h e t s te rre n b e e ld L ie r o n tv lu c h te n. H et z i j n z e e r s n e lle m ete o re n, maar e r z it t e n ook v e e l h e ld e re b i j. H e t maximum d u u rt e c h te r maar k o r t. Dan z i j n e r nog de V ir g in id e n. Deze z i j n n i e t spekt a k u la i r, maar ze z i j n wel ze e r la n g a k t ie f. De perio d e lo o p t van b e g in m aart t o t b e g in m e i, maar e r z u lle n maar w e in ig exem plaren te z ie n z ij n. Al m et a l dus n ie t z u lk e in te re s s a n te m eteoren deze maanden. De PLANETOÏDEN Psyche en H ygiea worden aan h e t e in d van de maand mei z ic h tb a a r. De h e ld e rh e id van deze k le in e p la n e e tje s z a l r e s p e c t ie v e lijk + 10,4 en +10,7 z i j n. Ze tre k k e n samen d o o r h e t s te rre n b e e ld de bteenbok en b lijv e n maandenlang in e ik a a rs n a b ijh e id. Op 30 mei is hun o n d e rlin g e a fs ta n d h e t k le in s t : 1 1 6 '. T o t 20 j u l i b l i j f t hun o n d e rlin g e a fs ta n d m in d e r dan 2. A ls je ze w i l t waarnemen z u l je een k i j k e r moeten hebben met een opening van op z 'n m in s t 75 mm. Zek e r om te fo to g r a fe r e n z ij n Psyche en Hygiea de m oe ite waard. m aart 3 A ls je 's morgens k i j k t n a a r J u p it e r m et een p r is m a k ijk e r o f te le s c o o p, v in d je de v ie r h e ld e rs te m aantje s te n w esten van de p la n e e t. 5 's Avonds is boven de h o riz o n in h e t westen de maan z ic h tb a a r a ls een s ik k e l. T e r w ijl de donkere k a n t van de maan d o o r de aarde fla u w v e r l ic h t w o rd t. 9 Nu z i j n de J u p ite rm a a n tje s a l le v ie r te n oo ste n van de p la n e e t z ic h tb a a r. 12 A ls je op de l i j n T h o le n -B a a rle -N a s s a u -V a lk e n s - waard w o o n t, kan je 's avonds een rakende bed e k k in g waarnemen van h e t s t e r r e t je 57 Gem (magn. 5,1 ). Ten noorden van deze l i j n z ie je om streeks 21hl8m MET een nauwe samenstand tu sse n de Maan en h e t s t e r r e t je. Ten zu id e n van deze l i j n z ie je een b e d e k k in g. 20 llh 2 4 m b e g in van de le n te. 24 De Maan t r e k t om 22h MET la n g s J u p it e r, dus a ls je 's morgens J u p it e r w aarneem t, d a n.z ie je d a t de samenstand a l a c h te r de ru g i s. ap ril 12 J u p it e r 0 0 3 ' te n noorden van v 2 S g r, een s te r van magn. 5,0. 21 De Maan bedekt <t> S a g it a r ii, een s t e r van magn itu d e 3,3. Te U tre c h t b e g in t de bedekkin g om 5h24m MEZT aan de v e r lic h t e m aanrand. De u i t tre d e is om 6h09m MEZT aan de donkere z ijd e t e z ie n. De o m s ta n d ig h e d e n.z ijn e c h te r n ie t zo g u n s tig, omdat de bedekkin g nogal la a g aan de h o riz o n p la a ts v in d t. 21 5hl8m - 5h55m. De schaduwen van Io en Ganymedes v a lle n g e l i j k t i j d i g op J u p it e r. Je k u n t d i t a lle e n z ie n met een w a t g r o te r e k ijk e r. 21 Je k r i j g t h e t nog d ru k vandaag. Deze dag kunnen we n a m e lijk de g r o o ts te L y r id e n a c t iv it e it bewonderen. 28 Weer kan je de v ie r g r o o ts te manen van J u p it e r ten w esten van de p la n e e t bewonderen. 16 R p ril 6hoow ' F i g u u r 2. O p 16 a p r i l s t a a n a l l e v i e r d e J u p i t e r - manen t e n v e s t e n van d e p l a n e e t. D e manen 1 en 2 z i j n r e s p e c t i e v e l i j k I o e n E u r o p a, G a nym edes en C a l l i s t o. mei 3 e n 4 z i j n 14 21h. De Maan s ta a t v la k b i j M ars. Vanavond kun je de rode p la n e e t o n d e r de v o l v e r lic h t e Maan z ie n. Ga rond 22h k ijk e n. 15 G e d e e lte lijk e m a a n s v e rd u is te rin g in de b i j schaduw. Helaas is d i t h e m e lv e rs c h ijn s e l n ie t te z ie n v a n u it N ederland o f B e lg ië. 21 J u p it e r n a b ij v j S a g it a r ii (m agn.5, 0 ). K ijk rond 5h. Met h e t ongewapend oog is de s t e r n ie t van J u p it e r te s c h e id e n. G e b ru ik daarom een te le s c o o p o f een v e r r e k ijk e r. 30 Z o n s v e rd u is te rin g! V oor v e rd e re gegevens v e r w ijz e n we n a a r h e t k a d e rs tu k je.

z w a k s te s t e r r e n z i j n va n m a g n itu d e 4.5. zuid Tabel 1. De t ijd s t ip p e n v o o r zonsopkom st, zonsondergang en de v e r s c h ille n d e schem eringen. T ijd e n s de S o r g è r lijk e schem ering s ta a t de Zon m in d e r dan 6 graden on der de h o riz o n. T ijd e n s de a stronom ische schem ering is d i t meer dan 12 gra den. De t ijd s t ip p e n t o t 26 m aart in Midden Europese T ijd, daarna in Midden Europese Z o m e rt ijd. datum b e g i n a s t r. s c h e m e r in g b e g i n b u r g. s c h e m e r in g z o n o p zon o n d e r e i n d e b u r g. s c h e m e r in g e inde astr. s c h e m e r in g m a art 1 16 31 5h23m MET 4 57 5 17 MEZT 6h51m 6 18 6 42 7h25m 6 51 7 16 1 8hl9m 18 46 20 12 18h53m 19 20 20 46 20hl2m 20 40 22 12 a p r i l 5 20 30 5h02m MEZT 5 15 3 40 6h30m 5 55 5 33 7h05m 6 32 6 11 20h20m 20 46 21 03 20h55m 21 23 21 42 22h24m 23 04 23 36 m ei 5 20 30 3h20m MEZT 5 h22 4 54 4 40 6h02m 5 38 5 27 2 1 h llm 21 35 21 48 21h52m 22 19 22 35 23h55m

Veren igingsnieuws 1 1 ALGEMENE LEDENVERGADERING OP 12 MEI AS. Elk ja a r wordt minstens éénmaal de algemene ledenvergaderin g gehouden. H ie r worden de b e la n g rijk s te b e slissingen te r goedkeuring van de leden voorgelegd, een o v e rz ic h t gegeven van h e t b e stu u rsb e le id, en leden kunnen er hun vragen, aanmerkingen, v o o rs te lle n e.d. over de JWG en het ve re n ig in s b e le id geven.lang n ie t ie d e r l i d van de JWG komt op d ie vergadering, maar toch is het erg b e la n g rijk dat iedereen e r over nadenkt en meepraat, want samen maken we de ve re n ig in g. Kun je n ie t komen maar w il je wel meedenken o f een vo o rs te l doen, vraag dan in <e a fd e lin g o f e r op een bijeenkom st aandacht aan kan worden besteed. Ook kun je het bestuur s c h r i f t e lijk op de hoogte brengen van je wensen, zodat d ie op de vergadering naar voren worden gebracht. M eldt a lle vragen e.d. l i e f s t twee weken voor de vergadering aan h e t bestuur. Kom je wel naar de vergadering, kom dan op t i j d, want de agenda is meestal nogal vol en we kunnen n ie t veel u it lo pen in t i j d. agenda alv 1. Opening, mededelingen en aanpassingen van de agenda 2. Ingekomen en uitgegane stukken 3. Notulen algemene ledenvergadering mei '83 en oktober '83 4. Jaarverslag 1983 5. F inancieel verslag 1983, verslag van de kascommissie 6. Begroting 1984 7. Bestuur 8. Afdelingen 9. Universum, brochures en verkopen 10. Zomer- en weekendkampen 11. B eleidsplan 1984-1986 12. Wat verder nog te r ta fe l komt 13. Rondvraag 14. Oatum voor de volgende vergaderinq 15. S lu itin g toelichting op de agenda unt 3. ötïïïën worden gemaakt zodat la te r precies kan worden nagegaan wat er gezegd en besloten is op een vergadering. Ze worden gemaakt door h e t b e stuur, maar moeten goedgekeurd worden door de leden, om te zien o f a lle s ju is t is weergegeven en n ie ts is vergeten. De notulen van de algemene le denvergadering van mei 1983 staan in Universum nuumer 3 van 1983 en d ie van de b ijzo n d e re ledenvergadering van oktober 1983 in Universum nummer 1 van 1984. u n t 4. e t ja a rv e rs la g moet evenals de notulen besproken en goedgekeurd worden door de leden. Je v in d t het ja a rve rsla g over 1983 op pagina 13 van d it nunner. punt 5. Het fin a n c ie e l verslag g e e ft een o v e rz ic h t van de fin a n ciën van het afgelopen ja a r. Het wordt gemaakt door de penningmeester. Het s ta a t op pagina 14 van d it nurmier. De kascorm issie c o n tro le e rt de financiën van de JWG. Haar bevindingen zul je op vergadering horen. punt 6. be begroting g e e ft aan hoe het geld h e t komende ja a r g e b ru ikt zal worden hoeveel de ve rsch ille nd e a c tiv ite ite n en "posten nodig hebben. Het s ta a t op pagina 16 van d it nunmer. punt 7. 5Tj~iJTt punt komen de bestuursm utaties aan de orde. D it ja a r zal Dik van den Oudenalder u it h e t bestuur treden; h i j s t e lt zich n ie t h e rkiesbaar. Naast hem zal ook Jan Roelof van der Meer aftreden a ls b e s tu u rs lid voor Universum. Het bestuur w il de volgende mensen voor benoeming voordragen: Hans van Wuyckhuyse, een onbekende in JWG-kringen. H ij w ild e de m o e ilijk e taak van penningmeester op zich nemen en is daar op verzoek van het bestuur a l e nthousiast mee begonnen.de andere persoon is Peter Veenstra, een oude bekende van de JWG-kampen, d ie voor Universum in het bestu u r z ittin g moet gaan nemen. Op het moment is de fu n c tie van v o o rz itte r, met het a ftre den van D ik, vakant. Er wordt geprobeerd door een fu n c tie w is s e lin g binnen het bestuur deze lege p la a ts van v o o rz itte r op te v u lle n. B ij het te r perse gaan van deze Universum was nog n ie t bekend hoe d it precies zal gaan. punt 8, 9 en 10. le n o v e rz ic h t van de b e la n g rijk s te a c tiv ite ite n en voornemens zal h ie r b ij worden gegeven. Er is ruim te voor vragen, opmerkingen e.d. vanuit de ledenvergadering. punt 11. Na het v ijfja r e n p la n d a t t o t 1983 lie p, zal het bestuur een tweejarenplan presenteren, met de b e la n g rijk s te beleidsvoornemens voor de lange te rm ijn. Daar wordt nog aan gewerkt. notulen b a lv oktober 1983 1. Opening, mededelingen. Aanwezig waren: Het v o lt a llig gekozen deel van het hoofdbes tu u r, te weten: Dik van den Oudenalder ( v o o r z itte r ), Ronny Roos, Edwin M athlener, M arië t H ofstee, E rik Schoute en Jan R oelof van der Meer. Het toegevoegde l i d Hans van Wuyckhuyse was afw ezig. Verder waren er 11 stem gerechtigde leden aanw ezig, alsmede enkele b e la ngstellenden, waaronder: d h r. de G raa ff, dhr. van Amerongen en dhr. G ielingh. 1. Opening, mededelingen. Er was een ingekomen stu k, een b r ie f van a fd e lin g Zeeland. Z ij schreven dat ze het n ie t eens waren met onze v o o rs te l len inzake h e t veranderen van de doelen van de fondsen. Deze b r ie f was echter n ie t langer van toepassing. 2. Bespreking van de bestemming van de fondsen. De s itu a tie rond de fondsen is na de aankondiging 1n Universum van deze vergadering nogal in g rijp e n d g e w ijzig d, in verband waarmee het bestuur vla k voor de vergadering nog een speciaal nuirmer van Kontakt h e e ft rondgestuurd. Het komt e r op neer d a t /37.020.08 u i t het Bureaufonds beschouwd moet worden a ls su bsidiegeld van de Koepel en dus naar de Koepel terug moet. Verder advise e rt de Koepel ons om de belde fondsen samen te voegen. Bovendien b l i j k t het nu weer wel mogel i j k om met h e t geld van d ie fondsen iemand p a rt-tim e in die n st te nemen. Het JWG-bestuur w il het lie f s t n ie t één bepaald doel voor de fondsen, maar een s o o rt gecombineerd doel voor het gecombineerde fonds (dus één fonds voor b ijv. het betalen van een p a rt-tim e krach t o f het aanschaffen van typemachines e.d.). V r.: Waarom kon e r e e rst geen en nu wel een betaalde kracht komen? Antw.: Op de o o rs p ro n k e lijk e manier kon het n ie t, maar nu b l ijk t het op een andere manier wel te kunnen. V r.: Waarom een betaalde krach t i. p. v. v r ijw illig e r s? Antw.: De a d m in is tra tie kost veel werk zolang h e t nog met de hand gebeurt; Een p a rt-tim e kracht zou a ls overgang bedoeld kunnen worden tussen nu en het moment van w aaraf we een computer van de Koepel kunnen g e tru ike n, In de toekomst. Met deze computer zou dan onder andere de ledenadm inistrat ie gedaan kunnen worden. V r.: Wat is e r aan de hand met de subsidie? Antw.: /6 5 0 0,- over 1982 en een g ro o t deel van de subsidie over 1983 is nog n ie t ontvangen maar is door de Koepel gereserveerd. V r.: Waarom moet een deel van de fondsen naar de Koepel?

Verenigingsnieuws 12 A ntw.: Het is daar o o it v ia een omweg vandaan gekomen. Nu moet h e t te ru g. V r.: Waarom is h e t b i j h e t c o n tro le re n van de boeken n ie t eerder opgemerkt? Antw.: Het is een grensgeval. D e s tijd s dacht men d a t h e t wel kon, t e r w ijl d a t n ie t zo was. V r.: Bestaat d ie ƒ37.020,08 a lle e n u i t p a p ie r, afkom stig van de transa ctie s? Antw.: Het bedrag is a ls v o lg t samengesteld: -In rekening gebrachte kosten Haagse Courant (afkom stig van pa p ie r) ƒ26.353,- - In rekening gebrachte kosten JWG-kampen S 2.556,08 -S to rtin g e n gedaan in 1979 in het in v e n ta ris fonds v ia de JWG-giro (geboekt a ls inkopen b i j JWG) ƒ 2.7 10,- -Rente over h e t gemiddeld saldo van het per ja a r u its ta a n d bedrag over de ja re n 1979 t/m 1982 ƒ 5.4 01,- ƒ37.020,08 V r.: Wat k rijg e n we nou terug voor die ƒ37.020,08? A ntw.: We behouden onze normale s u b s id ie, m isschien k rijg e n we (een deel van) het bedrag terug a ls subsidie voor een speciaal p ro je c t. 8ovendien za l h e t JWG haar t i j d weer aan andere dingen kunnen besteden. Wel d ie n t u itd r u k k e lijk gezegd te worden, d a t b i j d ie ƒ37.020,08 geen donaties van ouders z itte n!'. V r.: Wat doet de Koepel met h e t geld? Antw.: Ze proberen het te reserveren op een specia le rekening voor de JWG. D it hangt e ch ter a f van de toestenrning van h e t WVC (sub s id ie verlenend m in is te rie ). V r.: Gaat e r nu geld van S ijth o f f voor de JWG naar de Koepel? A ntw.: Het was een schenking in p a p ie r, geen g e ld, d a t door S ijth o f f aan ons werd geschonken. Hiervan s ta a t n ie ts zw arto p -w it. Er z ijn wel kosten voor papier b ij de Koepel gedec la re e rd, t e r w ijl d a t geld n ie t aan papier werd uitgegeven maar in het fonds g e s to rt. D it was boekhoudkundig o n ju is t. Wat wel had gekund was dat w ij het papier aan S ijth o f f betaalden en d a t d ie vervolgens voor een zelfd e bedrag een schenking aan de JWG deed. V r.: Is d it een n a la tig h e id van het bestuur geweest? A ntw.: De toenmalige penningmeester dacht d a t het zo kon, de re s t van het bestuur nam aan dat dat zo was. Een medewerker van de Koepel h e e ft steeds de boeken gekontroleerd, d ie maakte geen bezwaar. Iedereen zat op het verkeerde spoor. De penningmeester van de Koepel vond nu d a t het n iè t k lo p te. Ze hebben vroeger de boeken wel goedgekeurd.^de G raaff: "Oe Koepel g e e ft geld u i t in naam van WVC, a ls zo 1 e ts 'b jj een c o n trö le van WVC boven water komt lo o p t de hele subsid ie van de Koepel gevaar. De fo u t l i g t h ie r n ie t b i j een persoon maar b i j een verkeerde in s c h a ttin g. V r.: Welk deel van h e t geld is afkom stig van donaties? A ntw.: Het in ve n ta ris fo n d s helemaal. Het bureaufonds bestaat voor ƒ23.690,72 u it d o n atie s. Van d i t geld h o e ft n ie ts te worden betaald aan de Koepel. V r.: Heeft de JWG nog wel g e ld, i.v.m. n ie t ontvangen subsidie?, ' Antw.: We komen geld te k o rt, maar d e c la ra tie s worden wel beta a ld. V r.: Is h e t geld een donatie aan WVC? A ntw.: Nee, maar e lke keer w ordt de hoogte van de subsidie wel opnieuw bepaald. De Koepel zou h e t geld ook anders kunnen verdelen. Als WVC zou vinden dat de Koepel 1n haar controlerende taak te k o rt is geschoten, zou ze de subsidie kunnen verminderen. V r.: Waarom kan een bureakracht nu wel? Antw.: Er 1s toestenrning nodig van WVC voor het aanstellen van mensen. WVC betaald e r in e lk geval n iè t aan mee. V r.:d e G ra a ff:"n ie t a lle gelden d ie in het bureaufonds te re c h t kwamen waren voor d it doel bestemd. Wat e r nu overb l i j f t d u id e lijk w e l'. V o o rste l: beide fondsen samenvoegen. Voor: JO, Tegen: 0 Onthoudingen: 1. V oorstel: het bestuur k r ijg t een m achtiging om to t een bedrag van ƒ3000,- per aanschaffing bestedingen te doen u it het fonds, met een maximum van ƒ10.000,- to ta a l. Voor g ro te re bedragen is toestemming van een ledenvergadering nodig. Voor: 9 ; Tegen: Ó; Onthoudingen: 2. tó t konkretere plannen kunnen aan de volgende ledenvergaderin g worden voorgelegd. Het samengevoegde fonds kan g e b ru ik t worden voor zowel in v e n ta ris a ls b ijv. een p a rt-tim e k ra c h t. Het samengevoegde fonds zal bureaufonds heten. 3. Rondvraag. V r.: Hoe s ta a t het met het encyclopedisch werk over s te rre n kunde voor jongeren? Antw.: Er wordt a f en toe nog wel wat aan gedaan, maar te w e in ig. V r.: Wanneer komt de afdellngshandleiding? Antw.: Die k r ijg t een ie ts andere opzet. Er w ordt wel aan gewerkt. Binnenkort komt een oproep in K ontakt, voor ervaringen van a fd elin gen. V r.: Hoe groot is de afdra ch t aan de afd elin g? Antw.: ƒ 4,- per l i d per ja a r (maxim aal). V r.: Is e r al een nieuwe penningmeester gevonden? Antw.: Er is iemand d ie h e t w il doen: Hans van Wuyckhuyse. H ij d ra a it op d i t moment in h e t b e itu u r mee. V r.: Hoeveel leden gaat h e t loskoppelen van h e t abonnement en het lidmaatschap een a fd e lin g kosten? Antw. Geen idee. Dat hangt van de a c tiv ite ite n van de desb e tre ffe n de a fd e lin g a f. V r.: Is het te declareren bedrag van te voren op een rekening g e s to rt te krijg e n? Antw.: Nee, wel kan per geval bekeken worden o f eventueel een voorschot gegeven w ordt. 4. S lu itin g om 12.00 uur. Notu verzorgd door M ariët Hofstee. w ijzigingen verkooplijst BROCHURES VAN DE BELGISCHE W S WS1 A stro n o m isch e te rm e n ; T. D e th le r en Jean Meeus 8,5 0 WS*i Een waarneml n g sp rog ra im a v o o r beg innen de am ateurs 10,- W S 5 Zo bouw Ik z e l f m ijn k i j k e r. B a s is c o n s t r u c tie vo o r een 16 cm Newtonte le s c o o p met p a r a la c tls c h e o p s t e l lin g. ItO 1 0.- BOEKEN B I 85 P o o rt n a a r h e t h e e la l; G. S c h llli n g 36 6, - B 5 G ids van s t e r r e n en p la n e te n ; G.R oth 232 36,50 B 30 W elke s t e r is d a t7 ; W.WIdman 128 2 2,- 8 33 O n tsta a n en le v e n s lo o p van s t e r r e n ; C.de Ja g e r en E.P.J v. d. Heuvel 2 k k 3 3,- B 171 0e A a rde b e sp ie d ( s a t e l l i e t f o t o ' s ) 160 59,50 B 153 Voyage t o J u p i t e r ( R e s u lta te n van B de V o y a g e rv lu c h te n, e n g e ls ) 199 *>3,- 156 G a lile o to J u p i t e r ( gep la n de r u im te r e is in 1985) 20 15,50 TIJDSCHRIFTEN De ja a rg a n g e n van Z e n it van 1978, 1979 en 1980, alsmede d ie van U niversum u i t 1977 t/m 1980 z i j n i e t meer v e r k r ijg b a a r. U niversum 1981 7,50 U niversum 1982-7,50 U niversum 1983 DIVERSEN ' ' _ BB CC DD S e rie van 12 p o s tk a a rte n z o n n e s te ls e l ( k le u r ) 7,25 S e rie van 12 p o s tk a a rte n s te rre n k u n d e ( k le u r ) 7,25 S e rie van 12 p o s tk a a rte n r u im te v a a rt ( k le u r ) 7,25

Verenigingsnieuws 13 H a llw a g p o s te r van de maan (gevouwen) 21,75 H a llw a g p o s te r van de ste rre n h e m e l 21,75 H a llw ag p o s te r van Mars 21,75 0IA-SER1ES HA 01 Z o n n e s te ls e l (3 p la n e te n en ko m eet) 4 11, - HA 02 M e lk w e g s te ls e l 1. 11. - HA 01. N evels ( T r i f i d -. Lag u n e-, N.Amer ik a - en P a a rd ekop n e ve l) 4 11, - HA 03 N e vels (P le ia d e n, O r lo n -, K raben S lu ie rn e v e l) 4 11 MA 05 P la n e ta i re n e v e ls 4 11. - HA 06 P alom ar S te rre n w a c h t <i 11. - HP 01 A p o llo 11 v lu c h t 5 12,75 HP 02 A s tro n a u te n b i j la n d in g A p o llo 11 5 12,75 HP 03 A p o llo 11, a s tro n a u te n aan h e t werk 5 12,75 HP 04 A p o llo 9 en 10 5 12,75 HP 05 Beelden van de A a rde ( Geminl en A p o llo ) 5 12,75 HP 06 A p o llo 12 5 12.75 HP 07 Beelden van de A arde (G em inl) 5 12,75 HP 08 Beelden van de A arde (Gem inl) 5 12,75 HP 09 A p o llo 15 5 12,75 HP 10 A p o llo 16 5 12,75 HP i i A p o llo 17, t ijd e n s v lu c h t 5 12,75 HP 12 A p o llo 17, o.a. maanwagen 5 12,75 HP HP HP 15 HP 16 HP 17 HP 18 HP 19 HP 20 HP 22 HP 23 Voy 4 Voy 5 Zon A Zon 8 Zon C D 101 Marsl S tl 13 W o lk e n s tru c tu re n op Aarde 14 M e rc u riu s en Venus (M a rin e r 10) J u p i t e r (P io n e e r 10 en I I ) Z o n s v e rd u is te r in g 16 fe b. '7 9 V ik in g opnamen van Mars J u p it e r (Voyager opnamen) Manen van J u p i t e r (Voyageropnamen) Z o n s v e rd u is te r in g 16 fe b '80 S a turnu s (Voyageropnamen) Manen van S a tu rn us (V o y a g e r-i o p n.) V o y a g e r-i J u p i t e r en manen V o ya g e r-2 J u p i t e r en manen C orona, p ro tu b e ra n s e n, komeet Koh o u te k, m agnetogram, p a re ls n o e r- v e r d u is te r ln g e.d. Röntgenzon, U.V.Z o n, zo nn evlekken p ro tu b e ra n s e n e.d. P r o tu b e ra n s e n s e rie, m agneetveld zonnevlammen, sp e ctru m p ro tu b e ra n s Venus, M ars, J u p i t e r, Ganymedes, N e ptunus, S a tu rn u s, U ranu s, m eteoren20 V ik in g o p Mars (d e e ls zw/w 20 S te rre n b e e ld e n (e c h te f o t o ' s ) 20 20 20 20 12.75 12.75 12.75 '2,7 5 12.75 12.75 12.75 12.75 12.75 12.75 *6,- 1.6,- 46,- 4 6,- 4 6,- 4 6,- 4 6.- 4 6,- Deze l i j s t van w ijz ig in g e n g e e ft a lle e n de nieuwe p r i j s. A c h te r e l k boek o f s e r ie d i a ' s v in d t Je 2 g e t a lle n. Het e e r s te b e t r e f t h e t a a n ta l b la d z ijd e n o f d i a ' s, h e t tweede de p r i j s. jaarverslag Hoe diep is het dal waar de Jongerenwerkgroep in 1983 in te recht was gekomen? Een dieptepunt in ons le d e n ta l, b e re ik t op 31 december 1983. De n o o dlottig e a ffa ire rond de adm inistrat ie van de JWG vond z ijn einde in 1983. D it h e e ft de la a ts te ja ren heel wat van de b e s tu u r s a c tiv ite it gekost. Daarom z e t ten we ons met fr is s e moed in voor nieuwe a c t iv it e it e n en zal h o p e lijk in 1984 een nieuwe opleving van de vereniging te zien z ijn. Toch waren e r d i t ja a r enkele b ijzo n d e re a c tiv ite ite n. Een daarvan was het Themanummer van Universum over ons z o n n este lse l. D it e x tra nummer, d a t bovendien nog e x tra d ik was ook, werd behalve naar a lle JWG-ers ook naar zo'n 1500 basisscholen gestuurd. D it was m o g e lijk d a n kzij een éénmalige subsidie van hét M in is te rie van Onderwijs en Wetenschappen. Op de valreep van 1984 werden bovendien 791 exemplaren van d it nummer door de Nederlandse B ib lio th e e k c e n tra le b e s te ld. Al met a l een g ro o t succes, vooral d a n k z ij de inspanningen van de re d a c tie van Universum. Deze mensen hebben veel t i j d gestoken in het vinden van s c h rijv e rs en h e t klaarmaken van de a rtik e le n. Universum k r i j g t volgend ja a r een nieuwe hoofdredacteur in de persoon van Peter Veenstra. Peter neemt deze fu n c tie over van Jan Roelof van der Heer. Bovendien werd de re d a c tie v e rs te rk t met Geert-Jan Roebers. Op de algemene ledenvergadering werd het vo o rs te l aangenomen om voortaan ook a lle e n een abonnement op Universum m o g e lijk te maken. D it is vooral bedoeld voor b ib lio th e k e n en scholen. A lle leden van de JWG b lijv e n automatisch geabonneerd op Universum. In h e t 2e nuniner van Universum werd een w e d s trijd uitgeschreven voor h e t maken van een fo ld e r voor ruim tereizen in de toekom st, een r e d e lijk succesvolle w e d s trijd met leuke inzendingen. 1983 was door het bestuur uitgeroepen t o t het ja a r van de a fd e lin g e n. Aan a lle afdelingen werd een enquête gestuurd. De meeste a fd elin gen stuurden deze Ingevuld te ru g, en u it de antwoorden bleek d a t het e r toch nog lang n ie t zo s le c h t voorstond a ls het bestuur wel vreesde. N a tu u rlijk werd e r ook d i t ja a r weer een la n d e lijk e b ije e n komst gehouden, op 14 m ei, in Am ersfoort. De bijeenkom st had d it keer a ls thema Amateurs a k t le f ". Veel a fd elin gen H e te n wat van hun a c tiv ite ite n zie n. De sprekers gingen ook speciaal in op het a c tie v e amateursterrenkundige z ijn " : h e t doen van waarnemingen. Het was naast een b ijz o n d e r leuke ook een b ijz o n d e r leerzame bijeenkom st, d ie h o p e lijk mensen weer h e e ft gestim uleerd to t het doen van waarnemingen. De p ra a tje s op de gewone la n d e lijk e bijeenkom st worden vaak m o e ilijk gevonden, daarom werd op 17 september een speciale bijeenkom st voor jongeren georganiseerd. De bijeenkom st begon met een welkomswoord van C h rie t T itu la e r ( n iè t de e c h te ), d ie ook de te k s t b i j het to n e e ls tu k je ve r zorgde. De versneld grazende koeien in het film p je over wolkenvorming zorgden voor h e t nodige p le z ie r. Het was ook verder een leuke en g e z e llig e bijeenkom st, w a a rb ij tevens een programma voor de ouders was georganiseerd met In fo rm a tie over ste rre n kunde als hobby. Deze bijeenkomst was w a a rs c h ijn lijk het begin van een nieuwe JW G -traditie. Over de fondsen werd op 22 oktober een Bijzondere Algemene Ledenvergadering gehouden. U it een onderzoek van S tic h tin g de Koepel naar de fin a n c ië le a d m in is tra tie van de JWG in de afgelopen ja re n, was nam elijk gebleken d a t een deel van het geld in h e t bureaufonds v ia een n ie t - ju is t e m anier afkom stig was van de ja a r lijk s e su b sid ie aan de JWG. D it werd n ie t geoorloofd. 0p de BALV werd besloten h e t bedrag waar h e t om ging, ƒ37.020,08, terug te s to rte n aan S tic h tin g de Koepel. Net a ls vorige ja a r werden e r deze zomer d rie kampen gehouden, twee jongerenkampen en één ouderenkamp. Het ouderenkamp werd gehouden in Asten en was a l in mei v o l. Er waren helaas wat problemen om de jongerenkampen op t i j d vol te k rijg e n. De kampen z e lf draaiden goed en fin a n c ie e l q u itte. Het ouderenkamp had met enige problemen rond het programma en deelnemers te maken. Voor h e t volgend ja a r werd besloten de opzet d u id e lijk te veranderen. In a p r il, september en november werden e r weekend-kampen gehouden voor jongeren. De b e la n g s te llin g h ie rv o o r was - helaas s te rk teruglopend. Mede h ie rd o o r z u lle n e r 1n h e t volgend ja a r m inder gehouden worden en zal g e tra c h t worden op andere w ijz e nieuw leven in te blazen in deze vorm van a c t iv it e it. Tensloote h e e ft de JWG ook nog een postbus gekregen. Het def in it ie v e terugtreden van B e rt van Sprang u i t de vereniging noodzaakte een andere aanpak van ons "bureau" en postadres. N a tu u rlijk z ijn e r nog een heleboel andere dingen gebeurd, d ie n ie t in d i t ja a rv e rs la g staan. Er gebeurt nou eenmaal zo veel in een ja a r dat je het n iè t allem aal kunt o p s c h rijven. Enige c ijf e r s en namen staan ook d i t ja a r weer apart genoemd. JWG in cijfers en namen IEDENVER100P We begonnen d i t ja a r met 1371 leden. Op 31 december 1983 was het le d e n ta l gedaald t o t 1189. We kregen 230 nieuwe leden en 412 zeiden de JWG vaarwel. BESTUUR In het bestuur kwamen d i t ja a r M arle t Hofstee (s e c re ta ria a t), Edwin M athlener (a fd e lin g e n ) en E rik Schoute (ouder e n a k tiv ite ite n ). Ronald Naar tra d op de ALV a f. In de loop van het ja a r werden Hans van Wuyckhuyse (toekom stig penningmeester) en Peter Veenstra (Universum) aan het bestu u r toegevoegd. KIJKERB0UW Er werden d i t ja a r ongeveer 20 k ijk e r s gebouwd op v ie r dagen en weekenden in Bussum, Asten, Wierden en Den Haag. BROCHURES D it ja a r verschenen e r geen nieuwe brochures, uitgezonderd het themanummer van Universum "Op re is in het zonneste lse l".

Verenigingsnieuws 14 BATEN K o n trib u tie s Zomerkampen Ki jkerbouw Weekendkampen Rente Verkopen A d v e rte n tie s Universum B ijd ra g e de Koepel V e rlie s LASTEN begroting 1984 B e g ro tin g '83 2 1.7 5 0,- 1 9.0 0 0,- 6.2 5 0,- 1.5 0 0,- 2.2 5 0,- 3.5 0 0,- 2 1.5 0 0,- 7 7.7 5 0,- U itkom st '83 21.069,93 1.609,21 1.539,46 2.9 7 6,- 1 8.0 0 0,- 1.592»93+ 46.787,58 ========= B e g ro tin g '84 22.000,- 5.5 0 0,- 1.5 0 0.- 5 0 0,- 2.0 00,- 20.000,- 1.000,- 2.0 00,- 21.000,- 7 4.0 0 0,- Bureaukosten 8.5 0 0,- 8.7 02,7 6 7.5 0 0,- P o rto /te le fo o n 4.0 0 0,- 3.953,22 3.5 0 0,- R eiskosten 1.5 0 0,- 1.064,40 1.2 0 0.- V ergaderkosten 1.5 0 0,- 1.441,15» 1.5 0 0,- A d m in is tra tie k o s te n de Koepel 2.1 5 0,- 1.8 0 0,- 2.1 5 0,- Universum 1 4.5 0 0,- 13.376,88 1 5.0 0 0,- In te rn a tio n a le c o n ta cte n 5 0 0,- 5 0 0,- 5 0 0,- B ije e n k o m s te n /a fd e lin g e n 1 1.0 0 0,- 10.364,07 1 1.0 0 0,- P ro p a g a n d a /te n to o n s te llin g e n 2.0 0 0,- 1.972,57 1.2 0 0,- Commissies 1.0 0 0,- 803,08 8 0 0,- Zomerkampen 2 1.0 0 0,- 2 1.6 0 0,- K ijkerb o u w 7.5 0 0,- 1.775,99 5.5 0 0,- Weekendkampen 2.0 0 0,- 769,56 2.2 0 0,- O iversen 600.- + 263,80+ 350, % 7 7.7 5 0,- 46.787,58 7 4.0 0 0,- toelichting op de begroting De c o n t r ib u t ie vo o r h e t ja a r 1984 is verhoogd t. o. v. 1983. Hoewel we d u id e lijk m inder leden hebben gekregen b l i j f t h e t beg ro o tte bedrag ongeveer g e lijk (gebaseerd op 1100 le d e n ). Voor de zomerkampen s ta a t ongeveer h e tz e lfd e bedrag op de begrotin g a ls v o rig ja a r. De kampp r i j s is ie t s gestegen n l. ƒ275,- vo o r h e t ouderenkamp en ƒ165, - vo o r h e t jongerenkamp. K ijkerbouw is een teruglopende a c t i v i t e i t. Over 1983 leverde h e t een v e r lie s op van ƒ1.775,99. D it werd g e d e e lte lijk v e ro o rza a kt d o o r een onvoldoende deelname aan de kijkerbouwkarapen. Vandaar d a t we e r v o o r d i t ja a r m inder voor begroten. Ook de verkopen z ijn beduidend m inder geworden. De b ijd ra g e van de Koepel is voor h e t volgend ja a r h e tz e lfd e b e g ro o t a ls v o rig ja a r, hoewel e r m o g e lijk wel m inder s u b s id ie aan ons u itg e k e e rd zou kunnen gaan worden. 0e b e g ro tin g in z ijn geheel la a t z ie n d a t we h e t volgend ja a r nog weer een b e e tje z u in i g e r hopen te doen. Behalve de g ro te posten U niversum, kampen en bijeenkom sten moeten de meeste posten ie ts te ru g. ^ P p o e 'i! z e Z l U o n H Ê TjTfcTlfcP 'iw / b f 6 KoM E fj. ' ' financieel verslag BALANS PER 1 JANUARI 1984 AKTIVA: Kas ƒ 280,25 Bank ƒ 8.918,32 G iro ƒ 15.017,80 G iro-re nte re ke ning ƒ 100,- G iro-plusrekenlng ƒ 318,98 G iro-s te rre k e n in g ƒ 4.933,38 Giro-kampgroep ƒ 118,44 In - en verkopen: voorraad I 3200,- b e steld ƒ 301,- ƒ 2.8 99,- Kijkerbouw: voorraad f 1000,- geres.voor gar. ƒ 1000,- ƒ -, - B ijdrage de Koepel (nog tegoed 1 over 1983) ƒ 8.0 0 0,-. ƒ.40.586,17 PASSIVA: Abonnementen Universum ƒ 720,- K o n trib u tie s 1984 (ontvangen in 1983) ƒ 9.426,40 Burofonds ƒ 6.557,67 A dm inistratiekosten de Koepel 1982 (te betale n in 1984) / 2.150,- A d m inistratiekosten de Koepel 1983 (idem) ƒ 1.800,- Porto, te le foo n (te betalen in 1984 over 1983)ƒ 300,- Bijeenkom sten/afdelingen (idem) ƒ 3.000,- Burokosten (idem) ƒ 1.000,- Vergaderkosten (idem) ƒ 500,- Reiskosten (idem) ƒ 500,- Propaganda, te n too n ste llin g e n (idem) ƒ 1.000,- Kommissies (idem) ƒ 500,- Reserve zomerkampen ƒ 2.028,12 In te rn a tio n a le kontakten (gereserveerd) ƒ 1.380,- K apitaal (bevroren) ƒ 10.823,30 ƒ 41.685,49 E galisatiereserve - ƒ 1.099,32+(! ) ƒ 40.586,17

U V f - l ^ ^ ^ 1 9 8 4 ÏS S ÏS * «S t. d e K o e p e l jwg-leden) u it.9. ' ~ ron - (voor o.a. o.^ p r ijs. f». formaat. 160 pag-t u i i,e n o p h e t v e r - w i l l! n de nieuwe u itg a v e van s c h ijn e n van 1984> D i t s te de S t e r r e n g i d s v gewoon een re n k u n d ig jw r b o e lj r -astron oo m. ris 6ests«- ^ ' StsSs^Sfli'* de sterronk * ^ a/s.! Jaar «n *!» t den S 60 r - en d fe * * kaen 9 e j B eer 7^ O r,0 n > G ro t* v,n ' dus l J? * n: Lfer e Tl n f ^ 'n e wiljpn e,nig. j l eel Jngen d é u Weten f er i f grd*9 en n? een be e tie t emand s vinden x k n 9 n,'e t z o " kdn h e 7 ~ G r o e t je s de ^ m e ]. Vee' kan Richard de r v - in v o rig e O*>"e en kunnen we j e het ï ï r «ï» a r >»» b e» ^ ; e s t e lle M i De S terren gid s doqr het be- S tic h tin g de Koep te maken op drag van f2 0» v. t de Koepel in i» ü i 5 ts 5 5 -a s s? s S? p e l l e n f " ü s s c h i t? ' Ü? ^! 19v " i^ e '- n a t io n a l A s t r o n ^ J mi c a l Youth Camp" (IA Y C ) vo o r ^ am ateurastronom en van 16 t/m 22 ja a r, z a l gehouden worden in O b e rs te in b a c h ( b i j N e u re n b e rg ). D it j a a r l i j k s te ru g k e re n d evenement g e e ft mensen u i t de gehele w e re ld een u n ie k e kans samen te w erken aan hun g e z a m e n lijk e hobby. Onder le id in g van een team van g e ro u tin e e rd e jo n g e mensen z u l le n 5 w erkgroepen waarnemen en waarnem ingen u itw e rk e n. De onderw erpen lopen u ite e n van e le hm e n ta ire en p ra c tis c h e s te r r e n kunde t o t w erk aan s t e r s t a t is - t ie k en p la n e to ïd e b a n e n m.b v een com puter. V e rd e r z i j n e r ook n ie t - a s t r o - nom ische program mapunten z o a ls een e x c u r s ie, een to n e e ls p e l, een t a f e lte n n is c o m p e t it ie, e tc Het IA Y (v in d t p la a ts van i t o t 21 augustus 1984. De kam ptaal is E ngels. D eelnem erskosten (v o o r acco m o d a tie, e te n, d r in k e n, a s tro n o m is c h e - en n ie t - a stro n o m is c h e programma) bedragen ongeveer DM 490. Voor v e rd e re in fo r m a tie : s c h r i j f (20 sne l m o g e lijk ) een b r i e f j e. _, aan: C h ris to p h M ünkel, R ic h a rd - I [ K o h n -S tr. 2 4, D-2080 P in ne nbe rg, I W e s t-d u its la n d. s»cce s ~;r J^ contact trsinrr Jeroen S to l 1 s tu u rd e ons een BASIC-programma v o o r een heus p la n e ta riu m. Helaas i s h e t een b e e tje t e la n g om a f t e drukken in U niversum. Iedereen d ie th u is een com puter h e e ft en g e ïn te re s s eerd is in h e t programma kan s c h r ijv e n n a a r U niversum. Je k r i j g t dan een k o p ie tje. Deze te k e n in g m aakte Tom van Poecke u i t Zaamslag van de ge deel t e l i j k e z o n s v e rd u is te rin g b ra n d p u n ts a fs ta n d Tan 700 _ H ij g e b ru ik te z i j n 20 mm. ocu, l a i r. 1 1 ^ 1 1 m et A d e r e n

MET OE KIJKER OP JACHT André de Boel* Harm Voort man Wilmar Minke H o il We z i j n a l w eer e n k e le maandjes in h e t nieuwe ja a r. D it ja a r h o u d t d a t te ve n s een paar v e ra n d e rin g e n van de waarnem ingscom m issie in. Het b e la n g r ijk s t e is wel de u it b r e id in g m et een a c t ie f p e rs o o n : W ilm a r M inke u i t U tr e c h t. H ij d r a a it a l e n ig e t i j d mee en h i j is in h e t v e rv o lg de persoon n a a r w ie de waarnem ingen g e s tu u rd moeten worden. D a t ho udt h e t volgende in : H ij o n tv a n g t a l l e w aarnemingen en v e r s p r e id t ze onder de gehele w aarnem ingscom m issie. D ie b e s ta a t nu dus u i t : Harm V oortm an, R o be rt W ie lin g a, W ilm ar M inke en André de B oer. S tu u r je waarnem ingen v o o rta a n n a a r: W ilm ar M inke, Magda Janssenslaan 16, 3584 GR UTRECHT. W il je p e r sé een b r i e f aan één van deze v ie r p e r sonen s c h r ijv e n ( d a t kan b e s t ), z e t d a t dan even op de en velop. O v e rig e n s, a l l e waarnem ingen worden met p le z ie r tegem oet g e z ie n. En w ie w eet komen ze nog in U n i versum ook. W is t je d a t e r s p e c ia le w aarnem ingsp a k k e tje s z ijn? Je k u n t ze b i j W ilm ar aanvragen. D it ke e r v in d t je w a t e x tr a fo r m u lie r e n om Mars op te te k e n e n. Deze p la n e e t s ta a t deze ke e r w a t e x tra in h e t z o n n e tje omdat h i j w eer eens in o p p o s itie kom t. En b i j Mars g e b e u rt d i t s le c h ts één ke e r in de twee ja a r. dé maan F i g u u r 1. M a a n t e k e n in g va n B a r t d e L a n g e u i t A a l s m e e r. G e te k e n d i s d e k r a t e r E r a s t o t h e n e s. K i j k e r : 100 mm N e u to n. Datum :13 n ovem ber 1983. F i g u u r 2. T w ee m a a n te k e n in g e n van L i l y K a n s e la a r. L in k s A n o p id e s e n P y t h a g o r a s, r e c h t s L a n g re m u s. H e t i s o p v a l l e n d h o e v e e l d e t a i l s n o g m et e e n k l e i n k i j k e r t j e t e z i e n z i j n. D i t was e e n 40 mm l e n z e n k i j k e r b i j 40 x v e r g r o t i n g. D e s e e i n g was g o e d. D a ta e n t i j d e n : 19 s e p t e m b e r 1983 om 22h38m en 24 septem }>er 1983 om 00h4 4. F i g u u r 3. Z o t e k e n d e A e r n o u t N ie u w k e rk u i t Zoeterm e e r o p 1 f e b r u a r i 1982 d e m a a n k ra te r Archimedes. D e s e e i n g (e r g b e l a n g r i j k ) was v r i j g o e d. H i j nam w a a r m et e e n 6cm k i j k e r en v e r g r o o t t e 1 1 4 x.

marsaktie Mars is een m y s te rie u s g e v a l. E r worden vee l vreemde v e rh a le n o v e r v e r t e ld, v a rië re n d van SFromans o v e r m arsm annetjes t o t s e rie u z e g e d ic h te n w a a rin Mars a ls een s o o r t g e h e im z in n ig e godheid w o rd t a fg e s p ie g e ld. Mars i s - vreemd genoeg m iss c h ie n - to c h maar een gewone p la n e e t. Maar: h e t m y s te rie b l i j f t. De p la n e e t b l i j f t je in t r ig e r e n, w a t w a a r s c h ijn lijk d o o r z i j n mooie rode k le u r kom t. Deze rode k le u r v a l t j e meteen op a ls je naar Mars k i j k t. De rode p la n e e t v a l t daarom ook e rg op aan de n a c h t e lijk e hem el. A ls je hem 's na chts zo z i e t s c h ijn e n pak je n a t u u r l ijk meteen je k i j k e r om ook w a t t e "p ro e v e n " van h e t M arsm y s te rie. Wat v o o r k i j k e r je h e t b e s te k u n t g e bru iken? Paul D o h e rty z e g t h ie r o v e r in z i j n p la n e te n a tla s : "M is s c h ie n is een 250-300 mm r e f r a c t o r v o o r amate u rs h e t id e a le in s tru m e n t". Nou, d a t is een mop zeg! W ij z ie n d o o r een k le in e t o t m id d e lg ro te k ij k e r a l meer dan genoeg! Een 60-100 mm k i j k e r is a l g ro o t genoeg om en kele b e la n g r ijk e d e t a ils b lo o t te le g g e n : S y r tis M a jo r, H e lla s en n a t u u r l ijk ook de poolkappen. N ie t a lle e n w ij moeten aan de b u ite n te m p e ra tu u r wennen, maar onze k i j k e r moet d a t o o k. Z e t 'm d a a r om m in s te n s een h a lf u u r v o o r je g a a t waarnemen a lv a s t b u ite n. A ls j e g a a t waarnemen, z u l j e e e rs t n ie t zove e l d e t a ils z ie n, maar la t e r op de avond z u l je v a s t wel meer d e t a ils in de sm iezen k r ijg e n. Hoeveel j e z ie t ha ngt ook in ze ke re z in van de lu c h to n r u s t (s e e in g ) a f. Wanneer deze lu c h to n r u s t g ro o t is - de s e e in g is dan s le c h t - z ie je h e t p la n e e t b o lle t je op en n e e r w ie b e le n en zo nu en dan helem aal ve rva g e n. Je k u n t daarom n i e t a l te s te r k v e rg ro te n en z e lfs nog b e te r is h e t om je aandach t op een an der h e m e lo b je c t te r ic h te n, Mars z a l op z o 'n moment e rg te le u r s t e lle n d u i t de hoek komenl Is de se e in g e c h te r goed dan kunnen we onze aand a c h t fa n a tie k op Mars r ic h t e n. Een algemene re g e l b i j Mars i s : ongeveer 15 maal v e rg ro te n p e r 1 cm. o b je c tie fd o o rs n e d e. V oor een - 6 cm - J W G -k ijk e r i s d i t dus 6 maal 15 = 90 m aal. B ij ze e r goede s e e in g kunnen we wel ie t s s te r k e r v e rg ro te n, maar n ie t o v e r d r ijv e n, want een s te rk e v e r g r o tin g b e te k e n t n i e t d a t je meer d e t a ils z ic h tb a a r m aakt. Wat de o c u la ir e n b e t r e f t kun j e h e t b e s te o r th o - s c o p is c h e o f K e lln e r o c u la ir e n g e b ru ik e n. V oor waarnem ingen aan Mars w o rd t vaak een o ra n - j e f i l t e r g e b r u ik t, maar meer dan je h e t aanraden kan ik n ie t doen. W el, a ls je Mars dan een a a n ta l avonden hebt waargenomen, je u k e n je handen n a t u u r l ijk om e r-e e n te k e n in g van t e maken. Het b e s te is dan om a c h te r de k i j k e r een (n a u w k e u rig e ) k la d te k e n in g te maken en la t e r bin n e n de boel in h e t n e t u i t te w erken. Een " e c h te r " e f f e c t v e r k r ijg je a ls je een k le u r p o tlo o d g e b r u ik t, maar a ls j e d i t t e in g e w ik k e ld w o rd t dan kun je g e b ru ik maken van een z w a rt o f g r i j s p o tlo o d. Ook een goede te c h n ie k is de zogenaamde s tip p e lte c h n ie k. Vul op h e t w a a rn e m in g s fo rm u lie r a l h e t gevraa'aae zo nauw keurig m o g e lijk in, anders h e e ft je waarneming geen e n k e le w aarde. Ook b e la n g r ijk v o o r de waarde van je waarnem ingen is d a t je een d e t a il pas o p te k e n t a ls je h e t m eerdere malen ge zie n h e b t. Je lo o p t heel s n e l h e t gevaar aan fa n ta s ie o n d e r h e v ig t e z i j n a ls je d a t n ie t d o e t. L a a t j e ook n i e t b e ïn v lo e d e n d o o r de p ra c h tig e waarnem ingen van Henk N ieuw enhuis o f Leo A e r ts, want zo mooi h o e ft h e t e c h t n ie t. W ij zouden h e t e rg le u k v in d e n eens w a t van j u l l i e waarnem ingen t e z ie n. M is s c h ie n komen ze in aanm erking v o o r p la a ts in g in U niversum. S tu u r ze h ie r v o o r - op w a a rn e m in g s fo rm u lie r - n a a r de w aarnem ingscom m issie.h et adres v in d je boven. Wanneer kun j e Mars h e t b e s te waarnemen? D at z ie j e in deze t a b e l/ g r a f ie k. 11 m ei: o p p o s itie. Mars h e e ft dan een h e ld e rh e id van m agnitude - 1,7. 19 m e i: D it is de datum waarop de rode p la n e e t z ij n g ro o ts te s c h ijn b a re doorsnede h e e ft, n a m e lijk 1 7,6 ". Je z i e t h e t. Je k u n t Mars h e t b e s te tu s s e n 1 m aart en 1 septem ber waarnemen, de s c h ijn b a re doorsnede is dan g ro o t genoeg. Mars s ta a t d i t ja a r in de s te rre n b e e ld e n Maagd en S c h o rp io e n, d a a r w aar S atu rnus ook te v in d e n is d i t ja a r. W il je nóg meer le z e n o v e r h e t waarnemen van Mars dan kun d i t doen in de volgende blad en en/ o f boeken: De s te r r e n g id s 1984 ( b l z. 8 0-8 2 ). Z e n it 3 m aart 1982 ( b lz. 1 4 0-1 4 1 ), Universum 1 1982 ( b lz. 2 2-2 4 ), Universum 4 1982 ( b lz. 8-9 ), A tla s van Maan-Mars-Venus ( t e v e r k r ijg e n b i j S t ic h t in g de K o e p e l).

F i g u u r 4. O v e r z i c h t s k a a r t j e s va n S l a n g, B o ö t e s, G r o t e B e e r en J a c h th o n d e n. V e rd e r d i t ke e r aa ndach t v o o r e n k e le s te r r e n b e e ld e n. De p la a ts van de s te rre n b e e ld e n aan de hemel v in d je op de s te r r e n k a a r t van W il T ir io n. De d e t a il k a a r tje s s lu it e n ook op e lk a a r aan. Zo " p a s t" lin k s o n d e r van Boötes de kop van de Slang en re c h ts b o v e n s l u i t h e t aan b i j de G rote Beer en de Jach th o n d e n. Veel s t e r k t e m et je a c t iv i t e it e n! Grote Beer D it s te rre n b e e ld k e n t b ijn a ie d e re e n ; h e t beroemde s te e lp a n n e tje. Toch is h e t s te rre n b e e ld v e e l g r o te r dan h e t " p a n n e tje ", w a t e ig e n lijk a lle e n de s t a a r t van de b e e r i s. A lc o r en M iz a r z i j n m is s c h ie n wel de be ken dste s te r r e n u i t de G ro te B eer. B i j goed w eer en een donkere hemel kun je deze twee met h e t b lo t e oog s cheid e n. D it s te rre n p a a r is een mooi v o o rb e e ld van een o p tis c h e d u b b e ls te r, geen "e c h te " dus. H et v e rh a a l g a a t d a t je v ro e g e r b i j de In d ia n e n nas e c h t een man was a ls je deze twee kon scheiden. In een k le in e k i j k e r z ie j e a l meteen d a t M iz a r 4de h e ld e rs te van de tw ee) z e l f ook nog een b e g e le id e r h e e ft. A lc o r h e e ft ook een b e g e le i d e r, maar d ie kun j e n iè t z ie n. D ic h t b ij M iz a r, z o 'n 5 te n oo ste n e rv a n, s ta a t M 101. Deze s p ira a ln e v e l h e e ft een h e ld e rh e id van m agnitude 9. H et is geen nevel d ie e rg m a k k e lijk te z ie n v a l t. V e rd e r s ta a n e r in de G ro te Beer M 81 en M82. M 81 is h e t g e m a k k e lijk s t te z ie n. Het i s ook de h e ld e rs te van de 2 : m agnitude 8,0, en te ve n s ook de g r o o ts te : 10 b i j 18 boogm inuten. M 81 i s v r i j rond en h e e ft een h e ld e re k e rn. M 82 is van m agnitude 9,2. H et i s een la n g w e rp ig e F i g u u r 5. A l c o r en M i z a r. (M i z a r i s d u b b e l ). D a v id Temp elm a n m a a k te d e z e t e k e n i n g o p 15 a u g u s t u s 1 983 om 23hl5m M EZT. De o m s ta n d ig h e d e n v a r e n n i e t o p t i m aal (maan en s c h e m e r i n g ), m a ar, e n d a t i s h i e r b e l a n g r i j k e r, d e s e e i n g w as g o e d. 60mm L e n z e n k i j k e r, 4 0 x v e r g r o o t. n e v e l, ongeveer 6 b i j IJ boogm inuten. De twee staan z o 'n 38 boogm inuten u ite lk a a r, d a t is ie t s meer dan de d ia m e te r van de V o lle Maan. Jachthonden In d i t s te rre n b e e ld s ta a t M 3. D it is een b o l vorm ige s te rre n h o o p met een h e ld e rh e id van m agnitu d e 6,0. Een p r a c h tig o b je c t v o o r waarnem ers. Z ijn d ia m e te r b e d ra a g t 18 boogm inuten. In een k le in e k ijk e r z ie je hem a ls een s n e e u w b a lle tje van z o 'n 10 boogm inuten. Om M 3 op t e lo ssen in op z 'n m in s t e n k e le a f z o n d e r lijk e s te r r e n, heb je een k i j k e r n o d ig d ie z e k e r een 10 a 15 cm. obj ë c t i e f h e e ft. Nog een p ra c h tig e n e v e l, M 5 1, s ta a t ook in de Jachthonden. M 51 is een s p ira a ln e v e l d ie vanwege z i j n u i t e r l i j k ook wel de d ra a i k o l knevel w o rd t genoemd. Z ijn a fm e tin g e n z i j n 10 b i j 5 boogm inuten. De h e ld e rh e id van M 51 b e d ra a g t 8,7 m agnituden. Door een w a t g ro te re k i j k e r z ie j e M 51 a ls twee n e v e ltje s. De tweede ne vel d ie v la k b i j M 51 s ta a t is NGC 5195, met een h e ld e rh e id van magn. 11. Om deze ne vel r e d e lijk te z ie n is to c h wel een 10 cm. k i j k e r n o d ig. Op f o t o 's l i j k e n deze twee n e vels aan e lk a a r v a s t t e z it t e n, maar d o o r de k i j k e r is h ie rv a n n ie ts te z ie n. V e rd e r s ta a t e r in de Jachthonden M 9 4. D it is een s p ira a ln e v e l m et een o p v a lle n d e h e ld e re kern. De h e ld e rh e id van de nevel i s b ijn a magn. 8,9, en de a fm e tin g e n erva n z i j n 5 b i j 3 boogm inuten. E r s t a a t nog een s p ira a ln e v e l in d i t s te r r e n b e e ld. H et kan maar n ie t op! D it s t e ls e l is M 106 met een h e ld e rh e id d ie magn. 9 b e d ra a g t. De afm e tin g e n z i j n 19J b i j 6 boogm inuten. De nevel is ook bekend on der de naam NGC 4258. Boötes Er s ta a n b ijn a geen m a k k e lijk z ic h tb a r e ne vels in B oötes. NGC 5466 is een b o l vorm ige s te rre n h o o p van magn. 9,0. Z ijn d ia m e te r b e d ra a g t 5 boogminute n. H et is n ie t z o 'n bekende s te rre n h o o p. Probeer hem eens te v in d e n en te tekenen en s tu u r dan de waarnem ing aan ons op. E r s ta a n w el een paar m ooie d u b b e ls te rre n in B oötes. B e k ijk d a a rv o o r de ta b e l d ie je e ld e rs in deze r u b r ie k v in d t.

4 F i g u u r 6. D e z e t e k e n i n g t o o n t v r i j g o e d h o e j e h e t d u o M 81 e n M 82 d o o r e e n w at g r o t e r e k i j k e r kan z i e n. M 81 s t a a t l i n k s b o v e n. H e t h e l e b e e l d - v e l d w o r d t g e t o o n d ( 4 8 ' ). W ilm a r M in k e d e e d d e ze w aarnem ing o p 26 d ecem ber 1983 om 23h30m MET. D e k i j k e r was e e n 150 mm N e w t o n t e l e s c o o p (z e l f b o u w ) m et 75x v e r g r o t i n g. D e w e e r s o m s ta n d ig h e d e n w aren p r im a. W aargenom en i n - T e t e r i n g e n ( N. B r. ). Tabel van d u b b e ls te rre n. S t e r r e n b e e l d naam s t e r h e l d e r h e i d o n d e r l i n g e a f s t a n d G r o t e B e e r M i z a r 2,5 m en 4m 1 4,4 " C 4,5 e n 5 2, 9 " J a c h th o n d e n o 3 e n 5,5 1 9,6 " Slang We bespreken a lle e n de kop van de S la n g, omdat d i t s te rre n b e e ld heel e rg la a g aan de z u id e lijk e hemel s ta a t. M is s c h ie n is h e t daarom d a t we b ijn a geen waarnem ingen k r ijg e n van o b je c te n in d i t s te rre n b e e ld. Daar gaan we v e ra n d e rin g in brengen. Om te beginnen bespreken we M 5, een p ra c h tig e b o lv o rm ig e s te rre n h o o p. Z ijn h e ld e rh e id b e d ra a g t magn. 6,2 en z i j n d ia m e te r 13 boogm inuteen M 5 w o rd t, e v e n a ls M 13 in H e rc u le s en M 3 in de Jach thonden, t o t de m o o is te b o l vorm ige s te rre n h o p e n gerekend d ie aan de n o o r d e lijk e ste rre n h e m e l te z ie n z i j n. Met een v e r r r e k ijk e r kun je hem a ls een w azige s t e r z ie n.g e d e e lte lijk o p lo s s e n in a fz o n d e r l i j k e s te r r e n kan j e pas met een 10 cm. k ijk e r. Wanneer je d_e Zon n e t zo v e r weg zou z e tte n a ls M 5 van ons a f s t a a t, dan kon je hem waarnemen a ls een s t e r r e t je van magn. 1 9,4 (1 ). Er s ta a t ook een h e le bekende v a r ia b e le s t e r in de S la n g. H et is R -S e rp e n tis. T ijd e n s z i j n m aximum b e d ra a g t de h e ld e rh e id (n a a r v e rw a c h tin g ) magn. 6,9. Er is berekend d a t deze g e b e u rte n is e in d ju n i 1984 p la a ts z a l v in d e n. De p e rio d e van deze rode s t e r b e d ra a g t 357 dagen (dus b ijn a een ja a r ). In deze zomer kun je hem a l g e m a k k e lijk z ie n m et een v e r r e k ijk e r. In de w in te r is de h e ld e rh e id wegg e z a k t t o m agnitude 1 3 (1 ). In de gaten houden dus! life/' * i, z. i f g o» Hv' 2 6 ' Mhi Q " looi q'?3ö mt(5 i A B o ö t e s e 2,5 e n 5 2, 9 " C 5 en 7 6, 9 " 39 6 e n 6,5 2,9 " IT 5 e n 6 5,6 " S la n g 6 4 e n 5 3,9 " F i g u u r 7. O p 22 ju n i j. 1. t r o k d e maan v l a k la n g s J u p i t e r. Om o n g e v e e r 23h20m MEZT was d e o n d e r l i n g e a f s t a n d h e t k l e i n s t. M e i n d e r t L u n e n b o r g l e g d e d i t om 22h30 v a s t o p Kodak T r i - X - f i l m. H i j b e l i c h t t e 1 /8 A 1 /1 5 s e k o n d e n m. b. v. a fz w a a ie n e n p a s t e o c u l a i r p r o j e k t i e t o e. D e o p e n i n g s v e r h o u d in g was b i j n a 3 0. K i j k e r was e e n 115 mm N e w t o n t e l e s c o o p. F i g u u r 8. Ook d e z e w a a rn em in gen komen v a n M e i n d e r t L u n e n b o r g. H i j b l i j f t o n s tro u w s t u r e n. D e z e zom er komen w e e r e n k e l e p l a n e t e n i n o p p o s i t i e. M e i n d e r t h e e f t g e t e k e n d h o e h i j d e maan E u ro p a v a n a c h t e r J u p i t e r van d a a n za g kom en. D a tum : 7 m a a rt 1982 van 4h20m t o t 4h37m MET. K i j k e r : 1 1 5 mm N e w to n.

Rob van Mans OPLOSSING GEVRAAGD afleverin g 16 : helderheid en m agnitude H e ld e rh e id en m agnitude z i j n n ie t h e tz e lfd e. A ls s t e r A van m agnitude 1 is (soms k o r t ik d i t a f a ls m agn.) en s t e r B van magn. 2, dan is s t e r B z e k e r n ie t twee maal zo h e ld e r a ls s t e r A, ook a l i s z i j n m ag nitu de twee ke e r zo g r o o t. S te r B is z e lfs m in de r h e ld e r, a l i s z i j n m agnitude g r o te r. Om aan deze v e rw a rrin g een e in d e te maken moete n we dus een d u id e lijk o n d e rs c h e id maken tussen HELDERHEID en MAGNITUDE. HELDERHEID is een re c h ts tre e k s e maat vo o r de h o e v e e lh e id l i c h t d ie ons van een o f ander o b je c t b e r e ik t. Twee k e e r zo h e ld e r b e te k e n t dus twee k e e r zoveel l i c h t. S te l je nu eens v o o r d a t je d r ie s te r r e n z ie t, s t e r A, B en C in v o lg o rd e van afnemende h e ld e r h e id. Hun h e ld e rh e d e n z i j n dusdanig d a t h e t l i j k t a ls o f de h e ld e rh e id s a fn a m e van s t e r A n a a r s t e r B h e tz e lfd e i s a ls d ie van s t e r B n a a r s t e r C. Nu werken onze z in tu ig e n z ó, d a t d ie " h e ld e r he id safna m e " d ie w ij z ie n, in w e r k e lijk h e id een h e ld e rh e id s v e rh o u d in g is in p la a ts van een h e ld e r - h e id s v e r s c h il! Dus a ls van bovengenoemde d r ie s te r r e n s t e r B 10 ke e r zw akker i s dan s t e r A, dan is de h e ld e r heidsafnam e van s t e r A naar s t e r B een f a k t o r 10. De h e ld e rh e id s a fn a m e van s t e r B n a a r s t e r C is h e tz e lfd e, dus ook een f a k t o r 10. Dus s t e r B is 10 k e e r zw akker dan s t e r A, en s t e r C i s 10 keer zwakker dan s t e r B, dus 100 ke e r zwakker dan s te r A. Omdat w i j dus een helderheidsverhouding z ie n a ls m aat v o o r h e ld e rh e id s a fn a m e, g e b ru ik e n we de MAGNITUDENschaal d ie h e tz e lfd e d o e t. A ls in bovenstaand v o o rb e e ld s t e r A van m agnitude 0,0 i s, dan is s t e r B van magn. 2,5. De h e ld e rh e id s afname van s t e r B n a a r s t e r C i s h e tz e lfd e a ls d ie van s t e r A n a a r s t e r B, dus ook 2,5 m agnitu d e n. S te r C is dus van magn. 5,0. Dus sameng e v a t: a ls je z e g t " s t e r B is 2,5 m agnituden zw akker dan s t e r A" dan bedoel j e e i g e n lijk (m is s c h ie n zonder h e t t e w e te n ): s t e r B is 10 kee r zwakker dan s t e r A. In ta b e l 1 z ie j e w e lke h e ld e rh e id s v e rh o u - din g e n b i j een a a n ta l m a g n itu d e n v e rs c h ille n h o o r t. B ij e lk e s ta p van 0,5 m agnitude w o rd t de h e ld e rh e id s v e rh o u d in g v e rm e n ig v u ld ig d met T a b e l 1. een f a k t o r V lo = 1,5 8 4 8 9... Op d ie m anier kun je z e l f de ta b e l u itb r e id e n naar g ro te re en k le in e r e (dus n e g a tie v e ) m a g n itu d e v e r- s c h ille n. A ls je de ta b e l e c h te r goed b e k ijk t z ie je d a t je h e t ook zon d e r v e e l gereken k u n t. OPDRACHT 1: Hoe kun je met w e in ig rekenw erk de ta b e l n a a r g ro te re en k le in e r e (n e g a tie v e ) m a g n itu d e v e rs c h ille n u itb re id e n? OPDRACHT 2= S te l je een open s te rre n h o o p v o o r m et een h e ld e rh e id van m agnitude 10,0. A lle s te r r e n in de hoop z i j n van magn. 15,0. Hoeveel s te r r e n z it t e n e r dan in de hoop? L a at wel z ie n hoe je aan je antw oord kom t. T o t nu to e heb ik h e t a lle e n gehad o v e r SCHIJNBARE h e ld e rh e id en m a g n itu d e. Deze hangen e c h te r a f van de a fs ta n d van h e t o b je c t. A ls ie t s twee k e e r zo v e r weg s ta a t w o rd t h e t v ie r k e e r zw akker. S ta a t h e t o b je c t d r ie keer zo v e r weg dan w o rd t h e t negen maal zw akker, e n z o v o o rt. Met andere w oorden: de s c h ijn b a re h e ld e rh e id van een o b je c t neemt a f met h e t kwad r a a t van de a fs ta n d. A ls J u p it e r in o p p o s itie i s, h e e ft h i j magn. - 2, 5, en s ta a t h i j ongeveer 4 A stronom ische Eenheden van de Aarde a f. De (op de Zon na) d ic h t s b ijz ijn d e s t e r is a C e n ta u ri, en d ie s t e r s ta a t z o 'n 270.000 maal v e rd e r weg. OPDRACHT 3: Hoe h e ld e r is J u p it e r, g e zie n v a n a f a C e n ta u ri? (a fg e ro n d op een h a lv e m agnitu d e ). L a a t weer z ie n hoe je aan je antw oord kom t. Dat waren de nieuwe opgaven. A ls je h e t h e le v e rh a a l n ie t meteen b e g r i jp t, le e s h e t dan na een t i j d j e nog eens. M is s c h ie n d a t h e t dan a lle m a a l u i t e i n d e l i j k to c h n i e t zo m o e ilijk i s. DOE JE BEST, en zend j e o p lo s s in g e n vóór 20 m aart na ar: Rob van M a ris, Van L ie fla n d la a n 120, 3571 AH UTRECHT. su cces: : f i g. 1. De v l o e d b e r g e n o p h e t a a r d o p p e r v la k. D e c e n t r i f u g a l e k r a c h t F c en d e z w a a r te k r a c h t van d e Maan F z i j n a a n g e g e v e n. A l l e g r o o t t e v e r h o u d in g e n z i j n n a t u u r l i j k o v e r d r e v e n. _ m a g n it u d e - h e l d e r h e i d s v e r s c h i l v e r h o u d i n g 0,0 1,0 0 0,5 1,5 8 1,0 2,5 1 1,5 3,9 8 2,0 6,3 1 2,5 1 0,0 3,0 1 5,8 3,5 2 5,1 4,0 3 9,8 4,5 6 3,1 5,0 1 0 0,0