Dierenland Nesteldrang in Oost-Groningen Noorderland JUNI/JULI 2011
De hartendieven van vogelaar Ben Koks Ben Koks (rechts) zorgt samen met andere vogelliefhebbers ervoor dat jonge kiekendieven veilig kunnen uitvliegen. Vogelaar Ben Koks trekt de hele wereld over om kiekendieven te volgen. Hij bestudeert ze, ringt ze en beschermt ze. Deze roofvogels hebben lang geleden zijn hart gestolen. En uitgerekend voor zijn deur in Nieuw-Scheemda gebeurt iets heel bijzonders: de zeldzame blauwe kiekendief heeft Oost-Groningen als broedplek uitgekozen. Productie: Nanda Felix, fotografie: Hans Hut Op de Waddeneilanden heeft de blauwe kiekendief het moeilijk. Er was ooit een populatie van honderdzestig paartjes, maar het aantal neemt sinds eind jaren negentig van de vorige eeuw drastisch af, tot een huidige stand van ongeveer twintig paartjes. Door de weinige jongen zal de populatie op de Wadden zichzelf niet meer in stand houden en langzaamaan verdwijnen. De leefomgeving is er voor de vogel niet ideaal. Het aanbod van voedsel is minder geworden; het aantal konijnen neemt af door een besmettelijke ziekte en kleine vogels en zandhagedissen zijn steeds moeilijker te vinden. Het Groningse land heeft daarentegen steeds meer te bieden. Ben Koks (47) zag het daarom al aankomen. Hij had de blauwe kiekendief wel in Groningen verwacht. Maar dat ze letterlijk vanuit zijn huis in Nieuw-Scheemda te zien zijn, dat had hij niet durven dromen. Het zou gewoon gaan gebeuren, een kwestie van tijd. Maar toen ik een jaar geleden zowat naast mijn huis het eerste nest ontdekte, moest ik wel eventjes slikken van blijdschap. Drie paartjes hadden in het voorjaar van 2010 hun weg gevonden naar de ruimte van het Oldambt. Eén nestpoging mislukte, maar de twee andere paartjes brengen respectievelijk twee en vier kuikentjes groot. Is het toeval, of voelen ze gewoon dat het in de buurt van Ben Koks, die zich al jaren inzet voor de bescherming van vogels, wel veilig zal zijn? Een van de twee moedervogels kan het weten. De Groninger vogelaar heeft haar in 2007, toen ze als nestjong in het Duitse Emden vertoefde, nota bene zelf in handen gehad om haar voorzichtig een ringetje om het pootje te doen. Door het ringetje, met daarop een code, is de vogel te herkennen en kunnen er gegevens over de vogel verzameld worden. Ik kan me haar zelfs nog goed herinneren, het was namelijk een hele gehaaide dame. JUNI/JULI 2011 Noorderland
In het kort Naam: Blauwe kiekendief / Circus Cyaneus Lengte: 44 (mannetje) tot 53 (vrouwtje) cm Spanwijdte: 90 (mannetje) tot 121 (vrouwtje) cm Gewicht: 300-400 gr (mannetje) tot 400 500 gr (vrouwtje) Aantal broedparen in Nederland: circa 20 op Waddeneilanden, vooral op Texel. Ameland had in 2010 voor het eerst geen broedparen. In Flevoland 3: 1 man met 3 vrouwtjes in de Oostvaardersplassen, al jaren geen jongen meer. In het Oldambt in 2010 3 paar. Aantal eieren: 3 tot 5 Broedseizoen: april eind juli Leeftijd: record: 16 jaar en 5 maanden Bron o.a: Akkervogels, naslagwerk van Koos Dijksterhuis en Hans Hut. Roodbont Publishers. ISBN: 978 90 8740 0606 Mannetje Vrouwtje Noorderland JUNI/JULI 2011
Dierenland Veilig uitvliegen Ben Koks liep als klein ventje al met zijn hoofd in de wolken, speurend naar vogels. Het vogelboekje dat hij van zijn oma kreeg in zijn ene hand, in de andere hand de verrekijker die Sinterklaas voor hem meenam. De vogels boeiden hem, maar waarom weet hij eigenlijk nog steeds niet precies. Misschien omdat ik zo dromerig was, en ben. Een smoes om lekker buiten te zijn en te wandelen. De interesse in de vogelwereld is alleen maar groter geworden en hij ging zich beroepsmatig voor de dieren inzetten, zoals voor SOVON Vogelonderzoek Nederland. In 1990 ontdekt hij, tijdens een inventarisering van akkervogels, een nest van grauwe kiekendieven in het Oldambt. Deze vogel maakte eind jaren tachtig van de vorige eeuw hetzelfde mee als zijn familielid de blauwe kiekendief nu. Waren er in de negentiende eeuw in Nederland nog tussen de vijfhonderd en duizend broedparen, in 1987 waren er nog maar drie. Het eerste nest dat de vogelliefhebber ontdekte, schreeuwde dus om bescherming. Maar het nest bevond zich middenin een akker, waarvan het gewas uiteindelijk gewoon geoogst moest worden met grote maaiers. Koks sprong in de bres voor het nest en kreeg het voor elkaar dat een klein stukje van het gewas mocht blijven staan. De jonge vogels konden veilig uitvliegen. Het laat hem sindsdien niet meer los. Er was weinig bekend over deze vogel. Dat fascineerde me. In 2005 stopt hij met het werken voor een baas en slaat zelf zijn vleugels uit. Hij richt de Werkgroep Grauwe Kiekendief op om de vogel samen met een groep medewerkers een zo goed mogelijke bescherming te kunnen bieden. De aanpak werpt zijn vruchten af. Hoewel de vogel er bijna niet meer was geweest, hebben in 2010 zo n 45 paartjes in Groningen jongen grootgebracht. In heel Nederland zijn er net iets meer dan vijftig. Drukbevolkte akkerranden Met de komst van de blauwe kiekendief is er nog meer werk aan de winkel. Ze kunnen rekenen op bescherming vanuit verschillende hoeken. De kiekendief verbindt mensen, zegt de vogelaar. Zonder de medewerking van de boeren was deze gunstige situatie in het Oldambt volkomen ondenkbaar. We hebben hier in Oost-Groningen de beste en meeste akkerranden van Nederland. Door samen te werken met boeren ontstaat er een prettig leefklimaat voor de dieren. Een aantal boeren in Oost-Groningen heeft de randen van de akkers ingezaaid met bloemen, grassen en kruiden. In de lentezon vormt het een kleurrijke lijst om de eentonige landbouwvlaktes. De variatie maakt het voor vogels een fijne plek; er is genoeg voedsel en de vegetatie biedt wat beschutting. Zo heeft ook Geuko ten Have zijn akkerland in Noordbroek voorzien van randen vol diversiteit. Ik ben een akkerbouwer in hart en nieren en eigenlijk vind ik dat er meer verschillende gewassen in het land moeten komen. Het is goed voor de grond. Met de ingezaaide akkerranden is er meer variatie gekomen. Zo had ik drie jaar geleden een prachtige bloemenrand, dat is heel leuk om te zien. Er waren vréselijk veel vlinders. De biodiversiteit zorgt voor een De blauwe kiekendief maakt een broedplek middenin een akker. Een vrouwtje brengt kleine takjes voor de inrichting van haar nest. Het nest wordt door het gewas zo goed gecamoufleerd dat het voor voorbijgangers, en voor de boer, nauwelijks opgemerkt wordt. Nieuwe kraamkamer voor de blauwe kiekendief JUNI/JULI 2011 Noorderland
Dierenland beter evenwicht. In de randen ontstaat een buffer van beestjes, zo marcheren er heel veel kevers vanuit de rand de akkers in om luis op te eten. Die kevers houden een plaag onder de duim en ik hoef geen bestrijdingsmiddelen te spuiten. De blauwe kiekendief heeft ook baat bij zo n drukbevolkte akker, waar hij zijn voedsel (kleine knaagdieren en vogels) vandaan kan halen. Ten Have heeft ze in zijn land zien foerageren, hij vindt het prachtig om de dieren boven zijn land te zien vliegen en zet zich graag in voor de bescherming van de vogels. We zetten met elkaar de schouders eronder! Met dit positieve geluid verwacht Ben Koks tussen nu en de komende vijf jaar De Werkgroep Grauwe Kiekendief doet onderzoek naar de blauwe kiekendief. Door nesten op te sporen waakt de werkgroep ervoor dat de vogels zonder gevaar de oogsttijd doorstaan. tien tot twintig paartjes blauwe kiekendieven in Groningen. In Drenthe en Friesland zal het aantal volgens hem ook mondjesmaat toenemen. Hightech rugtasje India, Wit-Rusland, Niger, Marokko, Duitsland, Amerika: Ben Koks kent wat betreft de kiekendieven geen grenzen. Hij gaat geregeld op reis om ter plekke vogels te onderzoeken, om informatie uit te wisselen en om lezingen te volgen. Vanuit huis kan hij ook veel doen, dankzij de technologische ontwikkelingen. De jaarlijkse reis van een groepje grauwe kiekendieven van Nederland naar Afrika heeft hij in beeld. Koks weet waar in Afrika hij moet zijn als hij hen of hun leefomgeving daar wil onderzoeken. Zijn werkgroep heeft een aantal vogels een rugtasje om gedaan. Een duur tasje: 1200 euro. Het is van zijdezacht materiaal, het zal nooit de balans van de vogel verstoren. Het bevat een GPS-systeem en een zonnepaneeltje, samen 13 gram. Het omdoen ervan is even een stress-situatie: de kiekendief wordt gelokt met een andere vogel zodat hij in een net vliegt. Maar we zijn altijd binnen vijftien minuten klaar. De kiekendief is een makkelijke soort en in alle gevallen is de vogel direct weer van de schrik hersteld en vertoont het meteen het natuurlijke gedrag. De vogels leveren dankzij hun rugtasje zeer waardevolle informatie, waar het internationale beschermingswerk baat bij heeft. De verzamelde data wordt in samenwerking met Rijksuniversiteit Groningen geïnterpreteerd. Het meest belangrijke is dat we dankzij het GPS-systeem nu een jaar-rond-verhaal hebben. Het hele jaar in beeld. Eerder hadden we alleen informatie per seizoen. Op www.grauwekiekendief. nl is constant te volgen waar bijvoorbeeld de Oost-Groningse kiekendieven Franz en Tineke rondvliegen. Skydancing Een kiekendief is een vogel van het open veld en maakt het nest op de grond, wat voor de veiligheid van de dieren niet altijd Blauwe kiekendief steeds zeldzamer Noorderland JUNI/JULI 2011
handig is. Ben Koks: Het is volgens de wet verboden nesten te bezoeken. Daarvoor hebben wij een speciale vergunning en bovenal mag niet worden vergeten dat wij doorgaans een noodzaak hebben nesten te vinden, anders verdwijnen ze simpelweg in de maaidorsers. Wie ook nieuwsgierig is naar deze vogels en ze eens in het echt wil zien heeft een goede kans ze tegen te komen tijdens een wandeling op de zeedijk bij de Dollard, tussen Oudeschans en Bellingwolde of bij de Marnewaard (militair oefenterrein) bij Lauwersoog. Wie geluk heeft, ziet het imponerende baltsen (het uitvoeren van de paringsdans ). Het mannetje gaat heel hoog vliegen, om vervolgens richting het vrouwtje naar beneden te tuimelen. Het vrouwtje draait zich op de rug (al vliegend!) en weert zich af. Zo boven het vlakke Groningse land een filmisch gebeuren. Skydancing wordt het door de Britten genoemd. Een show die naar verwachting elk jaar meer Groningse dansers zal kennen. Prooiovergave: een mannetje brengt een hapje mee voor het vrouwtje, het wordt in de lucht overgegooid. Vaak begint daarna het paren. Een mannetje kan het overigens druk hebben: soms heeft hij bij twee vrouwtjes een nest. Vanuit zijn boerderij en tuin in Nieuw-Scheemda heeft Koks prachtig zicht op uitgestrekte velden. Hij kan de blauwe, grauwe en bruine kiekendieven zo zien vliegen. De kiekendief is te herkennen aan het elegante, schommelende vliegbeeld en aan de V-vorm die ontstaat als de vleugels tijdens het zweven omhoog worden gehouden. Het verschil tussen de drie is voor een vogelkenner goed te zien, minder ervaren vogelaars zullen wat meer tijd nodig hebben. De mannetjes en de vrouwtjes zijn duidelijk van elkaar te onderscheiden: het verenkleed van de mannetjes is grijs/wit, waarbij de blauwe kiekendief een lichtblauwe tint heeft. Hoe ouder de vogel, hoe grijzer hij wordt. De vrouwtjes hebben bruintinten. Het zijn schutkleuren: het mannetje valt zo in de lucht minder op, het vrouwtje heeft ongeveer dezelfde kleur als de akker waar ze haar nest bewaakt. Bij de bruine kiekendief heeft ook het mannetje bruintinten. Bij de mannetjes is het verschil tussen de drie soorten kiekendieven het duidelijkst te zien. Bijvoorbeeld aan het verenkleed bij de vleugels: de blauwe kiekendief heeft de meest lichte kleur veren. De grauwe kiekendief heeft aan de onderkant van de vleugels bruine strepen en de bruine kiekendief heeft her en der in de vleugels zandkleurige tinten. Blauw, grauw en bruin Van boven naar beneden: blauw, grauw, bruin. Afbeeldingen: Naumann, Naturgeschichte der Vögel Mitteleuropas. JUNI/JULI 2011 Noorderland