Der Anfang im 16. Jahrhundert. minderheid. (Ca. 1520-2004), Zoetermeer: Boekencentrum 2011.

Der Anfang im 16. Jahrhundert 1 K.G. van Manen (ed.), Lutheranen in de Lage Landen. Geschiedenis van een godsdienstige minderheid. (Ca. 1520-2004), Zoetermeer: Boekencentrum 2011.

2 C. Lesger, Handel in Amsterdam ten tijde van de Opstand, Hilversum: Verloren 2001. 3 G. Mak, Een kleine geschiedenis van Amsterdam, 33 e druk, Amsterdam / Antwerpen: Atlas 2007, 65-66. 4 K.G. van Manen (ed.), ibid., 96. Während Antwepen in den sechziger Jahren 100.000 Einwohner zählte, waren es in 1589 noch 42.000. In der Stadt Amsterdam kam es nach 1584 zu einem ungekannten ökonomischen Wachstum [ ] aufgrund des Zustroms von Antwerper Kaufleuten mit ihrem Wissen, Kapital und ihrer Kultur. 5 J. Happee, et al., (eds), De Lutheranen in Amsterdam (1588-1988). Gedenkboek ter gelegenheid van 400 Jaar Evangelisch-Lutherse Gemeente te Amsterdam, Hilversum: Verloren 1988, 16-17.

6 K.G. van Manen (ed.), ibid., 165-166. Es fällt auf, dass der Text der Utrechter Union weder die Reformierte, noch anderweitige religiöse Gruppierungen erwähnt. 7 R.F.H. Praamsma, Zacharias Webber (1644-1696), irenisch lutheraan verlicht protestant. Kerk en theologie in het denken van een zeventiende-eeuwse kunstschilder, Delft: Eburon 2013, 87. 8 K.G. van Manen (ed.), Lutheranen in de Lage Landen, 118.

Das Goldene Zeitalter 9 J. Happee, et al., (eds), De Lutheranen in Amsterdam (1588-1988), 20. 10 H.L.M. Defoer (ed.), Luther in de Lage Landen, Utrecht: Stichting Protestantse Kerkelijke Kunst en Stichting Het Catharijneconvent 1983, 18.

11 http://web.archive.org/web/20061006000108/http://www.bmz.amsterdam.nl/adam/nl/b ouwm/dor.html (op: 01-06-2015) 12 http://www.rijksmonumenten.nl/monument/6444/oosterkerk/amsterdam/ (op: 01-06- 2015). Oosterkerk: Östliche Kirche. 13 Zur Neuen Lutherischen Kirche: J. Happee, et al., (eds), De Lutheranen in Amsterdam (1588-1988) (ref. 7), 56. 14 J.K. Grütter, Grundlagen der Architektur-Wahrnehmung, Wiesbaden: Springer 2015, 207.

Durch 15 K.G. van Manen, Verboden en getolereerd. Een onderzoek naar lutheranen, lutheranisme en lutherse gemeentevorming in Gelderland ten tijde van de Republiek (Werken Gelre 55), Hilversum: Verloren 2001, 35. 16 www.arcam.nl/aad/detail/detail.lasso?-token.item_id=206 (op: 10-02-2013). 17 K. Zwanepol, Oecumene op z n luthers. De bemiddelingspoging van de Amsterdamse kunstschilder Zacharias Webber, in: M. Barnard, A. Hoekema en H. Meulink-Korf (eds), Theologie in Mokum, 99-111; Boekencentrum: Zoetermeer 2001, 99-100. 18 R.F.H. Praamsma, Zacharias Webber (1644-1696), irenisch lutheraan verlicht protestant. Kerk en theologie in het denken van een zeventiende-eeuwse kunstschilder, Delft: Eburon 2013, 15.

19 19 P. Estié, Lutheranen in Nederland. Utrecht: Fragmenten uit hun geschiedenis, Utrecht: Stichting Lutherse Uitgeverij en Boekhandel 2002, 34. 20 J.M. Fuchs, Opvangen en opvoeden. Lutherse wezenzorg in Amsterdam 1687-1978, Amsterdam: bestuur Evangelisch-luthers diaconie-weeshuis 1978, 14. 21 S. Groeneveld, De Republiek der Verenigde Nederlanden en haar wezen, ca. 1572-1795, in: J. Dane (ed.), Wezen en boefjes. Zes eeuwen zorg in wees- en kindertehuizen, 45-254, Hilversum: Verloren 1997, 69.

Aufklärung 22 J. van Eijnatten & F. van Lieburg, Nederlandse Religiegeschiedenis, Hilversum: Verloren 2006, 241. 23 Geciteerd in: K.G. van Manen, Verboden en getolereerd, 53. 24 317. J. Happee, et al., (eds), ibid., 75; K.G. van Manen (ed.), Lutheranen in de Lage Landen,

Nach der Trennung von Kirche und Staat 25 G. Vermeer & B. Rebel, Historische Gids van Amsterdam. De 17de-eeuwse uitleg, Amsterdam: Amsterdam Publishers 2004, 273. 26 http://www.luthersdenhaag.nl/over-de-gemeente/het-gebouw/bouw/ (op: 02-06-2015).

27 J. Happee, et al., (eds), De Lutheranen in Amsterdam (1588-1988), 27-30. 28 M. Bergen & I. Clement (eds), Amsterdam. Stads- en Wandelgids, Amersfoort: Klapwijk&Keijsers 2010, 70-72. 29 R.B. Evenhuis, Ook dat was Amsterdam, iv; Amsterdam: Ten Have 1967, 271. 30 G. Vermeer & B. Rebel, Historische Gids van Amsterdam. De oude binnenstad, Amsterdam: Amsterdam Publishers 2000, 139.

31 Diaconie-, Wees-, Oude Mannen- en Vrouwenhuis der Hersteld Evangelisch Luthersche Gemeente te Amsterdam. Eeuwfeestherdenking 4 december 1926, HELG: Amsterdam 1926. In: Bijzondere Collecties Universiteit van Amsterdam, Sammlung Lutherana. Wir danken den Konservator Herrn A. Plak für dessen freundlichen Hilfe. 32 J. Kuyt, et al. (eds), Bouwmeesters van Amsterdam. G.B. Salm & A. Salm GBzn, Amsterdam & Rotterdam: Gemeentearchief & Uitgeverij 010 1997, 57 (catalogusnummer 30). 33 J. Happee, et al., (eds), De Lutheranen in Amsterdam (1588-1988), 29.

34 Der Abriss wurde später bedauert: Nergens heeft men eerbied voor. ( ) Hofjes en molens verdwijnen bij tientallen. Vgl. L.C. Schade van Westrum, Amsterdam per vigilante, Utrecht&Antwerpen: Het Spectrum 1966, 89. 35 Th.A. Fafié, Schuiling gezocht. De Lutherhof aan het Staringplein te Amsterdam (1909-2009), s-gravenhage: Stichting Lutherse Uitgeverij en Boekhandel 2009, 52. 36 T. Heijdra, De victorie begint in Oud-West, Alkmaar: René Milliano 2001, 49.

Eine Zeitspanne von Weltkriegen und Säkularisation 37 J. Happee, et al., (eds), De Lutheranen in Amsterdam (1588-1988), 91. [Op de stenen in kwestie] stonden de opschriften: Vrede, Liefde, Geloof, Hoop, Opregtheid, Waerheid, Stantvastigheid en Overwinning. 38 J. van Eijnatten & F. van Lieburg, Nederlandse Religiegeschiedenis, 303-304. 39 H.C. Donga (ed.), 350 Jaar Oude Lutherse Kerk in Amsterdam. Terugblik en Heden, Lutherse Gemeente Amsterdam: Amsterdam 1983, 43-44. 40 Th.A. Fafié, De Molenpage-stichting. Een Hervormd-Luthers hofje in Amsterdam sedert 1918, Stichting Lutherse Uitgeverij en Boekhandel: s-gravenhage 2014.

41 K.G. van Manen (ed.), ibid., 588-589: ELK und HELK zählten in 1923 in Holland 102.516 Mitglieder: ELK 87.396 und HELK 15.120. ( ) Die Volkszählung von 1930 zeigte 78.330 evangelisch-lutherischen auf und in 1949 nur noch 59.881. 42 H.L.M. Defoer (ed.), Luther in de Lage Landen, Utrecht: Stichting Protestantse Kerkelijke Kunst und Stichting Het Catharijneconvent 1983, 27.

43 C. Pel, Vijfentwintig jaar Augustanakerk, Lutherse Gemeente Amsterdam: Amsterdam 1986, 3-5. 44 Im Zondagsagenda des Algemeen Handelsblad (11-03-1939) liest man über Lutherkapel Euterpestraat. Heute Gerrit van der Veenstraat, nach dem Widerstandskämpfer Gerrit van der Veen. Vgl. B. Stigter, De bezette stad. Plattegrond van Amsterdam 1940-1945, Amsterdam: Athaeneum Polak & Van Gennep 2005, 218-219. 45 M. Bergen & I. Clement (eds), Amsterdam. Stads- en Wandelgids, 71.

46 A. Looyenga, Kijken naar Gebouwen. Architectuurverkenningen in Amsterdam Zuid, Leiden: Ginkgo 2010, 97-100. 47 T. Heijdra, Zeeburg. Geschiedenis van de Indische Buurt en het Oostelijk Havengebied, Alkmaar: René de Milliano 2000, 59. 48 Website http://www.joodsamsterdam.nl/gebsynagogecommelin.htm meint fälschlich dass die Überschrift Rogate der Alt-Reformierten Gemeinde angehöre. 49 H.L.M. Defoer (ed.), Luther in de Lage Landen, Utrecht: Stichting Protestantse Kerkelijke Kunst en Stichting Het Catharijneconvent 1983, 57 en 65. 50 J. Happee, et al., (eds), De Lutheranen in Amsterdam (1588-1988), 72-73. 51 H.L.M. Defoer (ed.), Luther in de Lage Landen. Utrecht: Stichting Protestantse Kerkelijke Kunst en Stichting Het Catharijneconvent 1983, 30.

Vorläufiges Fazit Literatur

www.arcam.nl/aad/detail/detail.lasso?-token.item_id=206 (op: 10-02- 2013).