MIJN KERK?! ONDERZOEK NAAR STILLE KERKVERLATING IN DE GEREFORMEERDE KERKEN (VRIJGEMAAKT) ANNO 2018
INHOUDSOPGAVE 1. Stille kerkverlating 2. Het onderzoek 3. Verkenning thematiek Maatschappelijke ontwikkelingen Kerkelijke verschuivingen en ontkerkelijking Generaties vanaf de vrijmaking 4. Kerkverlaters in beeld 5. Gemeentes reflecteren 6. Highlights: mijn kerk?! 7. Kerkverlating in jouw gemeente
1. STILLE KERKVERLATING Kerkverlating is al vanaf 1985 een veelbesproken thema. Sinds enkele jaren wordt steeds duidelijker dat niet alleen jongeren de kerk verlaten, maar dat dit fenomeen zich onder alle generaties voordoet. Om inzicht te krijgen in dit proces van kerkverlating heeft het Praktijkcentrum onderzoek gedaan in zes gemeentes. In dit onderzoek spreken we over stille kerkverlating. Dit is het proces waarbij kerkleden min of meer geruisloos naar de zijlijn van het kerkleven verschuiven en steeds minder participeren. We hebben voor dit onderzoek naar kerkverlating gesproken met kerkblijvers en kerkverlaters. We hoorden unieke levensverhalen waarin teleurstelling, gemis, maar ook vreugde en nieuwe energie over geloof en kerk doorklinken. We hopen dat kerken, klein of groot, gediend worden met de verhalen en inzichten uit dit onderzoek. Hans Schaeffer Hoofd onderzoek Praktijkcentrum
2. HET ONDERZOEK De hoofdvraag van dit onderzoek Hoe dient stille kerkverlating in de meest brede zin van het woord geduid te worden, zoals het zich in de kerken van de GKv voordoet? Het doel van dit onderzoek In kaart brengen: 1. Hoe stille kerkverlating zich voordoet 2. Welke factoren, ontwikkelingen en trends daarbij een rol spelen. Onderzoeksmethode Het onderzoek bestond uit drie delen: 1. Inhoudelijke verkenning van de thematiek 2. Individuele interviews onder tien kerkverlaters 3. Groepsinterviews in zes gemeentes
3. VERKENNING THEMATIEK: MAATSCHAPPELIJKE ONTWIKKELINGEN De trend van kerkverlating staat niet op zich. Ontwikkelingen die in de samenleving spelen, hebben ook hun weerslag op de kerk. We hebben het dan over: 1. Een afnemende sociale cohesie. Er wordt gezocht naar nieuwe vormen van binding en burgerschap: in de kerk verandert de gemeenschap van vorm. 2. Het gezamenlijke belang is ondergeschikt geworden aan de vrijheid van het individu: het is moeilijker om gemeenteleden aan te spreken op de mate waarin zij participeren. 3. Een groeiende nadruk op economie en consumentisme: Wat heeft de kerk mij te bieden? Veranderende participatie Mensen zijn niet minder gaan participeren dan vroeger, maar aan participatie gaat vandaag de dag een bewuste individuele keuze vooraf.
3. VERKENNING THEMATIEK: KERKELIJKE VERSCHUIVINGEN EN ONTKERKELIJKING Het kerkelijk grensverkeer is de afgelopen tien jaar drastisch toegenomen. Er vertrokken 12.400 leden uit de GKv naar andere kerken. Daarnaast zijn er nog een kleine 10.000 leden vertrokken, waarvan de helft geen aansluiting heeft gezocht bij een andere kerk. Van de andere helft is onbekend of zij aansluiting heeft gezocht bij een andere kerk. Op 29 september 2018 verscheen in het Reformatorische Dagblad het artikel Naar een andere kerk. Hierin doet Dr. C. Janse o.a. deze observaties op basis van de kwantitatieve gegevens van Drs. M.J. Wijma (onderzoeker Praktijkcentrum).
3. VERKENNING THEMATIEK: GENERATIES VANAF DE VRIJMAKING De Vrijmaking vond plaats in 1944. De generatie die zich hiervoor hard heeft gemaakt, noemen we in dit onderzoek de 1 e generatie. Anno 2018 zijn we al weer een paar generaties verder. Aart Bontekoning definieert een indeling in generaties vanaf een moment van verandering. Hij noemt zo n moment een innovatie. Voor dit onderzoek naar Stille Kerkverlating zou de Vrijmaking zo n innovatie kunnen zijn. Generatie 1: De innovatie begint bij een enkeling en spreidt zich uit over een kleine groep mensen. Deze groep ontwikkelt een nieuwe leefstijl en worstelt met het implementeren ervan in een wereld met een andere overtuiging. Generatie 2: Deze generatie ontvangt de nieuwe leefstijl van de vorige generatie. De nieuwe leefstijl wordt door deze generatie met meer energie, bewuster en zonder terughoudendheid herhaald. Er ontstaan stereotiepe beelden en een groepsbewustzijn omtrent de nieuwe leefstijl. Generatie 3: Deze generatie bevestigt de innovatie, maar heeft geen behoefte om te creëren. De nieuwe leefstijl heeft nu de vorm van een gevestigde sociale gewoonte. Meestal beginnen mensen van deze generatie te theoretiseren en te reflecteren op de betreffende leefstijl en praten er af en toe ironisch over. Generatie 4: Deze generatie voelt zich niet meer helemaal thuis in de betreffende leefstijl. Ze begint wel met het leven van de leefstijl, maar het spreekt haar niet echt aan. Ze ziet het als iets dat is geweest en begint andere doelstellingen te ontwikkelen en geeft zo beginnend vorm aan een nieuwe transitie.
4. KERKVERLATERS IN BEELD Voor dit onderzoek zijn gesprekken gevoerd met tien kerkverlaters die tot maximaal vijf jaar geleden lid waren van een lokale GKv. GEINTERVIEWDEN NAAR LEEFTIJD 4x 6x 55-65 25% 15-25 12% 25-35 13% 45-55 25% 34-45 25% In de individuele interviews kwamen de volgende thema s aan bod: Lid worden Erbij horen De kerk(dienst) Lidmaatschap Per thema worden quotes weergegeven die een goed beeld geven van wat er onder geïnterviewden leeft.
4. KERKVERLATERS OVER LID WORDEN Mensen worden in een kerk opgenomen en ingelijfd op grond van een groeiende geloofsovertuiging (initiatie). Hoe kijken kerkverlaters terug op dit initiatieproces? Vrijgemaakt geboren Wij zijn allebei min of meer opgegroeid in een vrijgemaakt gezin. Als kind ga je dan gewoon mee in de vrijgemaakte kerk. Vrijgemaakt opgegroeid Ik ben opgegroeid in de vrijgemaakte kerk, in de vrijgemaakte school. Alles was best wel beschermd,. Je speelde bijvoorbeeld altijd met dezelfde kinderen, nooit met andere kinderen. Daardoor ging je niet echt nadenken over wat je geloofde. Belijdenis doen Dat hoorde gewoon bij de regels. Als je een bepaalde leeftijd had, dan deed je gewoon belijdenis. Want als je dat niet deed, dan was dat toch een soort van schande. Ik vond die manier waarop toen getoetst werd eigenlijk wel apart.
4. KERKVERLATERS OVER ERBIJ HOREN Wanneer hoor je bij een gemeente? En wanneer niet? Kerkverlaters reflecteren: (Waarom) voelden zij zich (niet) thuis in de gemeenschap die ze achterlieten? Sociale druk en (sporen van) een ware-kerkgedachte Er zijn bepaalde standpunten. Je mag wel een beetje een andere mening hebben, maar eigenlijk wordt je geacht om allemaal hetzelfde te vinden. Die sociale druk in de vrijgemaakte kerkelijke cultuur, ik weet niet hoe die nu is, maar die was destijds Nou wij vonden het zelf heel erg lastig. Mijn overtuiging en de gemeente Heel veel mensen in de kerk leven echt voor het geloof. En ik kan dat niet. Wij gingen één keer per zondag naar de kerk, maar ik voelde mij wel een goed christen. In een preek werd je toch een beetje weggezet als je maar één keer de dienst bezocht, daardoor had ik het gevoel er niet bij te horen. Omvang van en afstand tot de kerk spelen geen rol De respondenten geven aan dat voor het gevoel van erbij horen zowel kleine als grote gemeentes voordelen kennen. Ook komt naar voren dat als men zich thuis voelt in een kerk, men bereid is hier best wat afstand voor af te willen leggen.
4. KERKVERLATERS OVER DE KERK(DIENST) De geïnterviewde kerkverlaters verlaten de kerk vrijwel nooit alleen vanwege de (vorm van) de diensten. Er speelt altijd meer: zich niet thuis voelen, oneens zijn met de opvattingen van een predikant of kerkenraad of tegen onzorgvuldige communicatie aanlopen. De kerkdienst kan wel de spreekwoordelijke druppel zijn: Als ik mij in de kerkdienst niet meer thuis voel, waar dan nog wel? Geen totale vervreemding, wel gemis aan ruimte Natuurlijk moet de kerk wel prikkelen als het gaat om de keuzes die je maakt. Maar als keuzes worden voorgeschreven als het gaat om de dingen die ik als mens wel of niet doe, besluiten die ik wel of niet neem... dan ben je behoorlijk onvrij. In andere kerken vinden ze iets, wat ze in de GKv niet vonden Ik zit nu in een andere gemeente. En daar voel ik me wel prettig bij. Vooral de vrijheid om het geloof te beleven en ervaren. De een gaat staan tijdens het zingen, de ander niet. Je wordt daar niet op aangekeken. Hier kan/durf/wil ik (niet) achter staan Je zingt heel vaak teksten met behoorlijke statements. En dat zing je dan zomaar even. Maar als je er zelf niet helemaal achter staat, weet ik niet of je het wel moet zingen. Dat werkt voor mij niet meer Geïnterviewden vinden de kerk, en sommige opvattingen binnen de kerk, ouderwets. Er is behoefte aan individuele geloofsbeleving en gewoonten worden ter discussie gesteld: Mijn ervaring is dat veel mensen zich verschuilen achter de manieren zoals het altijd ging. Terwijl ik denk dat het in eerste instantie gaat om je persoonlijke relatie met God.
4. KERKVERLATERS OVER LIDMAATSCHAP Wat betekent het vandaag de dag om lid te zijn van een Gereformeerde kerk (vrijgemaakt)? Is lidmaatschap eigenlijk nog wel iets van deze tijd? Lidmaatschap niet noodzakelijk, inzet wel Ik vind het mooi dat je lokaal een kerk bent en dat je alle bevoegdheden hebt en alles zelf bepaalt. Of je wel of niet lid bent dat zal me dan een worst zijn. Tegenvallende toewijding van gemeenteleden Op zondag naar de kerk, ja. Maar als iemand ziek was een pannetjes soep brengen? Dat gebeurde niet en als er op een avond iets georganiseerd werd, dan kwamen er wat mensen opdagen, een koekje een beetje babbelen en dan viel het weer uit elkaar. Aanwezigheid in kerkdienst als graadmeter Maar het zegt ook wel veel. Wij woonden toen in X, de laatste vier jaar Hoe vaak waren we s zondags niet weg? En dan komt er een moment Ik denk dat voor mij ook wel die situatie met X meespeelde. Ik hoorde er toen al niet echt meer bij. Nou dat is natuurlijk iets vreselijks.. Dat was voor mij wel heel erg een bewustwording dat er iets tussen God en mij in staat als ik in deze kerk zit. Dus dan.
5. GEMEENTES REFLECTEREN Voor dit onderzoek zijn groepsinterviews gedaan in zes gemeentes. Hoe kijken gemeenteleden, met verschillende achtergronden en taken in een gemeente, naar kerklidmaatschap en kerkverlating? 20x 15x LEEFTIJD GEÏNTERVIEWDEN 65-85 15-25 11% 9% 25-35 55-65 20% 20% 45-55 23% 35-45 17% In de groepsinterviews kwamen de volgende thema s aan bod: De kerkdienst Stille kerkverlating Erbij horen Per thema worden quotes weergegeven die een goed beeld geven van wat er onder geïnterviewden leeft.
5. GEMEENTELEDEN OVER DE KERKDIENST De gesprekken met gemeenteleden begonnen we met de vraag: Waarom ben jij op zondag hier? Een paar antwoorden uitgelicht: De ontmoeting met God en mensen Ik ga naar de kerk omdat ik God daar ontmoet en de mensen met wie ik samen gemeente ben. En ik ga naar de kerk omdat ik daar inhoudelijk betrokken ben. Ik ben bijna 70 en zit nu 66 jaar in de kerk. Dus het is een gewoonte. Een gewoonte die ik mis als ik niet kan. En waarom? Punt van ontmoeting, nieuwe dingen horen, stuk bijbeluitleg. Zingen, bidden, gemeente-zijn. Opladen Zondag is voor mij de basis van de week. Je wordt gevoed om de rest van de week aan te kunnen. Sociale binding / betrokkenheid Ik kom zondagochtend niet naar de dienst. Mijn betrokkenheid bij de kerk is met name via de jeugdvereniging. Mijn ouders gaan niet naar de kerk, daarom zit het niet zo in mijn systeem om zondagochtend naar de kerk te gaan. Ik zie niet voor me dat ik van deze kerk af ga, omdat de vriendengroep die hier zit daarvoor te groot is. Dat is toch die binding is met de kerk. Maar als we dat niet hadden da, dan weet ik niet of ik hier was gebleven.
5. GEMEENTELEDEN OVER STILLE KERKVERLATING Wat zien gemeenteleden van kerkverlating? Vindt het in het zicht plaats of spreken we terecht over stille kerkverlating? En: Hoe raakt de kerkverlating van broers en zussen henzelf? Toewijdingsmomenten Een groep die geen belijdenis durft te doen: Wanneer ben je er zo voor 100% van overtuigd dat je het voor je eigen rekening kan nemen? Jonge dertigers, die wel hun kind laten dopen maar later nooit meer in beeld zijn. Wie is er nog over? Mijn generatie, ik heb dat gezien op een reünie, ze hebben allemaal op een vrijgemaakte school gezeten; en ik stond daar eigenlijk met een bedroevend klein groepje die nog gelovig was en überhaupt naar de kerk ging. Geen rol hebben Ik heb drie kinderen, ze komen allemaal niet naar de kerk, behalve wanneer ze een rol in de dienst hebben. Sociale controle Dat was vroeger wel meer. Dan had je veel meer de sociale druk van bijv. leeftijdsgenootjes die je in de kerk ziet. Maar heel veel leeftijdsgenootjes die zijn er niet meer. Dus waarom zou je nog gaan? Geloof zonder kerk Twintigers/dertigers die wel heel enthousiast zijn over God en het geloof, maar die zich niet zo gemakkelijk kunnen voegen in het instituut kerk.
5. GEMEENTELEDEN OVER ERBIJ HOREN Bij stille kerkverlaters denk ik als eerste aan mensen die niet in het plaatje passen, zeg maar. En die daardoor actief of passief worden genegeerd. Pas jij in het plaatje? En hoe ziet dat plaatje er dan uit? Hoor jij bij de kern van de gemeente? Gemeenteleden zeggen hier het volgende over: Hetzelfde denken Zo denken wij over een bepaald standpunt. Je mag wel een beetje een andere mening hebben, maar je wordt geacht om allemaal hetzelfde te vinden. Hetzelfde doen Ik ben super gereformeerd opgevoed. Maar wij gaan s middags niet meer naar de kerk. Ik wil ook niet meer. Iedereen zei altijd: wij gaan maar één keer naar de kerk, en dat vond ik dan stom. Dan zijn er twee diensten en dan kun je daar naartoe gaan. Zo was ik ook opgevoed. Maar nu Actief meedoen Bij ons gaat men toch wel uit van een actieve betrokkenheid die hoort bij lid zijn van een kerk.
6. HIGHLIGHTS: MIJN KERK?! Wat valt op in de gesprekken met kerkverlaters en kerkblijvers? We lichten vier punten uit. 1.Generaties Wanneer we vanuit de indeling in generaties kijken dan zien we de volgende trends: Is deze veranderde kerk, nog wel mijn kerk? (Generatie 1 en 2) Zowel kerkverlaters als kerkblijvers uit deze generatie geven aan dat de kerk van hun jeugd sterk veranderd is. Dat is verwarrend. Ik heb me nooit echt thuis gevoeld. (Generatie 3) Thuisgevoel is het kernwoord dat past bij de derde generatie. Kerkverlaters en kerkblijvers uit deze generatie geven aan dat zij, en vele generatiegenoten met hen, nooit echt thuis zijn geweest in de Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt) Dit is de kerk waar ik voor ga. (Generatie 4) Authenticiteit is een veelgehoord kernwoord dat past bij de laatste generatie. Mijn kerk? Daar moet ik (als individu) volledig achter staan. 2. Overgangsfasen in mensenlevens Aan welke kerk verbind ik mij? Alle generaties hebben in hun leven te maken met overgangsfasen. Verhuizingen, puberteit, kinderen krijgen, fasen waarin geïnterviewden aangaven dat ze zich gingen afvragen hoe sterk ze zich betrokken voelen op de kerk. Op die momenten hebben de respondenten vaak kritisch hun gevoelens over de kerk herbeoordeeld.
6. HIGHLIGHTS: MIJN KERK?! 3. Ruimte als kernbegrip Is er hier ruimte voor mij? Ruimte, zodat je op adem kunt komen als dat nodig is, maar ook zodat je kunt participeren, gezien wordt en je gaven tot uitdrukking kunt laten komen. Gebrek aan ruimte om het geloof op een eigen(tijdse) manier te delen, gebrek aan ruimte voor eigen initiatief, voor eigenheid of juist voor twijfel: allemaal ruimte-gerelateerde opmerkingen die kunnen leiden tot kerkverlating. 4. Diversiteit als kans? Zo zijn we samen kerk Meerdere respondenten merken op dat gebrekkig ruimte jammer is. Gaven en talenten die niet binnen de kaders passen komen niet goed tot uiting. De vaak, individuele zoektocht naar ruimte kan verlammend zijn voor de gemeenschap, maar kan Christus lichaam ook versterken. En soms is er een dienst waar ik helemaal niks aan vond. En dan kan iemand anders daar heel enthousiast over vertellen. Wow! En dan denk ik: ik heb toch naar dezelfde preek zitten luisteren? Je hebt natuurlijk heel veel verschillende mensen, heel veel verschillende effecten
7. KERKVERLATING IN JOUW GEMEENTE? Het Praktijkcentrum inspireert en ondersteunt gemeenten en gelovigen met trainingen, begeleiding en toerustingsmaterialen (zoals deze brochure). Ons team werkt deskundig en vanuit een levend geloof. In onze advies en onderzoekspraktijk combineren wij kennis van theologie en veranderkunde. Je ontvangt van ons praktische toepassingen voor gemeenteopbouw en persoonlijke geloofsgroei. Wil je nadenken over kerkverlating in jouw gemeente? We denken graag met je mee: Om de situatie in jouw gemeente te inventariseren Het gesprek in je gemeente op gang te brengen Mee te denken over de toekomst. Interesse? Wij komen graag naar je toe! Mail naar: info@praktijkcentrum.org. www.praktijkcentrum.org Leestips Gerben Heitink, Een kerk met karakter. Tijd voor heroriëntatie, 2007. Ulrich Beck en Elizabeth Beck-Gernsheim, Individualization: Institutionalized Individualism and its Social and Political Consequences, 2002. Aart Bontekoning, Het Generatieraadsel, 2010.
MIJN KERK?! MIJN KERK IS IN BEWEGING. MIJN OVERTUIGING OOK. IK ZOEK WAT HOORT, WAT BLIJFT EN WIE OVER MIJN SCHOUDER MET MIJ KIJKT NAAR HET VERLEDEN, HEDEN, TOEKOMST. IS DEZE KERK NOG WEL BESTAND, TEGEN MIJN ZOEKEN. IK ZET EEN STAP. VOORUIT? Colofon Titel Correspondentie Copyright Mijn kerk?! Onderzoek naar (stille kerkverlating) in de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) anno 2018 Praktijkcentrum voor onderzoek en dienstverlening in de kerken Postbus 10030, 8000 GA ZWOLLE telefoon: (038) 42 555 18 e-mail: info@praktijkcentrum.org Gebruik en overname van de teksten, ideeën en resultaten uit deze publicatie is vrijelijk toegestaan, mits met bronvermelding. December 2018