De zon: vriend of vijand? HAN V A N D E R R H E E, D E R M A T O L O O G, U T R E C H T, 1 8-04- 2 0 1 5 Onderwerpen Hoe is de mens in de loop van de geschiedenis met de zon omgegaan? Evolutie, huidskleur, blootstellingpatronen. Wat zijn de nadelen van zonlicht voor de gezondheid? Wat zijn de voordelen van zonlicht voor de gezondheid? Voorbeeld van voortschrijdend inzicht in de wetenschap. Oude standpunten verlaten of nuanceren? Mitochondrial Eve Reconstructie van een schedel Gevonden in Oost- Afrika Skelet Homo sapiens 85.000 jaar oud 1
Out of Africa Homo sapiens 200.000-100.000 jaar geleden ontstaan in Oost-Afrika 75.000 jr geleden: Out of Africa 65-15.000 jr geleden intocht in Europa Aanpassing (van de kleur van huid, ogen) Evolutiegenetica kan nagaan welke genen zich hebben aangepast, positieve en negatieve selectie en zelfs wanneer Onze pigmentgenen (vooral OCA2, SLC45A2) hebben bij uitstek selectie ondergaan Pickrell et al. Genome Res 2009 Sturm et al. Genome Biol 2012 Rees et al. JID 2012 2
Varianten van het SCL45A2 gen 374 F 374 L Denemarken 98 % Belgie 93 % Barcelona 83 % Sevilla 72 % Tunis 61 % Zuidelijk Afrika 0% Scandinavië 2 % Zuid-Europa 30 % Zuidelijk Afrika 99 % Antropologie Iedere 10 breedtegraden noordwaarts wordt de kleur van de huid 8% lichter, gerelateerd aan de hoeveelheid zonlicht In de tropen beschermt een donkere huid tegen ernstige zonnebrand en de afbraak van foliumzuur In landen met weinig zon: laag vit D niveau: zwakke botten en spieren en verminderde vruchtbaarheid De bleekste varianten hadden de beste overlevingskansen In 10-20.000 jaar van donkere Oost Afrikaan tot witte Nederlander Relethford Am J Physiol Anthropol 1997 Parra Yearbook Phys Anthropol 2007 Jablonski Proc Am Philos Soc 2012 Conclusie van antropologen en evolutiebiologen Door de evolutie, door aanpassing van de huidskleur ontstaat er overal ter wereld bij de autochtone bevolking een nieuwe balans, een nieuw evenwicht tussen de voor- en nadelen van zonlicht voor onze gezondheid. Onze huid is in principe prima toegerust voor het Nederlandse klimaat. 3
Veranderde zonblootstelling Onze voorouders waren dagelijks veel buiten: chronische of beroepsmatige blootstelling Industrialisatie: toenemend binnenberoepen Laatste decennia steeds minder zonexpositie TV, computer, videogames, binnensporten, onveiligheid op straat, hoogbouw, kinderen spelen binnen, angst voor huidkanker, bejaarden, allochtonen. Toename zonvakanties Veranderde zonblootstelling Dagelijkse blootstelling is afgenomen: recente metingen: slechts 3% van beschikbare UV bereikt de huid van hoofd en handen. De rest van ons lichaam dus nog veel minder. Niet meer maar minder zon. Af en toe zeer intensieve blootstelling met zonnebrand Toename blootstelling aan zon in het zuiden: hoge zonkracht voor een bleke huid. Blootstellingspatroon veranderd van meer en regelmatig naar minder en onregelmatig. 4
Nadelige effecten van zonlicht vaker of vroeger ontstaan van huidkanker versnelde veroudering van de huid lichtovergevoeligheden (fotodermatosen), zoals polymorfe lichteruptie (zonneallergie) fototoxische reacties: bv. bereklauw huidafwijkingen bij geneesmiddelgebruik verergering van huidziekten zoals rosacea en chronische discoïde lupus erythematodes bevordering van oogziekten verergering van porfyrie en lupus erythematodes (LE) Kennis over zonlicht en huidkanker Voor de 2 de wereldoorlog waren er publicaties van dermatologen met waarnemingen die een verband suggereerden tussen zon en huidkanker. Na de 2 de wereldoorlog epidemiologie: emigratiestudies, ecologische en patiënt-controle studies. Meer zon, meer huidkanker. Proefdierexperimenten: Findlay. Veel experimenten in 70-er en 80-er jaren. Vooral plaveiselcelcarcinomen. Melanomen alleen op te wekken bij buideldieren en vissen. Kennis over zonlicht en huidkanker Werkingmechanisme: UV geeft DNA schade en beinvloedt ons afweersysteem. 1992 rapport van de WHO: er is voldoende bewijs dat zonlicht huidkanker kan veroorzaken. Vragen: UVB of ook UVA? Is het patroon van blootstelling ook van belang? Is zonnebrandcrème effectief? 5
Getallen huidkanker (NKR) Type huidkanker Aantal nieuwe gevallen 2014 Sterfte 2013 Basaal >40.000 0(?) celcarcinoom Plaveiselcel 9600 <80 Carcinoom Melanoom 5700 820 Ontstaan van huidkanker Huidkanker ontstaat door een mismatch tussen de huid en de hoeveelheid zon of de wijze van blootstelling Ontstaat vooral bij mensen met een zongevoelige huid, die snel verbrandt, moeilijk bruin wordt, rossig haar en sproeten. Gevoeligheid van de huid belangrijker dan de zon. Nederlanders in Zuid Europa Bleke Schotten in Australië Blootstellingspatroon en huidkanker Plaveiselcelcarcinoom (SCC): iedere vorm van blootstelling, vooral regelmatig Melanoom: vooral onregelmatige blootstelling (in de jeugd) met zonverbranding. Basaalcelcarcinoom(BCC): zowel regelmatige als onregelmatige blootstelling. 6
Huidkanker en zonlicht in Europa en meta-analyses Onregelmatige blootstelling: overal risicotoename Regelmatige blootstelling: In Zuid-Europa verhoogd risico Naar het noorden toe neemt het risico af T.h.v. de 50ste breedtegraad wordt het risico voor melanoom en BCC 1 daarboven een verlaagd risico Het risico voor SCC neemt richting noorden af om in Scandinavië 1 te worden Door vitamine D en/of fotoadaptatie Gewenning - Fotoadaptatie Bij regelmatige blootstelling wordt de huid bruiner Wordt de epidermis dikker (tot 40%) Na een maand regelmatige blootstelling een spf van 10 3 weken 3x per week DNA-schade neemt met 40% af en in de basale laag van de epidermis met vrijwel 100% In de basale laag bevinden zich delende cellen, waaruit huidkanker ontstaat De Winter et al. JID 2001 Narbutt et al. Br J Dermatol 2007 7
Positieve effecten zonlicht Gezonde botten en spieren (vit D) Psoriasis, (atopisch) eczeem, PLE, etc. Depressie Verschillende vormen van kanker Multiple Sclerose(MS) Hoge bloeddruk Diabetes Positieve effecten zonlicht Kennistoename vertoont sterke parallellen met de kennis over huidkanker Midden vorige eeuw: ecologische studies tonen aan dat bij meer zon de frequentie van dikke darm-, borst-, prostaatkanker, non-hodgkin lymfoom, MS, diabetes en hoge bloeddruk afneemt Eind vorige en begin deze eeuw patiënt-controle en prospectieve studies Begin deze eeuw proefdierstudies Recent toename van inzicht in de mechanismen 8
Multiple Sclerose (MS) Landen met weinig zon veel MS en andersom 7 epidemiologische studies (3x Australië, VS, Noorwegen, Zweden, Canada) vonden bij flinke zonblootstelling (in de jeugd) een sterk verminderd risico op MS. Tweelingstudie VS. 4 epidemiologische studies vonden bij mensen met een hoge vitamine D spiegel een verminderd risico op MS en een gunstiger beloop bij patiënten met MS Overal ter wereld zijn er nu grote onderzoeken naar de invloed van vitamine D tabletten bij MS patiënten eerste resultaten: Zon wel effect; vit D niet Freedman et al. Occup Environ Med 2000 Van der Mei et al. BMJ 2003 Woolmore et al. Multiple Sclerosis 2007 Van der Mei et al. J Neurol 2007 Islam et al. Neurology 2007 Munger et al. Neurology 2011 Taylor et al. J neurol Neurosurg Psychiatr 2011 9
Zonlicht bij de preventie van darm-, borst-, prostaatca en NHL >30 ecologische studies: richting evenaar (meer zon) minder incidentie en sterfte aan kanker >40 patiënt-controle en prospectieve studies Proefdierexperimenten Van der Rhee et al. Eur J Cancer 2006 Van der Rhee et al Eur J Cancer Prev 2009 Van der Rhee et al Eur J Cancer 2013 Epidemiologie Meer dan 40 goede patiënt-controle en prospectieve studies verricht naar de invloed van zonlicht op het risico van dikke darm-, prostaat-, borstkanker en non-hodgkin lymfoom(nhl) Vrijwel zonder uitzondering: regelmatig in de zon gaan vermindert het risico Onregelmatig in de zon gaan: geen effect Epidemiologie vitamine D: -dikkedarmca: + -borstca:? -prostaatca, NHL: - Van der Rhee et al Eur J Cancer 2013 Proefdierexperimenten UV vs vit D Borstca: 3x per week zonnebank halveert groei tumoren Valrance et al. Endocrinology 2013 Darmca: UV effectiever dan vit D bij remmen tumorgroei. UV remt het ontstaan van carcinoom, vit D niet Rebel et al. Int J Cancer 2014 MS: UV werkt preventief onafhankelijk van vit D. UV effectiever Becklund et al. PNAS 2010 10
Zonlicht en hypertensie Franse 65-plussers hoge buitentemperatuur bloeddruk, lage temp. Richting evenaar incidentie hoge bloeddruk Eenmaal onder de zonnebank : bloeddruk enkele uren Driemaal per week onder de zonnebank bloeddruk weken: Productie NO: bloedvaten wijder en minder plakkerig Rostand et al. Hypertension 1997 Krause et al. Lancet 1998 Weber et al. Am J Med 2004 Alperovitch et al. Arch Int Med 2009 Liu et al 2014 JID 2014 Zonlicht en diabetes Epidemiologie zonlicht en vit D negatief geassocieerd met diabetes type 1 en 2 Proefdierexp. vit D vermindert insulineresistentie Proefdierexp. Regelmatig zonnen vermindert het risico op diabetes, via productie NO Ponsonby et al. Am J Epidemiol 2008 Mohr et al. Diabetologia 2008 Linqvist et al. Diab res Clin Pract 2010 Forouhi et al. Diabetologia 2012 Geldenhuys et al. Diabetes 2014 werkingsmechanismen DNA-schade in de huid Fotoadaptatie Beïnvloeding immuunsysteem Aanmaak serotonine en endorfine Vitamine D productie Beïnvloeden biologische klok Productie stikstofmonoxide Afbraak foliumzuur Aanmaak melatonine 11
Regelmatig in de zon en totale sterfte Drie prospectieve studies Zweedse studie (rond Uppsala): minder sterfte bij meer zon MISS studie (Melanoma Inquiry South Sweden) Minder sterfte bij meer zon Amerikaanse studie: bewoners zuiden versus bewoners zuiden : iets meer sterfte in zuiden Kritische kanttekeningen bij huidige zonadvies Terecht waarschuwen tegen overmatig zonnen (strandvakanties, vooral in buitenland) en zonnebrand Altijd zonnebrandcrème gebruiken (zeker in Nederland)? Remt fotoadaptatie, dus natuurlijke bescherming Altijd zonnebrandcrème verhindert het benutten van de gezondheidsvoordelen van de zon Te algemeen: nauwelijks verschil tussen huidtype 1 en 4 12
13