2010 een jubileumjaar in beeld Dienst Geestelijke Verzorging en Pastoraat 1
Beste lezer, Graag presenteren we u een impressie van de Dienst Geestelijke Verzorging en Pastoraat in ons jubileumjaar 2010. We vierden het veertigjarig bestaan van onze dienst. Een jubileum nodigt uit tot terugkijken en vooruitkijken. Er is veel veranderd in de voorbije veertig jaar, niet alleen in onze naamgeving maar ook in de aard van ons werk en de veelzijdigheid ervan. Met de naamsverandering van pastor naar (ook) geestelijk verzorger en zelfs consulent spirituele zorg, wordt de integratie van geestelijke zorg in het geheel van de zorg zichtbaar. En de veelzijdigheid mag blijken uit onze participatie in alle academische kerntaken: patiëntenzorg, onderwijs en onderzoek. Terugkijken en vooruitkijken deden we heel bewust op het symposium bij gelegenheid van ons jubileum Samen werken in geestelijke zorg en pastoraat. Terugkijken doen we ook in deze impressie, maar duidelijk moge worden dat er toekomstmuziek zit in ons werk. We geven u geen verslag van het voorbije jaar maar presenteren een beeld van de verscheidenheid van ons werk, het is onze bijdrage aan de identiteit van het ziekenhuis en aan zijn missie beter worden in het Radboud. We hopen in 2011 op deze leest verder te gaan met een inmiddels flink vernieuwd team. Misschien zullen we u op die weg ontmoeten, misschien ook niet. In elk geval wensen we u een zinvol levens- en werkjaar toe! Namens alle medewerkers van de Dienst Geestelijke Verzorging en Pastoraat, Dr. Wim Smeets, hoofd 2 3
Symposium Op 16 maart vierden we ons veertigjarig jubileum in een druk bezocht symposium Samen werken in Geestelijke Zorg & Pastoraat. Bij deze gelegenheid namen we ook afscheid van collega Ries van de Sande, die bijna dertig jaar als pastor en geestelijk verzorger aan onze Dienst verbonden was. Aan hem werd een bundel aangeboden met beschouwingen over geestelijke en pastorale zorg in een academisch ziekenhuis: Van kapucijn tot consulent spirituele zorg (zie pag.11). Op het symposium stonden we stil bij één van de belangrijke ontwikkelingen in de voorbije veertig jaren: de samenwerking van de geestelijk verzorger met andere disciplines. Vanuit het perspectief van samenwerking reflecteerden we op verleden, heden en toekomst van geestelijke en pastorale zorg in een ziekenhuis. Deze thematiek sloot ook aan bij wat Ries altijd na aan het hart lag. Zijn deelname aan het interdisciplinair samengestelde Palliatief Consultteam is een treffend voorbeeld van de groeiende samenwerking. Een arts en een verpleegkundige vertelden vanuit hun perspectief over samenwerking en over de betekenis van geestelijke zorg voor de patiënt. Een geestelijk verzorger vertelde over wat in essentie hetzelfde is gebleven: de ontmoeting tussen patiënt en geestelijk verzorger. Poliklinische geestelijke verzorging Je moet eens op de poli gaan kijken zei een verpleegkundige laatst tegen Jacqueline van Meurs, de geestelijk verzorger in ons team die mede de palliatieve zorg behartigt. Deze aansporing getuigt van inzicht in de mogelijke betekenis van geestelijke verzorging voor patiënten. En niet alleen voor patiënten in de kliniek maar ook op de polikliniek want juist daar krijgen patiënten vaak ingrijpend nieuws over hun situatie. Daarom werd op de poli van palliatieve zorg een pilot gedaan met het aanbieden van geestelijke verzorging. Een casus uit de pilot verliep als volgt: In juli 2008 wordt bij mevrouw L. een ernstige ziekte geconstateerd. In de zomer van 2010 speelt de ziekte weer op en komt mevrouw naar de polikliniek palliatieve zorg; ze moet worden opgenomen. Via de arts laat mevrouw weten graag in contact te komen met een geestelijk verzorger. En zo ontmoet ik haar op de afdeling, samen met haar man. Ze pakt mijn hand vast, kijkt mij enige tijd aan en zegt: Ik weet eigenlijk niet waarom ik u heb laten komen. Ik heb geen vraag. We wachten, samen. Dan vertelt ze: Ik heb nog maar zeer kort te leven, zo heb ik gisteren te horen gekregen. Ik zal dan ook zo snel mogelijk naar huis gaan. Maar er moet zoveel worden geregeld: de thuiszorg, of ik wel of niet gereanimeerd zal worden, doorgaan of stoppen met sondevoeding ik vind dit zo moeilijk! Vanuit de stilte die we hebben toegela ten komt er ruimte voor de boodschap die ze gekregen heeft: Ik ga dood. Er volgen tranen en ze moet diep zuchten. Mevrouw en meneer zoeken elkaars hand en zo zitten we enige tijd samen. Met de verpleegkundige van het palliatief team die binnenkomt, wordt gedeeld wat er nu is. Bij een tweede ontmoeting vraagt mevrouw L. of ik haar zou willen begeleiden naar de dood toe. Samen met haar dochter verkennen we ook de betekenis van de uitvaart. Dat alle kinderen maar ook de kleinkinderen er een aandeel in hebben. Zou het voor hen ook een stukje rouwverwerking kunnen zijn? We sterven allemaal een 4 5
beetje.. Mevrouw vindt het moeilijk de overgang naar huis te maken en we spreken over een over gangsritueel. Het ritueel vindt uiteindelijk thuis plaats, allen die bij haar horen zijn erbij. We bidden en zijn stil. Allen leggen we moeder, schoon moeder, oma, en echtgenoot de handen op en zo zegenen wij haar. Er wordt gehuild. De communie wordt ontvangen. Dan, alsof oude Bijbelse tijden herleven zegent mevrouw haar kinderen, klein kinderen, echtgenoot en schoonkinderen door vanuit haar bed te spreken over alle liefde die ze heeft gevoeld en gezien. Ze spreekt het vertrouwen uit dat die liefde hen verder zal dragen, ook na haar dood. In overleg met de parochie waar mevrouw toe behoort ga ik voor in haar uitvaart. Een belangrijke factor is het moment van aanbieden van geestelijke verzorging en de wijze waarop: De pastor?! Nou, nee hoor, daar ben ik nog niet aan toe. Het is de bekende eenmalige kans op een eerste indruk. In het verlengde van de genoemde pilot heeft de Dienst Geestelijke Verzorging en Pastoraat een aanvraag voor externe financiering ingediend om poliklinische geestelijke verzorging te ontwikkelen en daarbij ook aan te gaan sluiten bij andere extramurale zorgverleners. Herdenkingsbijeenkomst voor ouders van overleden kinderen Het is de grootste nachtmerrie van iedere ouder: je kind verliezen. En toch wordt deze nachtmerrie meer dan eens werkelijkheid in het UMC St Radboud. Daarom wordt er twee keer per jaar een herdenkingsbijeenkomst gehouden voor ouders die hier hun kind verloren. Deze avond wordt georganiseerd door medisch maatschappelijk werk en de geestelijk verzorgers van de kinderafdelingen, Linda Modderkolk en Wim Smeets. Het is een avond om in gespreksgroepen ervaringen te delen met andere ouders en tijdens een herdenkingsdienst stil te staan bij de omvang van het verlies. Het is een moment om te huilen en Weet je wel, kleine schat wat je met ons hebt gedaan te rouwen, te danken en te In die veel te korte tijd wensen, stil te staan en verder te gaan. Tijdens deze van jouw aardse bestaan? Jij hebt ons meer mens gemaakt herdenkingsdienst, waarin wij staan nu dieper in het leven een geestelijk verzorger voorgaat, wordt geluisterd naar je hebt ons zoveel moois gegeven Jij hebt ons in ons hart geraakt gedichten en muziek die ouders zelf aanleverden. Het Sinds het afscheid beseffen we pas dat ondanks de grote pijn Wij dankbaar zijn dat je er was zijn teksten van verdriet en en dat we jouw papa en mama mogen zijn dankbaarheid die tijdens de ziekte of na het overlijden van het kind van betekenis waren. En muziek die in klanken vertelt van een kind dat geliefd was en nooit wordt vergeten. En bij het noemen van de namen worden kaarsen ontstoken en vullen licht en warmte de ruimte. Aan het einde van de avond krijgen alle ouders een kaart mee met daarop een wens, van ouder tot ouder gedeeld vanuit het hart. Hierbij één van de wensen, uitgedeeld op de bijeenkomst in juni. 6 7
Het Suikerfeest Voor de negende keer al organiseerde de Dienst Geestelijke Verzorging en Pastoraat in samenwerking met het Servicebedrijf het Suikerfeest. Saida Aoulad Baktit, aan onze Dienst verbonden als zorgconsulent allochtone patiënten, neemt hierin het voortouw. Ook enkele imams met wie onze Dienst samenwerkt, verzorgden mede de inhoud ervan. Het Suikerfeest is op de eerst plaats gericht op Moslim patiënten maar ook anderen zijn welkom. Zo is een traditie ontstaan van een feestelijke bijeenkomst waarin patiënten en hun naasten en medewerkers uit het ziekenhuis elkaar ontmoeten om het einde van de Ramadan vieren. Richtlijn Spiritualiteit een pilot Geestelijk verzorger Ans Bertens werkt op de afdeling Neurochirurgie & Plastische Chirurgie. Vanaf maart 2009 heeft zij daar met verpleegkundigen van de afdeling casusbesprekingen gehouden in het kader van de pilot Richtlijn Spiritualiteit. Deze Richtlijn beoogt zorgverleners handvatten te geven om spirituele vragen en noden bij patiënten op het spoor te komen en daar op in te gaan. Immers: zorg voor geestelijk welzijn van de patiënt is onderdeel van de totale zorg. Vooraf was de Richtlijn gepresenteerd tijdens introductiebijeenkomsten voor verpleegkundigen en een refereerbijeenkomst voor artsen. In wekelijkse casusbesprekingen werd gezocht naar de diepere lagen in de woorden en in het gedrag van de zieke mens. Een ook lastige zoektocht. Spiritualiteit? Het blijkt om veel meer of om iets anders te gaan dan geloven in God. Je kind niet meer kunnen zien opgroeien doorkruist de diepste levensopdracht: het leven doorgeven, zorg dragen. Maar ook de niet aflatende, bijna onbegrijpelijke moed en hoop van een moeder bij haar zoon in coma. En omdat er op deze afdeling zo vaak patiënten zijn opgenomen met wie communicatie moeilijk is, kan het niet anders of je hebt het ook over jezelf als zorgverlener. Dan komen ervaringen ter sprake die van doen hebben met onmacht in het hulp verlenen of met de confrontatie met een dodelijk zieke leeftijdgenoot. Dit zoeken naar zin en diepte in het contact met de patiënt staat soms haaks op andere zorgtaken die meer oplossingsgericht zijn. Dan blijkt dat je een andere manier van kijken niet zomaar ontwikkelt. En dat het woord spiritualiteit niet voor ieder het goede woord is. De winst van het project is dat spiritualiteit en zingeving aan de orde is in het werk van de verpleegkundige: in contact met de patiënt, maar ook in reflectie op zichzelf en het werk. Het blijft weerbarstig maar om die barsten gaat het. De ervaringen uit deze pilot worden meegenomen in de verdere bijstelling van de richtlijn en het erbij behorende coachingstraject. 8 9
Onderwijs Het Centrum Klinische Pastorale Vorming, dat onderdeel vormt van onze Dienst, verzorgt cursussen voor met name geestelijk verzorgers en pastores. In mei gaf geestelijk verzorger Anneke de Vries de cursus Geestelijke Verzorging en Organisatie. Deze beoogt beginnende geestelijk verzorgers vertrouwd te maken met aspecten van organisatie en beleid, en de wijze waarop zij de Dienst Geestelijke Verzorging daarin kunnen positioneren. Tevens wordt aandacht geschonken aan vragen rond identiteit, time management, professionalisering en samen werking. Eveneens in mei werd voor de achtste keer de cursus Morele Counseling en Moreel Beraad aangeboden in samenwerking met de sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde. Geestelijk verzorger Jack de Groot en Hans Evers, een collega uit het LUMC gaven deze cursus. Deelnemers worden vaardiger in het hanteren van een methode voor moreel overleg met medeprofessionals en een nieuwe methode voor morele counseling van patiënten en hun naasten. Het wordt een traditie: in de eerste jaarhelft volgen geestelijk verzorgers, pastores en predikanten uit het hele land een intensieve cursus Klinisch Pastorale Vorming. Geestelijk verzorger Wim Smeets gaf de training, samen met collega Anneke de Vries, voor wie het mede verzorgen van deze cursus onderdeel was van haar vorming tot KPV-opleider. Onderzoek Geestelijk verzorger Jack de Groot doet in samenwerking met en vanuit de sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde een promotieonderzoek naar de mogelijke bijdrage van morele counseling bij de afwegingen rondom orgaandonatie. Tevens namen we in ons ziekenhuis het voortouw in een empirisch onderzoek Arts en Zingeving, dat ook in andere academische ziekenhuizen zal plaatsvinden. Overzicht van publicaties en publieke presentaties van teamleden Daarnaast participeren we in onderzoek van derden. Boeken en boekbijdragen Draak, C. den & Smeets, W. Van kapucijn tot consulent spirituele zorg. Biografische ontwikkelingslijnen bij veertig jaar geestelijke verzorging. Tilburg: KSGV. Verkrijgbaar bij het secretariaat van onze Dienst. Hijweege, N.M. & Smeets, W. Verandering van voorkomen. Het ambt van de geestelijk verzorger in discussie. Utrecht: Universiteit Utrecht, Departement Religiewetenschap en Theologie. Smeets, W. & Hijweege, N.M. Geestelijke verzorging als ondersteunende discipline in de oncologische zorg. In: Jordens, K. & Neijnens, I. Oncologie en geestelijke verzorging. Apeldoorn: Garant. (p.50-69). Tijdschriftartikelen Groot, J. de. Geestelijk verzorger en orgaandonatie: theorie en praktijk. Tijdschrift Geestelijke Verzorging, 13, nr. 58, 20-31. Groot, J. de. Boekbespreking Waarden in dialoog. Tijdschrift Geestelijke Verzorging, 13, nr. 59, 20-31. 10 11
Pijnenburg, M. & Smeets, W. Roeping in de zorg. Herademing, 18, 67, 14-18. Smeets, W. & Mooren, J.H. (editieredactie). Het leven ontvangen: praktijken en reflecties. Handelingen, Tijdschrift voor Praktische Theologie. 36, nr. 4. Smeets, W. Het spirituele aspect in het detecteren van psychosociale behoeften in de oncologische praktijk. Psyche en Geloof, 21, nr. 3, 178-192. Smeets, W. Specialisten in screening en in spiritualiteit met elkaar in gesprek. Psyche en Geloof, 21, nr. 3, 192-195. Smeets, W. Gender en lichamelijkheid in de beleving van geestelijk verzorgers. Tijdschrift Geestelijke Verzorging, 13, nr. 59, 14-27. Lezingen en presentaties Patiënt en geestelijk verzorger in ontmoeting. Voordracht door Ans Bertens op het symposium Samen werken in Geestelijke Zorg & Pastoraat, UMC St Radboud, 16 maart 2010). Wat zijn de markeringspunten op je eigen spirituele reis als geestelijk verzorger? Workshopbijdrage door Ans Bertens i.s.m. Clara Angenent voor de katholieke sector Vereniging van Geestelijk Verzorgers in Zorginstellingen (Utrecht, 4 oktober 2010). The role of moral counseling during decision making by proxies of potential deceased donors. Posterpresentatie door Jack de Groot op de ELPAT conferentie (Rotterdam, 17-21 april 2010) en op de studiedag van IQ-healthcare (Nijmegen, 10 september 2010). Een model voor spirituele anamnese. Openingscollege door Wim Smeets van het academiejaar Hogeschool Geesteswetenschappen Hogeschool Utrecht (28 augustus 2010). Vanuit en op basis van geloofs- en levensovertuiging. Over ambtelijke en algemene geestelijke verzorging. Lezing door Wim Smeets op symposium Vanuit en op basis van levensbeschouwing; het ambt van de geestelijk verzorger in discussie van het Departement Religiewetenschap en Theologie Universiteit Utrecht (8 oktober 2010). Medewerkers Dienst Geestelijke Verzorging en Pastoraat Rituals in public spiritual care. Panelpresentatie door Wim Smeets i.s.m. Nicolette Hijweege en Jos Pieper op het INTEGON-congres Contesting Religious Identities (Utrecht 14 oktober 2010). Contesting Identities between Humanism and Religion. Panelvoorzitterschap door Wim Smeets op het INTEGON-congres Contesting Religious Identities (Utrecht 15 oktober 2010). Het team van de Dienst bestaat uit geestelijk verzorgers van verschillende kerken Mw. A. Bertens : katholiek geestelijk verzorger / pastor Mw. E. Groeneveld : protestants geestelijk verzorger / pastor Dhr. J. de Groot : katholiek geestelijk verzorger / pastor Dhr. R. Huijzer : protestants geestelijk verzorger / pastor en manager bedrijfsvoering (vanaf september) Mw. J. van Meurs : katholiek geestelijk verzorger / pastor (vanaf maart) Dhr. R. van de Sande : katholiek geestelijk verzorger / pastor (tot april) Mw. M. Singendonk : katholiek geestelijk verzorger / pastor (UCCZ Dekkerswald) Dhr. W. Smeets : katholiek geestelijk verzorger / pastor en hoofd van dienst Mw. A. de Vries : protestants geestelijk verzorger / pastor Tijdelijke medewerkers & stagiairs Mw. A. Arends : geestelijk verzorger i.o. (tot april) Mw. I. Asuman : zorgconsulent allochtone patiënten i.o. (vanaf november) Mw. C. den Draak : geestelijk verzorger i.o. (tot juli) Dhr. E. Gerritsen : werkervaringsplaats (vanaf november) 12 13
Dhr. H. Hamers Mw. H. Lammers Mw. L. Modderkolk : projectmedewerker en geestelijk verzorger i.o. (vanaf januari) : geestelijk verzorger i.o. (vanaf november) : projectmedewerker en geestelijk verzorger i.o. (vanaf september 2009) Overige medewerkers Mw. S. Aoulad Baktit : zorgconsulent allochtone patiënten Mw. S. Ebbeng : managementassistent Dhr. R. Groot Antink : manager bedrijfsvoering (tot september) Mw. J. Maes-Janssen : secretaresse Contact Universitair Medisch Centrum St Radboud Dienst Geestelijke Verzorging en Pastoraat Huispost 20, route 20 Postbus 9101 6500 HB Nijmegen Telefoon : (024) 36 13320 E-mail : dgvp@dgvp.umcn.nl Internet : http://portal.umcn.nl/organisatie/gvp/pages/home.aspx http://www.umcn.nl/research/departments/ SpiritualandPastoralCare/Pages/default.aspx Colofon Tekst : Medewerkers DGVP Fotografie : Carla Plukker (coverfoto) Frank Muller (pagina 2,4,6,15) Paul van Laere (pagina 8) Jack de Groot (pagina 10) Vormgeving : Vormweijs Nijmegen Adviezen over een conceptversie van dit verslag werden geleverd door Arian Verheij Woord & Geschrift, Nijmegen. 14 15 Muur stiltecentrum
16